ავტორი: ვ.პარკაძე, მ.პარკაძე

მსოფლიოს ფიზიკოსები II, „თბილისი“, 1973

კორექტორი: ნუცა სეხნიაშვილი

სტატია გააციფრულა ნინო გრიგოლაშვილმა

გელა გელაშვილის ბიბლიოთეკიდან

იოჰან კეპლერი (J. KEPLER)

1571-1630

ფიზიკისა და ასტრონომიის ისტორიაში მრავალი გენიალური მეცნიერი შევიდა. ყოველმა მათგანმა უაღრესად დიდი როლი შეასრულა ამ დარგების განვითარებაში. მაგრამ მომდევნო საუკუნეების ახალმა აღმოჩენებმა და თეორიებმა წინა საუკუნეების სწავლულთა მეცნიერული მიღწევები შეცვალა, შეავსო ან სრულიად უკუაგდო. ზოგიერთი დიადი აღმოჩენით კი მათი ავტორების სახელები სამუდამოდ დარჩა მეცნიერების ისტორიაში. ასეთებია: არქიმედე, ტორიჩელი, პასკალი, ბრუნო, გალილეი, ნიუტონი, კოპერნიკი, ჰერშელი, ფარადეი, ამპერი, ბეკერელი, რენტგენი, პოპოვი, პლანკი, აინშტაინი, ბორი და სხვ. ასეთ მეცნიერთა შორის უდავოდაა გერმანელი ასტრონომი და ფიზიკოსი  ი ო ჰ ა ნ   კ ე პ ლ ე რ ი ც.

კოპერნიკის თეორიამ (1543) თავისი ისტორიული დანიშნულება შეასრულა: ჰელიოცენტრიზმის პრინციპის საფუძველზე გარკვეულად განსაზღვრა ასტრონომიის შემდგომი განვითარება. ვერც ძველმა ტრადიციებმა და ვერც რელიგიურმა ფანატიზმმა ეს ძლევამოსილი მოძრაობა ვერ შეაჩერა; კოპერნიკის მოძღვრებას მაინც ეტყობოდა პტოლემეოსის გავლენა, საჭირო იყო კოპერნიკის მიერ დაწყებული შენობის დამთავრება, მისი იდეების განმტკიცება, ჰელიოცენტრიზმის მეცნიერული დასაბუთება.

ასეთ პიროვნებად მეცნიერებას იოჰან კეპლერი მოევლინა. იგი დაიბადა 1571 წლის 27 დეკემბერს გერმანიის ქ. ვიურტემბერგში. კეპლერების ძველი აზნაურული გვარი იოჰანის დაბადების პერიოდში საბოლოოდ გაღატაკებული იყო: მამა – რიგითი ჯარისკაცი, დედა, მიკიტნის შვილი, წერა-კითხვის უცოდინარი და უზნეო, რომელიც ექვსი წლის იოჰანს აიძულებდა სამიკიტნოში ემუშავა. ასეთია მისი ბავშვობის შთაბეჭდილებანი. 

სახლი, რომელშიც ი. კეპლერი დაიბადა

ყრმობა იოჰანმა ღარიბ ბავშვთა საერთო საცხოვრებელში გაატარა. იგი საეკლესიო სკოლაში სწავლობდა. დიდმა ნიჭმა 18 წლის კეპლერს გზა გაუხსნა უმაღლესი სასულიერო სემინარიისაკენ. აქ მან შეისწავლა ფიზიკა, ფილოსოფია, ალგებრა, გეომეტრია, ლათინური და ბერძნული ენები. 1593 წელს კეპლერი გაეცნო მათემატიკოსსა და ასტრონომს, მ. მიოსტლინს. მისი ლექციებისა და კერძო საუბრების შედეგად კეპლერი მეცნიერებამ გაიტაცა.

1593 წლიდან თითქმის 30 წლის განმავლობაში კეპლერი ქ. გრაცის (ავსტრია) გიმნაზიის მასწავლებლად მუშაობდა; ასწავლიდა მათემატიკასა და ასტრონომიას. როგორც პროტესტანტს, მას განუწყვეტლივ სდევნიდნენ და ისიც იძულებული იყო ქალაქიდან ქალაქში ემოგზაურა. ეს ამბავი ევროპაში გავრცელდა. იტალიისა და ინგლისის უნივერსიტეტებმა კეპლერი თავისთან მიიწვიეს, მაგრამ მან ეს შემოთავაზება უარყო.

კათოლიკეთა დევნისაგან თავდასაცავად 1600 წელს კეპლერი პრაღაში გაემგზავრა, ტიხო ბრაჰესთან. იქ კეპლერს „საიმპერატორო მათემატიკოსის“ წოდება მიენიჭა. დაპირებული ჯამაგირი კი არა და არ აღირსეს: იგი 13 წლის განმავლობაში მუშაობდა და მხოლოდ 8 თვის გასამრჯელო გადაუხადეს. ამიტომ იძულებული იყო კერძო სამუშაოებით ეცხოვრა: ადგენდა კალენდრებს, ამზადებდა ასტროლოგიურ ჰოროსკოპებს, ხაზავდა რუკებს და სხვ.

კეპლერს მისი თანამედროვენი იცნობდნენ, როგორც რიგით ასტროლოგს, და ვერავინ ხვდებოდა, რომ მათ გვერდით გენიოსი ცხოვრობდა.

როგორც მეცნიერს, კეპლერს ორი წყარო ასაზრდოებდა: პირველი იყო პითაგორელთა ძველი ბერძნული სკოლის ხედვა სამყაროში რიცხვების პირველხარისხოვანი როლის შესახებ. ამის გავლენით კეპლერი დაჟინებით ეძებდა ყოველგვარ რიცხვით თანაზომიერებას, ცდილობდა გაეხსნა პლანეტების რიცხვის აზრი, მათ შორის მანძილისა და მათი მოძრაობების კავშირი, ამ სიდიდეთა შესაბამისობა რიცხვით თანაფარდობებთან მუსიკაში. მეორე – კოპერნიკის მოძღვრება იყო. კეპლერმა ჰელიოცენტრიზმის სამართლიანობის დამტკიცება ცხოვრების მიზნად დაისახა. სამშობლოდან დევნილს პრაღაში მარსზე მრავალი წლის ზუსტი დაკვირვებების მასალა დახვდა. ბრაჰემ ვერ შეძლო ამ მასალის დამუშავება, ვინაიდან მარსის მოძრაობის შესახებ დაგროვილი მონაცემები მის მთელ სისტემას ეწინააღმდეგებოდა. 1601 წელს, ბრაჰეს გარდაცვალების შემდეგ, მისი და მისი მოწაფეების დაკვირვებების მთელი მასალა კეპლერის ხელში გადავიდა. იმ დროს კეპლერი წერდა: „მხოლოდ ამ პლანეტის მოძრაობის საფუძველზე შევძლებთ ასტრონომიის საიდუმლოების შეცნობას ან ისინი სამუდამოდ ფარული დარჩებიან ჩვენთვის“.

26 წელი დასჭირდა კეპლერს, რომ დაკვირვებათა მასალიდან პლანეტების მოძრაობის ზუსტი ცხრილები შეედგინა, რომლებიც ასტრონომებს („რუდოლფინური ცხრილები“, 1627 წ) 150 წლის განმავლობაში ემსახურა პლანეტების მდებარეობის განსაზღვრაში. თვით კეპლერმა ამ ცხრილებით გამოთვალა ვენერას გავლა მზის ირგვლივ დისკოზე და მისი განმეორებადობის პერიოდი. კეპლერის ცხრილების დიდი სიზუსტე იმით აიხსნება, რომ, ჰელიოცენტრიზმის გარდა, მათ საფუძვლად ედოთ მის მიერ შექმნილი პლანეტების მოძრაობის სამი კანონი. პირველი ორი კანონი მან 1609 წელს გამოაქვეყნა „ახალ ასტრონომიაში“. ამ შრომის დიდი ღირსება ისაა, რომ ასტრონომიის ისტორიაში ავტორი პირველი მიუდგა დასახულ პრობლემას დინამიკური თვალსაზრისით, ე.ი. კეპლერმა მიზნად დაისახა პლანეტების არა მარტო მოძრაობის აღწერა, არამედ ამ მოძრაობის მიზეზების ახსნაც. კეპლერი ამტკიცებდა, რომ მზე წარმოადგენს რაღაც ძალის („სხივების“) შუაგულს, რომელიც აიძულებს პლანეტებს მის ირგვლივ იმოძრაოს. აქვე შემოიტანა მან ინერციის ცნებაც, რომელსაც სხეულთა მოსვენებითი მდგომარეობისაკენ ბუნებრივი ლტოლვის აღსანიშნავად იყენებს. ფაქტობრიავდ ეს ინერციის კანონის პირველი ნახევარია. კეპლერი ამტკიცებს: თუ სხეულს ისეთ ადგილზე მოვათავსებთ, რომ მასზე სხვა სხეული არ იმოქმედებს, მაშინ იგი მუდმივად მოსვენებით მდგომარეობაში დარჩება. ხოლო, თუ რამდენიმე მონათესავე სხეული გვაქვს, მაშინ ისინი ერთმანეთისკენ მიილტვიან. ესაა სიმძიმის თვისება. აქ აშკარად იგრძნობა ძველი ბერძენი ფილოსოფოსების – ანაქსაგორას, პლატონის, დემოკრიტეს – გავლენა. მსგავს აზრს ავითარებდა ჯ. ბრუნოც. მაგრამ კეპლერი ამათგან უფრო შორს მიდის, აზუსტებს მიზიდულობის იდეას და ამტკიცებს, რომ ამ დროს სხეულთა ურთიერთის მიმართ გადაადგილების სიდიდე მათი მასების უკუპროპორციულია. ამგვარად, კეპლერის მიხედვით, მზესა და პლანეტებს შორის, ასევე პლანეტებსა და მათს თანამგზავრებს შორის მოქმედებს სიმძიმის ძალა („მიზიდულობის სხივები“). მარსის მაგალითზე კეპლერმა დაასკვნა, რომ მზის ირგვლივ მოძრაობის დროს პლანეტების მზიდან დაშორების მანძილები იცვლება და რომ უშორეს მანძილზე პლანეტა უფრო მცირე სიჩქარით მოძრაობს, ვიდრე უახლოეს მანძილზე; რომ მათი დაშორების შემთხვევაში „მიზიდულობის სხივები“ მცირდება. მაგრამ სიმძიმის ძალისა და მანძილის კვადრატიკული დამოკიდებულების იდეა კეპლერმა არ მიიღო.

ტიხო ბრაჰეს დაკვირვებების დამუშავების საფუძველზე კეპლერმა შექმნა თავისი I და II კანონი: I. ყოველი პლანეტა მოძრაობის მზის ირგვლივ ელიფსზე, რომლის ერთ-ერთ ფოკუსში მზე იმყოფება; II. მზიდან პლანეტამდე გავლებული რადიუს-ვექტორის მიერ დროის ტოლ შუალედებში შემოწერილი ფართობები ტოლია. ამ კანონების დახვეწაზე კეპლერმა მრავალი წელი იმუშავა და საბოლოოდ 1622 წელს გამოაქვეყნა შრომაში: „შემოკლებული კოპერნიკისეული ასტრონომია“. განსაკუთრებით ბევრი შრომა მოუხდა კეპლერს I კანონის დაზუსტებაზე. ელიფსურ ორბიტამდე იგი ძალზე გვიან მივიდა, თავდაპირველად პლანეტის მოძრაობის ორბიტად წრეწირი ჰქონდა მიღებული, ხოლო მის ცენტრში  – მზე. შემდეგ მზე ელიფსის ცენტრში იგულისხმა და ასე განაგრძო გამოთვლები. შემდეგში მრავალი სხვა არასიმეტრიული ორბიტებიც განიხილა და სხვ. კეპლერმა  მხოლოდ 12 წლის შრომის შედეგად ჩამოაყალიბა ზუსტად თავისი I კანონი.

კეპლერი განსაკუთრებით გაახარა III კანონის ჩამოყალიბებამ. ამ საკითხზე მან 24 წელი იმუშავა და ბოლოს გამოაქვეყნა 1619 წელს შრომაში „მსოფლიოს ჰარმონია“. ეს კანონია: სხვადასხვა პლანეტისათვის ორბიტაზე შემოვლის პერიოდების კვადრატები მზემდე საშუალო მანძილების კუბების პროპორციულია.

კეპლერი განსაკუთრებულად თავმდაბალი და მორცხვი იყო პირად ცხოვრებაშიც და მეცნიერებაშიც. ამის წარმოსაჩენად ერთ მაგალითს მოვიყვანთ. 1604 და 1611 წლებში მან გამოაქვეყნა შრომა „ვიტელოს დამატება“ და „დიოპტრიკა“, რომლებშიც განხილული და ჩამოყალიბებულია სინათლის გარდატეხის კანონი. ამავე შრომაში ავტორმა გამოთქვა აზრი, რომ სინათლის გარდატეხა დამოკიდებულია ჰაერის მდგომარეობაზე, რომ ჰაერი მძიმეა. აქ ხაზგასმით შეიძლება ორი ფაქტის აღნიშვნა: 1. 1627 წელს ნიდერლანდელმა ფიზიკოსმა სნელიუსმა და 1629 წელს ფრანგმა ფიზიკოსმა, მათემატიკოსმა და ფილოსოფოსმა დეკარტმა ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად გამოაქვეყნეს სინათლის გარდატეხის კანონები და არც ერთმა კეპლერი არ მოიხსენია. შეიძლება მათ არ იცოდნენ კეპლერის ზემოხსენებული შრომის შესახებ, მაგრამ ცხადია, რომ იმ დროს კეპლერი ცოცხალი იყო და პირველობის პრეტენზია არ განუცხადებია; 2. 1644 წელს ტორიჩელიმ გამოაქვეყნა შრომა ატმოსფეროს წნევის დამამტკიცებელი ცდების შესახებ. აქ ხაზგასმით დადგინდა, რომ ატმოსფეროს (ჰაერს) წონა აქვს. 40 წლით ადრე ეს აზრი კეპლერმა გამოაქვეყნა, მაგრამ ამას ტორიჩელი არ აღნიშნავს. შეიძლება არც ტორიჩელიმ იცოდა კეპლერის სათანადო შრომა. 

ასტრონომიული დაკვირვებების დროს ხდება ატმოსფეროს რეფრაქციით გამოწვეული ცდომილებები (სხეულის ხილული აწევა ჰორიზონტის ზევით). ამის თავიდან ასაცილებლად კეპლერმა პირველმა დაიწყო ატმოსფეროს რეფრაქციის შესწავლა: 1611 წელს მან შექმნა ასტრონომიული მილი ორმხრივამოზნექილი ობიექტივით და ოკულარით (კეპლერის მილი), რაც საფუძვლად უდევს თანამედროვე რეფრაქტომეტრებს; კეპლერმა პირველმა გამოთქვა დამაჯერებელი აზრი, რომ ზღვის მიქცევა და მოქცევა გამოწვეულია მთვარის მიზიდულობით; ახსნა მთვარის სრული დაბნელების დროს მისი გამოჩენა დედამიწის ატმოსფეროში მზის სხივების გარდატეხით; მასვე ეკუთვნის ირმის ნახტომის ფორმის პირველი სწორი ახსნა: „ეს არის ვარსკვლავთაგან შემდგარი რგოლი, რომლის სიბრტყის მახლობლობაში ჩვენი მზე იმყოფება“.

კეპლერს მრავალი მოწინავე აზრი აქვს გამოთქმული ასტრონომიაში, მათემატიკასა და ფიზიკაში. მაგალითად, „ჩვენი სამყარო თავისი მზით წარმოადგენს ერთ ურიცხვ სამყაროთაგანს“. მან პირველმა დაწერა მეცნიერულ-ფანტასტიკური ასტრონომიულ-ფილოსოფიური რომანი „სიზმარი“, რომელშიც დაშვებულია მთვარეზე სიცოცხლის არსებობა.

სამი წლის მუშაობის შედეგად შექმნა კეპლერმა შრომა თვალის დანიშნულების შესახებ, რომელშიც სწორადაა განხილული თვალი, როგორც ოპტიკური ხელსაწყო; იქვეა განხილული ამ ორგანოს ფიზიოლოგიური მხარეც.

მათემატიკის ისტორიაში კეპლერი შევიდა, როგორც უსასრულოდ მცირეთა აღრიცხვის ერთ-ერთი ფუძემდებელი. ეს ნათლად ჩანს მის შრომებში: „ღვინის კასრების სტერეომეტრია“ (1615) და „ახალი ასტრონომია“ (1609). კეპლერს ეკუთვნის იმ დროს ახლად შექმნილი მათემატიკური აპარატის – ნატურალური (ნეპერის) ლოგარითმების თეორიის შექმნა და ლოგარითმების პირველი ცხრილების შედგენა (1622-1624). არქიმედეს „ამოწურვის მეთოდის“ განვითარებით კეპლერი ახლოს მივიდა დიფერენციალურ და ინტეგრალურ აღრიცხვასთან და მოძებნა 92 ბრუნვითი სხეულის მოცულობის გამოთვლის ხერხი. აქვე მოგვცა მათემატიკის მნიშვნელოვანი დარგის – ვარიაციული აღრიცხვის – საფუძვლები.

კეპლერის თანამედროვეებმა ვერც მისი მათემატიკური შრომების მნიშვნელობა შეიცნეს, უნაყოფოდ და უსარგებლოდ მიიჩნიეს; ასე მაგალითად: კეპლერის მიერ გამოთქმული ზღვის მიქცევა-მოქცევის ამხსნელი ჰიპოთეზა გალილეიმ სასაცილოდ აიგდო.

კეპლერის სიცოცხლის ბოლო წლებმა უაღრეს გაჭირვებაში გაიარა. 1630 წლის ნოემბერში იგი ქ. გრაციდან ცხენით გაემგზავრა ქ. რეგენსბურგში 13 წლის ჯამაგირის მისაღებად. მანძილი 400 კმ-ს აღემატებოდა. გზაში გაცივდა და იმავე წლის 15 ნოემბერს გარდაიცვალა 59 წლის ასაკში. მისი საფლავი მალე დაიკარგა.

კეპლერის გარდაცვალებიდან 178 წლის შემდეგ (1808) რეგენსბურგში და 240 წლის შემდეგ (1870) ვეოლში მას ძეგლები დაუდგეს.

კეპლერის ხელნაწერთა დიდი ნაწილი სსრ კავშირის მეცნიერებათა აკადემიის არქივშია დაცული, ლენინგრადში.

როგორც ყველგან, ფიზიკაშიც დიდი მნიშვნელობა აქვს აღიარებას. ამით აიხსნება ის გარემოება, რომ თანამედროვე ფიზიკაში კეპლერის კანონებს იხილავენ, როგორც ნიუტონის კანონების მარტივ შედეგს (და არა პირიქით). თავისი კანონების გამოყვანის დროს „საწყისებში“ თვით ნიუტონიც არ ახსენებს კეპლერს. სინამდვილეში კეპლერის მეცნიერული მეთოდი უკიდურესად რევოლუციურია. იგი მძლავრი იარაღი იყო იმისათვის, რომ მის ავტორს თანამედროვეთათვის საუკუნეებით გაესწრო.

XX საუკუნის ფიზიკოსებს კეპლერის იდეები უაღრესად თანამედროვედ გვეჩვენება. რა შეიძლება იყოს იმაზე უფრო თანამედროვე, თუ არა სამყაროს თანაზომიერების, სხვადასხვა მოვლენაში საერთო საწყისის, მეცნიერების დაშორებულ დარგებს შორის გადებული ხიდის დანახვა.

კეპლერის დროს მექანიკაში ძალზე მცირე რამ იყო ცნობილი: გალილეის მიერ ნაწილობრივ შეჯამებული ცნობები და მის მიერვე შემოტანილი აჩქარების ცნება. ძალის შესახებ ნამდვილი წარმოდგენა თვით გალილეისაც კი არ ჰქონდა.

კეპლერამდე არავინ დაინტერესებულა ბუნების მოვლენების მიზეზებით; „რატომ?“ – აი, რა აწუხებდა კეპლერს. მას არ აკმაყოფილებდა მხოლოდ ის განმარტება, რომლის მიხედვით პლანეტები წრეწირზე იმიტომ მოძრაობენ, რომ ამ მრუდზე მოძრაობა ბუნებრივი მოძრაობაა. კეპლერი პლანეტების მოძრაობის მიზეზებს მზეში პოულობდა, მაგრამ როგორ უნდა გამოეთქვა ეს, როდესაც იმ დროს არ იყო ცნობილი არც ძალა და არც ველი. ამიტომ მან ისღა მოახერხა, რომ წამოაყენა „მსოფლიო სულის“ ცნება, რომელიც მზეშია და „პლანეტების სულზე“ მოქმედებს. სულების ურთიერთქმედებით იგი იმას აღწერდა, რასაც ჩვენ ახლა სხეულთა ურთიერთქმედებას (მანძილზე მოქმედებას) ვუწოდებთ. ამგვარად შეძლო კეპლერმა ასტროლოგიიდან რაციონალური მარცვლის გამოძებნა და მასში პლანეტების სისტემის ჰარმონიის დანახვა.

მესამე კანონის აღმოჩენაში კეპლერმა პერიოდებსა და მანძილებს შორის კანონზომიერ ურთიერთკავშირში ღრმა რწმენა გამოთქვა.

ჩვენთან უფრო ახლოა ფართობების კანონის – მოძრაობის რაოდენობის მომენტის მუდმივობის კანონის აღმოჩენა, რაც კეპლერმა მათემატიკური აპარატის გარეშე შექმნა. ურყევი რწმენა იმისა, რომ არსებობს მარტივი კანონზომიერებანი, რომლებიც უზარმაზარი მასშტაბის მოვლენებს აღწერენ და რომ ადამიანს ამ კანონზომიერებათა აღმოჩენა შეუძლია, კეპლერს გენიოსთა რიგებში აყენებს. ამიტომაც იყო, რომ მის შესახებ უკვე ჩვენი დროის გენიოსი ფიზიკოსი ა. აინშტაინი წერდა: „ჩვენ საქმე გვაქვს ფაქიზი გრძნობების ადამიანთან, იგი გატაცებული იყო იმ გზების ძებნით, რომლებიც ბუნების მოვლენებში უფრო ღრმად შედიან და მათ არსს გვაცნობენ; ადამიანთან, რომელმაც შინაგანი და გარეგანი სიძნელეების მიუხედავად შეძლო დასახული მიზნის მიღწევა“.

მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენი თაობა კეპლერის ეპოქიდან სამ-ნახევარი საუკუნითაა დაცილებული, იმ იდეებსა და მეთოდებს, რომლებმაც იგი პლანეტების მოძრაობის კანონებამდე მიიყვანა, არანაკლები მნიშვნელობა აქვს, ვიდრე თვით კანონებს. ბევრი რამ, რაც ჩვენს დროში ჩვეულებრივად ითვლება, კეპლერის დროს უგუნურებად მიიჩნეოდა. ახალგაზრდა კეპლერი თავის პირველ შრომაში „Misterium Cosmographicum” ასეთ კითხვებს უსვამს ბუნებას: „რატომ?“ – „რატომ არის პლანეტა ექვსი და არა მეტი ან ნაკლები?“ (იმ დროს მხოლოდ ექვსი პლანეტა იყო ცნობილი); „რატომ არის პლანეტის ორბიტა ასეთი და არა ისეთი?“; „რატომ აქვს ყოველ პლანეტას ბრუნვის გარკვეული პერიოდი?“ და სხვა. მართალია ამ შრომაში კეპლერმა თავისსავე კითხვებს ვერ უპასუხა, მაგრამ ახალი ფიზიკის მარცვლები მაინც ჩაყარა. რატომ არის კეპლერის ეს ძლიერი ფიქრები თანამედროვე ფიზიკოსთათვის გასაგები? რამდენს ფიქრობენ თანამედროვე ფიზიკოსები რიგ საკითხებზე: რატომაა ბუნებაში ასე ბევრი ელემენტარული ნაწილაკი? რატომ ჰგვანან ელექტრონი და მიუონი ერთმანეთს? რატომ არის, რომ ძალზე იშვიათად ირღვევა ლუწობის კანონი მიკროსამყაროში? და სხვა მრავალი, რომლებზეც ფიზიკოსებს პასუხი არ შეუძლიათ. აქ იყენებენ იმ მეთოდს, რომელიც შესატყვისია კეპლერის სამყაროს თანაზომიერებისა – სიმეტრიის მეთოდს – ჯგუფთა სიმეტრიის მეთოდს. ჯგუფთა აბსტრაქტულ ენაზე ფიზიკოსი პოულობს სასურველ კანონზომიერებებს, ხიდს სდებს ძველსა და ახალ აზრებს შორის, მაგრამ ამის იქით ვერ მიდის. კეპლერი კი უფრო შორს წავიდა, მან შეძლო ამ მნიშვნელოვანი, საშუალედო საფეხურის გადალახვა.

განსაკუთრებით რევოლუციური იყო კეპლერის I კანონი. იგი შეიცავს მრავალ იმდროისათვის „გიჟურ“ იდეას: ბუნების მათემატიკური აღწერის შესაძლებლობას; თეორიისა და ცდის შედარების აუცილებლობას; ციური სხეულების მოძრაობის ფიზიკურ პირველ მიზეზებს; სამყაროს ერთიანობას (თანამედროვე ბუნებისმეტყველებაში უმთავრესს) – ცასა და დედამიწაზე მიმდინარე მოვლენების მმართველი კანონების ერთიანობას; პლანეტების თანაბარი მოძრაობის უარყოფას; წრიული ორბიტის შეცვლას ელიფსურით და სხვ. ამ „გიჟური“ იდეების უდიდესი ნაწილი კეპლერმა დაამტკიცა კიდეც. მაგრამ ეს მტკიცებები მრავალმა დაგმო, რამაც კეპლერის დიდი ტანჯვა და გაჭირვება გამოიწვია. ყველაზე ძლიერი წინააღმდეგობა კეპლერს იმ ნაწილში შეხვდა, რომელიც ასტრონომიაში ფიზიკური მიზეზობრიობის შემოტანას ეხებოდა. საქმე ის იყო, რომ კეპლერამდე დამკვიდრებული მრავალსაუკუნოვანი ტრადიცია ასტრონომიას მხოლოდ ცის კინემატიკის როლს ანიჭებდა. ძველი ასტრონომია მხოლოდ გონებაჭვრეტითი, სპეკულაციური იყო. ძველ ასტრონომებს შეეძლოთ ციური მოვლენის მხოლოდ წინასწარმეტყველება და არა ახსნა. პტოლემეოსის სისტემის უარყოფამ საერთო აღშფოთება გამოიწვია. კეპლერს მეგობრებიც კი ურჩევდნენ „გიჟური“ იდეებისაგან ხელის აღებას. იმის თვალსაჩინოებისთვის, თუ როგორ უპასუხებდა კეპლერი მრავალ ასეთ რჩევას, მოვიყვანთ ერთ-ერთ წერილს, რომელიც მან გერმანელ ასტრონომ დ. ფაბრიციუსს გაუგზავნა: „პრაღა, 1608 წლის 10 ნოემბერი.

… შენი წერილის გამო მე შემიძლია დაგცინო, მაგრამ ამას არ ვაკეთებ მხოლოდ იმიტომ, რომ შენი დიდი შრომისმოყვარეობითა და პატიოსნებით უკეთესს იმსახურებ.

… შენ ამბობ, რომ გეომეტრიამ ქალიშვილი გაგიჩინა. მე იგი ვნახე, მშვენიერია, მაგრამ საზიზღარი მეძავი გაიზრდება, ყველა მამაკაცს შეაცდენს და ამით დააობლებს მრავალ ქალს, რომელნიც დედაჩემმა – ფიზიკამ შობა. შენი თეორია მკითხველებს და ფილოსოფოსებს მიიზიდავს, იგი უმეცრების მფარველებს, ცის ფიზიკის მტრებს გზას გაუნათებს, გვერდს აუვლიან ჩემს ფიზიკურ დამტკიცებებს და საკუთარ ღმერთებს გაიჩენენ… დიაღ, ჩვენს მეცნიერებას მე მთელ ჩემს ძალებს შევწირავ, მაგრამ არ მსურს, იგი მცდარი თეორიის შემოთავაზებაზე დავხარჯო ან მაღიარონ. ხომ არ შეიძლება მეცნიერების გაყალბება იმიტომ, რომ მასებს ვასიამოვნოთ. მერე რა, რომ ხალხის ფართო ფენებისათვის ჭეშმარიტი ასტრონომია და გეომეტრია გაუგებარია. არა, მე სხვას გავაკეთებ: გადასინჯულ ასტრონომიაში კოპერნიკის თეორიასა და ფიზიკას ისე ჩავწნავ, რომ ან ორივე მეცნიერება დაიღუპოს, ან ორივემ შეინარჩუნოს სიცოცხლე. მაგრამ, თუკი წინასწარმეტყველება შეიძლება, მე დარწმუნებული ვარ, რომ სისულელე, რომლითაც პოლემიკური წიგნებია ამოვსებული, მათ ჭირვეულ ავტორებთან ერთად უფრო ადრე დაიღუპებიან, ვიდრე არისტრაქესა და კოპერნიკის სახელებს დაივიწყებენ“.

კეპლერის მდგომარეობა კიდევ იმით იყო გართულებული, რომ თავისი იდეების დაცვასთან ერთად კოპერნიკის სისტემის დაცვაც უხდებოდა, „მე ათას კედელს ვეხლებოდი“, – წერდა კეპლერი. 

კეპლერის ყველა „გიჟურ“ იდეას შორის განსაკუთრებით „გიჟური“ „სამყაროს ჰარმონიის“ იდეა იყო. ამით აიხსნება ის, რომ მისმა თანამედროვეებმა და შემდეგმა თაობებმაც ამ იდეის არსი ვერ გაიგეს.

პირველი, ვინც გაიგო და გამოიყენა კეპლერის იდეები, ი. ნიუტონი იყო. ნიუტონის შემდეგ მექანიკა მათემატიკისა და ლოგიკის გზით განვითარდა – მასში ფანტაზიისათვის ადგილი აღარ დარჩა. ასე გაგრძელდა XIX საუკუნის მიწურულამდე, როდესაც სიმეტრიამ (ჰარმონიამ) კვლავ იჩინა თავი. სულ ახლო წარსულში ფანტაზია კვლავ შევიდა ბუნებისმეტყველებაში. არავინ იცის რა იდუმალებაა სიტყვებში: „უცნაურობა“, „უნივერსალური სუსტი ურთიერთქმედება“, „კვარკები“… ზოგიერთი სიტყვა არაფიზიკური წიგნებიდან შემოვიდა. აქ არ შეიძლება არ შევნიშნოთ „მსოფლიო სულის“ ნაირსახეობა, ნეოკეპლერიზმი. თანამედროვე ფიზიკოსებისათვის უცხო არ არის ფანტაზია, პირიქით, ფიზიკოსებს სწამთ, რომ სამყაროს კიდევ მრავალი ლამაზი თვისება აქვს, რასაც თანდათან შევიცნობთ და სამყარო კიდევ უფრო სიმეტრიული, „ჰარმონიული“ მოგვევლინება.

„თანამედროვე ფიზიკა ახალ ნიუტონს ელის, მაგრამ იქნებ ისტორია განმეორდეს და ჯერ კეპლერი მოვიდეს“.

ახალი ბუნებისმეტყველების პირველი პერიოდის შესახებ დახასიათების დროს ფ. ენგელსი დიდად აფასებს ი. კეპლერის შემოქმედებას: „მათემატიკაში, მექანიკასა და ასტრონომიაში, სტატიკასა და დინამიკაში ამ პერიოდმა უდიდესი მიღწევები მოგვცა, განსაკუთრებით კეპლერისა და გალილეის შრომების წყალობით, საიდანაც დასკვნები ნიუტონმა გამოიტანა“.

თვით კეპლერი მტკიცედ იყო დარწმუნებული თავისი აღმოჩენების სამართლიანობაში. ესმოდა, რომ თანამედროვენი მას ვერ აჰყვნენ და ვერ გაუგეს, მაგრამ მომავლის სჯეროდა. იგი თავისი შრომების შესახებ წერდა: „წაიკითხავს ჩემს შრომებს ჩემი თაობა თუ შთამომავლობა, მე ეს არ მესაქმება. იგი მოუცდის თავის მკითხველს“.

ჭეშმარიტად გამოჩნდნენ მისი მკითხველები.

მთელი თავისი სიცოცხლე კეპლერმა შემდეგი სულისკვეთებით გაატარა: „უძრაობა სიკვდილია ფილოსოფიისათვის; მაშ, ვიცხოვროთ და ვიშრომოთ“.

ი. კეპლერის უდიდეს მეცნიერულ აღიარებაზე მეტყველებს ის, რომ მშვიდობის დაცვის მსოფლიო საბჭოს დადგენილებით 1971 წ. აღინიშნა კეპლერის დაბადების 400 წლისთავი. სსრ კავშირში ეს თარიღი აღინიშნა 1971 წლის 26-28 აგვისტოს, მოსკოვ-ლენინგრადში გამართულ მეცნიერების ისტორიის XIII საერთაშორისო კონგრესზე, რომლის მუშაობაში 42 ქვეყნის წარმომადგენელმა მიიღო მონაწილეობა.

საქართველოს სს რესპუბლიკაში კეპლერის დაბადების 400 წლისთავისადმი მიძღვნილი საღამო 1971 წლის 27 დეკემბერს გაიმართა. უნდა აღინიშნოს, რომ ეს საღამო საზღვარგარეთის ქვეყნებთან კულტურული ურთიერთობისა და მეგობრობის საქართველოს განყოფილების თაოსნობით მოეწყო.

ი. კეპლერის უმთავრესი შრომა

Новая стереометрия винных бочек…, М., 1935.

ლიტერატურა ი. კეპლერის შესახებ

3. Цейтлин, Иоганн Кеплер (к 300-летию со дня рождения), «Мироздание», т. 20, М., 1931.

Ф. Араго. Бнографии знаменитых астрономов, физиков и геометров, т. I, СПб., 1959.

А. Еремеева, Выдающиеся астрономы мира, М., 1966 (имеется обширная библиография).

Ю. Данилов. Я. Смородинский, Кеплер и современная физика, M- 1971.

გ. კვირკველია, იოჰან კეპლერი, „მეცნიერება და ტექნიკა“, 1965, N 11. 

დ. ჯიქია, იოჰან კეპლერი, თბილისი, 1971.

ვ. პარკაძე, იოჰან კეპლერი, „ფიზიკა-მათემატიკა სკოლაში“, 1971, N 4.