ავტორი: სერგი მაკალათია

თუშეთი, „ნაკადული“, 1983

კორექტორი: ნუცა სეხნიაშვილი

სტატია გააციფრულა თათია ორმოცაძემ

გელა გელაშვილის ბიბლიოთეკიდან

თემურ თუშეთში თითოეულ საგვარეულოს თავისი სამლოცველო ხატი ჰქონდა, სადაც სადგურებდა გვარის მფარველი ღვთაება. ამ ხატთან წლის განსაზღვრულ დროს მთელი საგვარეულო იკრიბებოდა და გვარის დეკანოზიც ხალხს ამწყალობლებდა. წარმართული დროის ეს ხატები თუშეთში დღესაც მრავლადაა დაცული და თითოეულ სოფელს თავისი სამლოცველო ნიშანი აქვს, სადაც დაცულია ხატის დროშები და რიტუალური ჭურჭელი.

ამასთანავე, წარმართულ თუშეთში ქრისტიანობაც ადრევე შეიჭრა, მაგრამ მისი მოძღვრება ხალხისათვის გაუგებარი დარჩა. მართალია, თუშეთი ოფიციალურად გაქრისტიანდა და საქართველოს ეკლესიამ ის დაუქვემდებარა ხ ა რ ჭ ა შ ნ ე ლ ი ეპისკოპოსის სამწყსოს, მაგრამ ფაქტობრივად ეს კუთხე ისევ წარმართობას აღიარებდა. ამიტომ თუშეთი ქრისტიანული ძეგლებით ღარიბია, ძველი ტაძრები და საეკლესიო განძეულობა აქ არ არის. აქ არც ძველი წარწერები და ხელნაწერებია, რომ შეიძლებოდეს ამ კუთხის ქრისტიანული რწმენისა და კულტის შესახებ ვიქონიოთ გარკვეული წარმოდგენა. თუშეთის ზოგიერთ მოზრდილ სოფელში დღეს უკვე გვხვდება გაუქმებული ეკლესიები, მაგრამ ისინი  აშენებულია მე-19 საუკუნეში მონარქიული რუსეთის ბატონობის დროს „ურწმუნო“ მთიელების გასაქრისტიანებლად. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ეკლესიებს ხალხის რელიგიურობა ნაკლებად უკავშირდებოდა და უკავშირდება; ხატობა-დღეობებიც წარმართულ ნიშებთან სრულდება, რომლებსაც აქ ხატს უწოდებენ. 

ხატი ყველა სოფელშია, ზოგში ორი თუ სამი გვხვდება. თუშური ხატი ჩვეულებრივი სახისაა. ის ნაგებია სიპი ქვით მშრალად, უტალახოდ, ფორმით კუთხოვანია და ერთ მხარეზე ნიში აქვს დატანებული, რომელშიაც საწირ-სანთელსა დებენ. ზოგიერთი ხატი შემკულია ჯიხვისა და ირმის რქებით. თითოეული მათგანი დაკავშირებულია ერთ რომელიმე წმინდანთან ან ღვთაებასთან, რომლის სახელობისაცაა ეს ხატი: ლაშარის ხატი (ჩიღოში), მარიამწმინდა  (ომალოში), კურეხის ჯვარი და ნივრის ჯვარი (შენაქო), შაფურთის ხატი (ქუმელაურთა), ფარსმის წმ. გიორგი (ფარსმა), მადოლის ნათლიმცემელი, თხურსიეხის ჯვარი და გორთიგო (ჭონთიო), მაღალოელი, მარიამწმინდა და იაჴსარი (დართლო), ბიჭეხგორის წმ. გიორგი (დიკლო), ჴითანის წმ. გიორგი (ჯვარბოსელი), სამების წმ. გიორგი (წოვათა) და სხვა. 

ამ ხატებს შორის მთავარ ხატად ითვლება ლაშარი, ჴითანა და სამება, სადაც წინათ დიდი ხატობა იმართებოდა. ამასთანავე, თუშეთის თითქმის ყველა სოფელში აღმართულია კარატისა და ჴაჴმატის ჯვრის ნიში, სადაც ხევსურეთიდან გადმოსული კარატელი დეკანოზები დგებიან და თუშებს ამწყალობებენ. თუშეთის ეს ხატები დღეს ცარიელია, ზოგიერთში მხოლოდ ხატის დროშებია დაცული. წინათ მთავარ სამლოცველოში ხატის განძეულობა და ჭურჭელი ყოფილა დაცული, მაგრამ შემდეგ, ქისტ-ლეკების შიშით, ეს განძეულობა დეკანოზებს უნდა გადაემალათ. ხატის სხვა ნაგებობანი: მხვეწართა სადგომი ქოხები, ხატის ბეღელი და სალუდე აქ არ დაცულა. 

ხატს თავისი მსახური ჰყავს, რომელსაც ევალება სახატო კულტისა და რიტუალის შესრულება. კულტის მსახურთა შორის პირველია დ ე კ ა ნ ო ზ ი, რომელსაც თუშები „ჴელოსანს“ უწოდებენ. ხალხის რწმენით, ხელოსანს თვით ხატი ირჩევს და ვინც ხატის ამ ნებას არ დაემორჩილება, მას ხატი დაამიზეზებსო. სადეკანოზო კანდიდატი ხატისაგან დაჭერილია და მკითხავის რჩევით ის ხატს უნდა ემსახუროს. სადეკანოზო პირი ერთი წელიწადი წმინდობს და სადეკანოზოდ ემზადება. შემდეგ ერთ დიდ ხატობაში ხალხი მას ირჩევს და მთელი სიცოცხლე მან ხატის სამსახურს უნდა შეალიოს. 

ხატობის წინ ხელოსანს ევალება სიწმინდე დაიცვას და ამის გამო ის დედაკაცს არ გაეკარება, არც ღორისა და ქათმის ხორცს შეჭამს. კვერცხის ჭამაც კი ეკრძალება. მას ევალება ხატში მლოცავ-მხვეწართა „დაჴელოსნება“. წინათ დეკანოზს, ამასთანავე, თემში ძლიერი საზოგადოებრივ-პოლიტიკური გავლენაც ჰქონდა და თემის საქმიანობაში მის რჩევას გადამწყვეტი მნიშვნელობა ეძლეოდა. იგი ხშირად, ხელში დროშით, მიმავალ ლაშქარს მიუძღოდა. ხალხის რწმენით, დეკანოზში სულიწმინდა იყო დასადგურებული, რის დასამტკიცებლად დეკანოზი ხატობას უბეში დამალულ მტრედებს თურმე გამოუშვებდა. 

დეკანოზს ჰყავს თანაშემწე შ უ ლ ტ ა ჸ ი, რომელსაც გვარების მიხედვით ირჩევენ და, თემში რამდენიც გვარია, შულტაც იმდენია. შულტას გვარები მორიგეობით ირჩევენ ერთი წლის ვადით – იანვრიდან იანვრამდის. შულტას „ქვაბის შედგმა“ ევალება და ხატის ჭინახულიდან შულტა ხატობას ლუდს ადუღებს, ერთ საკლავსაც დაკლავს და ხალხს უმასპინძლდება. თუ ხატი უმამულოა, მაშინ შულტა სოფლის მაღლობიდან ხალხს „მოუსიტყვებს“, რომ ყველამ სალუდეში მიიტანოს თავისი წილი ფორი, შეშა და წყალი. ხატობას შულტა დეკანოზს შველის, საკლავს ხოცავს და ზოგჯერ მხვეწარს ახელოსნებს. ლუდის დამზადებაში შულტას შველის „მ გ ო ლ ა ვ ი“, რომელსაც გასამრჯელოდ ჴოტი ეძლევა. 

გვარს ჰყავს თავისი ნ ა თ ე ც, რომელსაც წელიწდობას ერთი წლის ვადით ირჩევენ. ნათე ცოლიანი უნდა იყოს. მას ევალება ხატის მამულის დამუშავება და მეთვალყურეობა. ხატის შემოსავლიდან მას „ნათეობის“ ხარჯი უნდა გაეღო. ამისათვის ნათე გიორგობა დღეს ძროხას დაკლავდა და დაამარილებდა. საახალწლოდ ამ ხორცს ის მოხარშავდა და სალუდე ქვაბსაც შეჰკიდებდა. სალუდე ჭირნახულს ნათე ხატის მამულიდან იღებდა. ამ მამულს სოფელი მორიგეობით ხნავდა და ამუშავებდა, მკაში კი ნათეს ყველანი შველოდნენ. ხატის ჭირნახულს ნათე გალეწავდა და ნათეობისათვის ლუდს ხარშავდა იმისდა მიხედვით, თუ რამდენი ქვაბი იყო დაკვეთილი. ნარჩენ ჭირნახულს ძველი ნათე ახალს გადააბარებდა. 

ხატი თუ უმამულო იყო, მაშინ ცხვრის ბინებში ერთი დღის ყველს აგროვბდნენ; ამის საფასურით ნათე ჭირნახულს ყიდულობდა და ლუდს ხარშავდა. ამ ლუდითა და ხორცით წელიწდობას ნათე გვარს ნათეობას გაუმართავდა, რომლის შემდეგ ახალ ნათეს ირჩევდნენ და ძველი ნათეც „ს ა ფ ი ც ა რ ს“ გამართავდა. ამისათვის ნათე თავისი სახლიდან გამოიტანს ერთ საკედე (საარყე ქვაბი) ლუდს, იქვე დაალაგებს ნათეობაში ნარჩომ ფაფას, პურს, ფორს, ფქვილს, ქერს და სხვა, რაც სასოფლოა, დაიბარებს გვარს და დაიფიცებს, ამის მეტი ჩემს სახლში ხატისა არაფერი დარჩენილაო: „აი ეს ხატი გამიწყრეს (ასახელებს), თუ მე თქვენთვის მეღალატნოს და საფიცრად ზედაშეც მომიტანიაო. თუ მეღალატოს, გამიწყრეს, თუ არა და მწყალობდესო“. ხალხი ნარჩომს გასინჯავს, ნათეს უკანვე უბრუნებს და ეტყვის: „შეგეწიოს და წყალობა მოგცეს ხატმაო“. ნარჩომი ქერი ერთ თვეში ძველმა ნათემ ახალს უნდა გადააბაროს. 

ახალ ნათეს ეს ქერი და ჭურჭელი თავის ოჯახში გადააქვს. ამ დროს რომელ დედაკაცსაც სურს იმ წლის განმავლობაში ნათეს ოჯახში იარო, ჭირნახულის შეტანისას იმის ოჯახში უნდა მოექცეს, თორემ შემდეგ ის იქ ვერ შევა, ხატის დამიზეზების შიშით. ხატის ჭირნახულს ნათე თავისი სახლის ჭერხოში ინახავს და ქერიან კოდზეც საზედაშე არაყს დაადგამს. ყოველი თვის დამდეგს ნათე იქ ერთ ვინმეს აიყვანს, დაილოცება და საზედაშე არაყს ისევე დაცლიან, სამაგიეროდ, ახალ არაყს ჩაასხამენ და ასე წლამდის გრძელდება. ახალმა ნათემ იმ წლის განმავლობაში უნდა იწმინდოს და დედაკაცთან არ დაწვეს. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ვაჟი თუ გაუჩნდა, არ გაიზრდებაო და ამისათვის მან „ძეგლი უნდა ჩამოჰკიდოს“, რომ ვაჟი შერჩესო. ძეგლად ერთი ქვაბი ლუდია დაწესებული. ცდომილი ნათეც ლუდს მოადუღებს და ხატს შეევედრება, ეს ვაჟი გაგვიზარდე და ეს ძეგლი დამიდიაო: „ნუ დაგვილევ ძესა, არ დაგაკლებ ძეგლსაო“. 

ნათეს ჰყავს დამხმარე „მ ა ქ ა ლ ა თ ი“, რომელსაც გვარი ირჩევს. გვარში წილს ჰყრიან და ერთი წლის ვადით ირჩევენ სამ მაქალათს, რომლებსაც ევალებათ ნათეობა დღეს ჭურჭლის დარეცხვა და სუფრის მომზადება. ზოგჯერ მაქალათს თვითონ ნათე ირჩევს. ის შევა ოჯახში, ერთ ვინმეს ქუდს ესვრის და იტყვის: „წყალობა ხატისა!“. ის პირი უკვე არჩეულად ითვლება და მას ხატის შიშით უარის თქმა არ შეუძლია. მაქალათებში ერთი დედაკაცია (დედა), ორი ქალ-ვაჟი (შვილები) და ესენი შველიან ნათეს: ქალები პურს აცხობენ, კაცები ლუდს ხარშავენ. მათ ერთი მესაფუვრეც ჰყავთ, რომელსაც ალუდი აბარია. ნათეობას მაქალათები სალუდეში არიან და მათ ერთი კვირა ეკრძალებათ სახლებში შესვლა. თუ სადმე ოჯახში შეასწრეს, დაიჭერენ და იქვე ფეხით ჩამოჰკიდებენ, მერე ის ოჯახმა ქვაბ-საკლავით უნდა დაიხსნას. 

ხატობა-დღეობები თუშეთში ივლისის პირველ რიცხვებში იწყება (ძველი სტილით) და ერთ თვეს გრძელდება. დრო ხერხიანად არის შერჩეული. გლეხობა ამ თვეში მინდორს არ ამუშავებს და ისვენებს. ამინდიც დარიანია და მხვეწარს შეუძლია, ხატში თავისუფლად იმგზავროს. ხატობას სოფლები ზედიზედ იხდიან და ზაფხულის ხატობის ამ წყებას „ა თ ნ ი გ ე ნ ა ს“ უწოდებენ. 

ა თ ნ ი გ ე ნ ო ბ ა სრულდება ადგილობრივ ხატში და ეს დღესასწაულიც ამ ხატის სახელობისაა. მაგალითად, სოფ. ომალოში მთავარანგელოზის ნიშია და აქ სრულდება ივლისში მთავარანგელოზის ათნიგენობა, ქუმელაურთაში – შაფურთის წმ. გიორგი ათნიგენა, ჭეშოში – მიქელგაბრიელ ათნიგენა, ფარსმის წმ. გიორგი ათნიგენა და სხვა. 

ათნიგენობა თუშეთში იწყება ჩიღოს ლაშარის ჯვრის ხატობით, რომელიც აქ მთავარი სალოცავია. ხატობა იციან 19-20 ივლისს (ახალი სტილით). მთის დაკლაკნილ ბილიკზე გაიბმება მგზავრთა უწყვეტი რკალი. ცხენით თუ ფეხით ყველანი ხატში მიეშურებიან. სურსათ-სანოვაგით დაბარგულ ცხენებზე ჭრელი ხურჯინები ჰკიდია, რომელთა თვალებში ბავშვებია მოთავსებული, ზოგიერთში კი ბატკნებიც. ახალგაზრდობა კოხტად შეკაზმულ ცხენებს მიაჯირითებს, ისმის საკლავების საცოდავი ბღავილი, შეზარხოშებული მხვეწარის სიმღერა და ღრიანცელი. მეხატეთა ამ მსვლელობაში სოფ. ჩიღოდან მეც გავერიე. ლაშარის ხატი ჩიღოს მთის დავაკებაზეა აშენებული. მიდამო ლამაზია. ხატი შემოზღუდულია ყორის მაღალი გალავნით, რომელსაც ერთი შესავალი კარი აქვს დატანებული. გალავანს ოთხი თავწვეტიანი ბოძი აქვს, რომელზეც ხატის ალამია აღმართული. შესავლის მარცხნივ ხატის ნიშია, სადაც დეკანოზი ხალხს ამწყალობნებს. აქვეა ერთი პატარა ოთახი – „სადეკანოზო“, სადაც დეკანოზი წმინდობს, ისვენებს და საწირს აგროვებს. სადეკანოზოში დგას ზურგდაჭრელებული მერხი და დეკანოზის სკამ-სავარძელი. ხატზე ალაგია ჯიხვისა და ირმის რქები.

ხატის შესავალი კარი ამ დღეს მორთული იყო ხატის დროშებითა და ალმებით. თუშური ხატის დროშა თეთრი მიტკლისაა, ოთხკუთხედი და სამყურაზე მიკერებული აქვს წითელი გრძელი სალტა. ამ დროშას გრძელ ჯოხზე შეაბამენ და წვერზე ზანზალაკს უკეთებენ. შეხვეწილები დროშას, ამასთანავე, ჩამოჰკიდებენ წითელ და თეთრ ნაჭრებს. 

შემოსილი დროშა ინახება ხატში ან ძველ ციხეში, რომელსაც ხატობის წინ დეკანოზი გამოიტანს და ხატის ნიშანთან მიაყუდებს.

მზის გადახრისას დეკანოზი და მისი თანაშემწე შულტები ხატის ნიშთან დადგნენ, სანთლები აანთეს და დეკანოზი დამწყალობებას შეუდგა. ხატის მოედანზე მხვეწარი თუშები შეჯგუფდნენ. ქალები, ბავშვებისა და მოხუცი დედაკაცების (უთვიუროს) გარდა, ხატისაგან მოშორებით იდგნენ. მხვეწარი საწირით მიდიოდა, ხელში კვერებით, სანთლებით და ხელადა არყით. ამ საწირს შულტა ართმევს, დეკანოზი სანთლებს აანთებს, ახსენებს მხვეწარის სახელს და ასე დაილოცება: „დიდება ღმერთსა, მადლი ღმერთსა, ღმერთო, გაუმარჯვე წმ. გიორგის ლაშარისას, დიდად სადიდებელსა, ძვირად საჴსენებელსა, მუხის წვერის ანგელოზთა, დიდად სადიდებელსა, ძვირად საჴსენებელსა! წმ. გიორგი, შენ შეგვეწიე, შენ გეხვეწებიან სამსახურის მომღებნი თავი დაბლითა, გული მართლითა, ნაძახევს გაუგონებდი, ნაქადებს არ გიმტყუნებენ. შორს მყოფი ახლოს დაუხვდიდი, დაიცავი, დაიფარე ზვავისაგან, წყლიდან, სენიდგან, სასჯლიდან. მწარე სიკვდილსა თავ თქვენ შეუქციიდითა. ზამთარ მშვიდობისა წაგვარეთა, ზაფხულ გამარჯვებისა მოგვარეთა. ჯოხ აიღონ ვაჴშამ მისცითა, სახელ სარგებლიან მიატანითა, სავნებელ მოაშორეთა, მტრის ჴელით ჴმალ ახჴადითა, სიკვდილობას აუსუბუქიით. მტერთან ჭირს ნუ დაუკარგავ, სწორთან სამართალს, მჴარ-გუთან წაღმ წაგვარეთა. ყანა-მკა მოგვარეთა, ღონესა, ქონესა უმატითა. ცხვარ-ცხვრის მკრავს უმატეთა, პურსა და პურის მჭამელს უმატეთა! დიდო ბედნიერო ანგელოზო, შენ გეხვეწებიან თავი დაბლით, გული მართლითა! მეშველი, მწყალობელიმც არის თქვენი! გაუმარჯოს ჩვენ სალოცავებს, გაუმარჯოს ყმებს ლაშარის გიორგისას!“.

საზედაშე არყის ერთ ყანწს დეკანოზი შესვამს, დანარჩენს იქვე მდგარ თუნგში ასხამენ. საწირ-ნამცხვრის ნაწილსაც დეკანოზი იტოვებს. ბავშვით შეხვეწილებს დეკანოზთან ბავშვები მიჰყავთ, საკლავით შეხვეწილები კი ცხვრებით მიდიან. ცხვარს დეკანოზი რქაზე სანთელს მიაკრავს და ისე დაილოცება. შემდეგ ამ სანთლით ცხვარს შუბლს შესტრუსავს და შულტას გადასცემს, რომელიც ზვარაკს ხანჯლით ყელს გამოსჭრის და დაღმართში დააგორებს. ხალხი დაიძახებს: „წყალობა ხატისა!“. ცხვრებს ბავშვები იჭერენ და ვინც პირველად ხელს დაავლებს, იმ ცხვრის ჯიგარიც იმისია. შეხვეწილები ხატს სწირავენ თეთრსა და ჭრელ სადროშე ხილაბანდებს, რომლებსაც დეკანოზი ართმევს და დროშაზე აბამს. 

მზე ჩავიდა. დეკანოზმა დროშა აიღო და ერთ მაღლობზე დადგა. მას გვერდში შულტები ამოუდგნენ და ერთმა მათგანმა დაიძახა: „ხალხო, დღეს ვევედრებით ჩვენ ლაშარს და აქ ამოვაბრძანეთ მისი დროშაო, ჩიღოელებო, ეს ხატობა ისე გაატარეთ, რომ ერთანეთის წყინება ნუ იქნება. ნურც ჩხუბი იქნება და ძველი შურისძიება სხვაგან და სხვა დროს ეძიეთო. აქ მოვსულვართ სალოცავად და არა საჩხუბრად. ამიტომ გთხოვთ, დროება მშვიდად გაატაროთ. აქ, ლაშარის კარზე, ნურაფერი დაიკარგება. მპოვნელი მოვიდეს დარბაზში დეკანოზთან და მას ჩააბაროს და უთხრას, ვიპოვნე და ჩაიბარეო. იყოს სიტკბო და მხიარულება. ხალხნო, დედაკაცების ჯარი (სადგომი) იქით იქნება და მამაკაცებისა აქეთა. არავინ გაბედოს დედაკაცების ჯარში ღამე გადასვლა. მამაკაცებს ევალებათ შეშაზე წასვლა და მისი მოზიდვა. ამისდა მოწმად თემიდან ვარჩევთ თითო კაცსა, რომ მათ ეს წესები სასტიკად დაიცვანო“. 

მლოცავი ორად გაიყო. ერთ გორაკზე ქალები დაბანაკდნენ, მეორეზე კი – კაცები. ახალგაზრდობა შეშაზე წავიდა. მოზიდეს ხმელი ფიჩხები და დაანთეს დიდი ცეცხლი. ღამის მთეველი ქალებიც თავიანთთვის ფუსფუსებდნენ. ღია ცის ქვეშ მწვადი იწვოდა და ხორცი იხარშებოდა. ზოგან სუფრა იყო გაშლილი და ვახშმობდნენ. ისმოდა სიმღერა. ცეცხლის პირას თუშები ჩამწკრივებულიყვნენ და ყურს უგდებდნენ ახალგაზრდა თუშის, აბრო ელანიძის, ჩონგურის ჟღერას, რომელიც გიორგი თილიძის ლექსს მღეროდა. 

თილიძე სოფ. კვავლოდან ყოფილა და მას მტრობა ჰქონია ფშაველებთან. ლაშარობას თილიძე ფშავში მისულა, თეთრი კურატი მიუყვანია და იქ დაუკლავს. თილიძეს თუშ-ფშაველების შერიგება უთხოვია და ორივენი ლაშარში ძმად გაფიცულან. სიმტკიცის ნიშნად თილიძეს ლაშარის დროშა თუშეთში გადმოუტანია და აქ ჩიღოს მთაზე აღუმართავს, სადაც ლაშარის ეს ხატიც აუგიათ.

შუაღამისას შულტამ დაიძახა, მამაკაცებო, გთხოვთ „კოდის ლოცვაზე!“. მოიტანეს ლუდიანი დიდი კოდი, რომლის ნაპირზე ანთებული სანთლები გაამწკრივეს. ჩიღოელებმა კოდთან მიიტანეს ლაშარის წმ. გიორგის საღმრთოდ ორ-ორი მრგვალი პური და ცხვრის ხორცი. ამ საღმრთოს შულტა ამზადებს, რომელსაც ჩიღოელები აძლევენ ქერს და ამ ქერისგან შულტა ლუდს ამზადებს, საკლავს ყიდულობს და პურს აცხობენ. კოდის მეორე მხარეზე ხატში მოსულ გარეშე მხვეწართა (არაჩიღოელები) სამღვთო ჩაამწკრივეს. ამ ალუდიან კოდთან მამაკაცებმა გააბეს განიერი წრე და დაიწყო შეხმატკილებული „კოდის ლოცვა“: „სიმღერა უთხრათ ერთსაო, შევეხვეწენით ღმერთსაო, ღმერთო, გვიცოცხლე ესენი, ღვინოს გვახლიან გვერდსაო. ქალ-წყალზე დაგვიანდება დაბანას ხელ-პირისაო, ვაჟ დარბაზთ დაგვიანდება შესმასა ბარძიმისაო. ცხვარსა უმატე, გიორგი, თუ გინდა ქაჯანგიანი, პურსა უმატე, გიორგი, თუ გინდა კოდი სავსენი, ყმათა უმატე, გიორგი, თუ გინდა მოსახელენი. წმინდის გიორგის კარზედა ხე ალვად ამოსულიყო, იმას დეესხა ყურძენი, საჭმელად მოწეულიყო, იმას შემცოდე ქალ-ვაჟი უდროოდ დაშაულიყო“. და სასრულს დაიძახეს: გაუმარჯოს ლაშარის წმ. გიორგისაო. ამას მღერიან სამ წყებად, იწყებენ დეკანოზ-შულტები და იმასვე იმეორებენ ჯერ ჩიღოელები, შემდეგ – სხვა სოფლებიდან მოსული ჯგუფები. 

კოდის ლოცვაზე ქალებს არ უშვებენ. ცეცხლის პირას განიერ რკალად ხალხი ჩამწკრივდა და ხუთ კაცზე ერთი საღმრთო ჩამოარიგეს. „მიშუე“-ები ან მწდენი კოდიდან ლუდს იღებენ და ხის თასებით ხალხს აწვდიან. მხიარული ვახშამი დასრულდა და მლოცავმა მოისვენა. რომ არაფერი დაკარგულიყო და ქალების ბანაკში მამაკაცები არ გაპარულიყვნენ, ყარაულები დააყენეს, ღამის მთეველების ერთი ნაწილი ცეცხლს შემოუსხდა, ერთმა ახალგაზრდა თუშმა ჩონგური გამართა და სევდიანი ჰანგით დააღიღინა:

შამილსა დაუბარებავ თუშების მუქარაზეო,

გაიგო ბელად დავითმა, მიდგ-მოდგებოდა ბანზეო,

სალაშქროდ ყმანი შეყარა, გაუდგებოდა გზასაო,

ავიდოდ იალაღზედა, ცივსა ჩამოვლენ მთაზეო.

საყორნის ღელეს ბუდობენ ნარჩევ დაღესტნის ყმანიო.

დავით ეწვია ლეკებსა სადილობსა ხანზეო.

-აბა, თქვენ, თუშთა შვილებო, ახლა იშიშვლეთ ხმალიო,

თოფითა, ხმლითა ვიომნეთ გულს ერჭოს ხანჯლის ტარიო,

ჴმლის ფხაზე სისხლი დაგუბდეს, აღარა სჭრიდეს ჴმალიო!

თუშნი და ლეკნი შეიბნეს, სისხლისა დადგა ტბანიო,

დამარცხდა შამილის ჯარი, ასამდის წაწვა მკვდარიო,

მიდ-მოდიოდნენ ყორნები, საით ჩავშალოთ მჴარიო.

ემანდ ამბობენ, დავითსა სისხლისა უდგა ტბანიო.

ეგ რომ გაიგო შამილმა მღვირე დაედო ფერიო,

თუშებმა მე როგორ დამცეს, მე კაცი აღარ ვარიო,

ქალი ვარ ჩიქილიანი, თმაგრუზა, კოწოლიანი.

ვეზირებმ წყალი მიართვეს, ამით იგრილე გულიო.

გათენდა. დეკანოზმა დროშა დააჟღარუნა. მლოცავი წამოიშალა. სუფრები გაიშალა; დაიწყო სმა და ლხინი. ამას მოჰყვა „ქორბეღელა“ და ცხენების რბევა. მამაკაცები ხელებით და მხარ-ბეჭებით ერთმანეთს გადაებნენ. გაკეთდა მაგარი წრე, რომელზედაც ავიდა მეორე წყება და ეს ორსართულიანი წრე ხატისაკენ დაიძრა სიმღერით:

დღესამ დღეობა ვისია, წმიდისი გიორგისია, 

ჯვარ-ჯვარის კრობა ვისია, წმიდისი გიორგისია;

გიორგი გალავანზედა უსარტყლო იარებოდა, 

გიორგის გადმონავალზე ხე ალვად ამოდიოდა, 

მაგის შემცოდე ქალ-ვაჟი უდროოდ დაშავდებოდა“.

ქორბეღელას ხალხიც მიჰყვა, რადგანაც, მათი რწმენით, ვინც ქორბეღელაში არ ჩაებმის, ხატი დაამიზეზებს. ქორბეღელა ხატის კარებამდე მწყობრად და დაუშლელად უნდა მივიდეს, რა გინდ ცუდი და გრძელი გზა არ უნდა იყოს გასავლელი. ხატის კარებთან ქორბეღელა სამჯერ შემოტრიალდება და დაიძახებს: „გწყალობდეთ ლაშარის ჯვარიო“ და იქვე დაიშლება. შულტა სადეკანოზოდან ლუდს გამოიტანს და ჯიხურით ქორბეღელას შემსრულებელს შეასმევს. ამის შემდეგ მლოცავი აიშლება. ყველანი ცხენებს კაზმავენ, ბარგს ალაგებენ და მიდიან. ახალგაზრდობა ცხენებს აჯირითებს. წინათ ხატში ქადაგად დაცემა აქაც სცოდნიათ და ქადაგიც ხატის ნებას წინასწარმეტყველებდაო.

ათნიგენობას ასეთივე ხატობა 27 ივლისს სოფ. ქუმელაურთაშიაც გაიმართა – „შაფურთის გორაზე“. შ ა ფ უ რ თ ი ს ხატი ფიჭვნარშია მოთავსებული. აქ ერთ დიდ ფიჭვის ხესთან პატარა ყორეა ირმისა და ჯიხვის რქებით შემკული. ეს შაფურთის ხატია. შუადღისას მლოცავი ამ ტყეში შეგროვდა და ხელოსანიც მხვეწარის დამწყალობებას შეუდგა. დეკანოზი ფიჭვის ხესთან იდგა ხელში ანთებული სანთლით. მასთან შეხვეწილები მიდიოდნენ საწირით, რომელიც შედგებოდა ორი კვერისაგან: ერთი სამკუთხედია, მეორე კი – ჩლიქისებური, „ბაცუკა“, საქონლის მომრავლებისათვის. ხელოსანი მლოცავს ამწყალობებდა და ანთებულ სანთლებს ფიჭვზე აკრავდა. ყველანი ერთმანეთს სთავაზობდნენ საზედაშე არაყს და მისალმებისას ამბობდნენ: „წყალობა ხატისა!“. გაიშალა სუფრები. ქალები ცალკე,  მოშორებით დასხდნენ და ცეკვა-თამაში გააჩაღეს, კაცები კი ხატთან დაბანაკდნენ. ერთმა ჩონგურზე დაუკრა და ტკბილის ხმით დაამღერა ალუდა ქეთელაურისა და კოპალა-იახსარის ლექსი. ახალგაზრდობა ქალებისაკენ მიიწევდა. მოხუცნი მათ ამას უშლიდნენ, რადგანაც წინათ ქალებში გარევა და თამაში აკრძალული ყოფილა. მაგრამ შეზარხოშებული ახალგაზრდობა მაინც იჭრებოდა ქალების წრეში და იქ ლეკურს უვლიდა. 

ამას მალევე ცხენების რბევა მოჰყვა. ხატიდან 50 მეტრის დაშორებაზე ტყის ბილიკის თავზე დედაკაცები დაირაზმნენ და გზა შეკრეს. ხელში მათ ეჭირათ გრძელი ჯოხები და შოლტები. ხატთან ცხენოსნები შეჯგუფდნენ და ერთბაშად ქალებისაკენ გაჭენდნენ, რომ მათი წრე გაერღვიათ და გამარჯვებული გასულიყვნენ. დედაკაცებმა ატეხეს საშინელი ყიჟინა და ცხენებს შოლტები დაუშინეს. შეიქნა ერთი ორომტრიალი. ცხენები დაფრთხნენ და ყალყზე შედგნენ. ზოგი უკან გამოიქცა, ზოგი ტყის ფერდობზე დაქანდა, მაგრამ ცხენოსნობაში გაწვრთნილი თუშები გახელებულ ცხენებს უშიშრად აჭენებდნენ.

ამ პირველ შეტევას მეორე და მესამეც მოჰყვა. ქალები შოლტებს ისევ მაგრად სცემდნენ. ვაჟკაცურად იბრძოდნენ და მოზღვავებულ ცხენოსნებს იგერიებდნენ. დამარცხებული ცხენოსნები კი უკანვე გარბოდნენ. მეოთხე შემოტევისას დედაკაცების ეს მაგარი წრე ცხენოსანთა ერთმა ჯგუფმა გაარღვია და სოფლისაკენ გაჭენდა. 

პირველად გასულ მხედარს „ერთი ჩხუტი“ (სუფრა) ეძლევა და მას სოფელი პურ-არაყ-ლუდით უმასპინძლდება. დედაკაცებმა ახლა ჯოხები დაყარეს, წრე ისევ შეკრეს და შემოტეული ცხენოსნების ხელით დაჭერა იწყეს. დედაკაცები ცხენოსნებს ერთბაშად მისცვივდებოდნენ, ხელს წაავლებდნენ ლაგამზე, უნაგირზე, ცხენის ფაფარზე თუ სხვაგან და დიდი ბრძოლით მხედარს ცხენიდან ჩამოათრევდნენ. მხედარი უძალიანდებოდა და ამგვარად იმართებოდა ხელჩართული ბრძოლა, მაგრამ ამ ბრძოლაში დედაკაცები იმარჯვებდნენ, მამაკაცებს ცხენებიდან ჩამოათრევდნენ; იქვე, ტყის ფერდობზე ცალი ფეხით ჩაათრევდნენ და ამას „ჩათრევას“ უწოდებდნენ. არცერთ მამაკაცს ქალები ჩაუთრეველს არ ატარებენ, რადგანაც, მათი რწმენით, ასეთ პირს ხატი დაამიზეზებსო. ვინც ბრძოლის გუნებაზე არ იყო, ის ცხენიდან ჩამოდიოდა, ფეხით გაივლიდა. დედაკაცებსაც ნებდებოდა და მას იქვე ჩაათრევდნენ.

ჩათარაც დასრულდა. დედაკაცები დაიშალნენ და ხალხი სოფლისაკენ დაიძრა. ქუმელაურთაში დაირეკა ხახმატის ჯვრის ზარი და ხალხიც სალოცავად აქ ავიდა. დეკანოზმა მხვეწარი დაამწყალობა, საკლავები დაიხოცა. ხალხი გაიძახოდა: „წყალობა ხატისა შეგეწიოს!“. ტარკოშით ლუდი ჩამოარიგეს და გაიმართა „ქორბეღელა“. ხატიდან ქორებღელა სოფლისაკენ დაიძრა, მას შემოუარა და სოფლის მოედანზე დაიშალა. ამას მოჰყვა ცეკვა-თამაში, სტუმრების ოჯახებში დაწვევა და ვახშმობა. 

მამაკაცების ჩათრევა აქ და სხვა სოფლებშიაც იციან. ჩიგლაურთაში ათნიგენობას (წმ. გიორგი) დედაკაცები მამაკაცს ჩაათრევენ და ის ამხანაგებმა ქვაბ-საკლავით უნდა გამოისყიდონ. სოფ. ილიურთაში ხატობას სტუმრის მოტაცება და დათრევა იციან. ქალები სტუმარს მიეპარებიან და, თუ ის მარჯვენაზე გადაათრიეს, მასპინძელმა სტუმარი ქვაბ-საკლავით უნდა გამოისყიდოს. 

მესამე ხატობა, რომელსაც მე დავესწარი 9 აგვისტოს (ახალი სტილით), იყო ჭონთიოს ნათლისმცემლობა. ეს ხატი მოთავსებულია ჭონთიოში, ადგილ „მადოლზე“, და მას მადოლის ნათლისმცემელს უწოდებენ. მისი ნიში დანგრეულია, დროშა ინახება ნასოფლარ ჰეღოს ციხეში. ხატობის წინ დეკანოზი ამ დროშას ჩამოიტანს და მადოლზე დაასვენებს. პირიქითის ხეობის მხვეწარი აქვე გროვდება და ნათესთან მოაქვთ საწირ-სანთელი, რომელიც ხალხს ამწყალობებს: „დიდება ღმერთსა, მადლი ღმერთსა! ღმერთო, გაუმარჯვე ღმერთსა კვირისაო. ღმერთო, გაუმარჯვე დღესა დღევანდელსა! თქვენ გეხვეწებით, თქვენ გევედრებით, დიდო ღვთის შვილებო, დიდად სადიდებელო, ძვირად საჴსენებელო, თავი დაბლითა, გული სიმართლითა. თქვენთვის შემოუწირავთ სანთელ-ზედაშეი, თქვენ მორიგე ღმერთს შესწირავდითაო, წყალობა გამოუთხოვიდითაო, ჯვარ დაუწერიდითაო, კაცსა, საქონელსაო, დიდსა და პატარასაო, ორფეჴსაო, დეჸშველენითა და დეჸხმარენითაო, სადაც მოგეჴსენდებათ გაჭირვებულნი. თის ნაქარი, ჭალას ყირვან მაჸშორდითაო, გაქლიბულ ისარ გაჸშორდითაო, გაქანებულ ცხენს მაჸშორდითაო, აღვარებულ წყალ მაჸშორდითაო. ნუ დაუკარგიდით მტერთან ჭირი, სწორთან სამართალიო, კაბის კალთის ქვეშ მაჸფარებდითაო! გეყმობითა, გემსახურებითაო. ცხვარს ცხვრის კრავს მოუმატებდითაო, ფურს ფურიის ჴბოს მოუმატებდითაო, ქალს ქალიშვილს მოუმატებდითაო, წულს წულტოლს მოუმატებდითაო!“ დასასრულ, დეკანოზი ზედაშეს მოსვამს, სანთლით საკლავს შუბლს შესტრუსავს და ყელს გამოსჭრის. მლოცავი დაიძახებს: „იოანე ნათლისმცემელი შეგეწიოს, წყალობა მოგეცეს!“ 

ამავე დღეს პირიქითელები ნათეობასაც იხდიან, რადგანაც ზამთარში ისინი ბარში ჩადიან და საშუალება ესპობათ იანვარში ნათეობა აქ შეასრულონ. ამისათვის ნათეებმა აქ მოტანილი არაყი და კვერები მოაგროვეს, რომ ნათეობის ვახშამი გამართონ. დამწყალობების შემდეგ ჭონთიოს სერზე სუფრები გაიშალა, გაიმართა სმა და ლხინი. აჭიდავეს შამილი და შეთე. შამილი გადაცმული იყო ქისტურად, შეთე კი თუშურად. ორივე შეიარაღებული იყო ხის ხმლებით. შეთეს გულზე ეკიდა ჩვრის „მენდლები“ და მხრებზე ჩინები ეკრა. ორივენი ხის ხმლებით იბრძოდნენ, მაგრამ ამ წელს შეთემ გაიმარჯვა. ზოგჯერ თურმე შამილი იმარჯვებს. შამილისა და შეთეს ასეთივე შებრძოლება ფარსმაშიაც იციან. გამარჯვებული შეთე მხიარულობდა და ხუმარას როლსაც ასრულებდა. 

მზის გადახრისას ნათემ დროშა დააჟღარუნა და ყველანი აიშალნენ. დაიწყო წილის ყრით ახალი ნათეების არჩევანი. კენჭს კანდიდატებს უყრიან და ვისაც კენჭი ამოუვა, იმ წლის ნათედ მას ირჩევენ. არჩევანიც გათავდა. ახლა ქორბეღელა გამართეს, რასაც პურის კვერების სროლა მოჰყვა. კვერები პირველად ნათეებმა ესროლეს ხალხს, შემდეგ ყველანი მას მიჰყვნენ. კვერების ერთმანეთის დაშენის დროს ნათემ დროშას ხელი დაავლო, ცხენზე შეჯდა და გაჭენდა ჰეღოსაკენ, სადაც დროშაც დააბინავა.

მლოცავი აიშალა და სოფ. გირევში ჩავიდა. აქ ძველმა ნათემ ნათეობის ვახშამი უნდა გამართოს. მაქალათებმა ხორცი მოხარშეს, ლუდი და საღმრთო პურები დაამზადეს და ხალხს კოდის ლოცვაზე დაუძახეს. ლუდიანი კოდი სანთლებით იყო გაჩაღებული, ნათეებმა კოდზე დაილოცეს და ამის შემდეგ ვახშამი გაიშალა. მწდეებმა ჩამოატარეს ლუდით სავსე ჯიჴურაჸები და ტარკოშები.

გირეველი პატარძლები საწირით მოვიდნენ. მათ მიეგება ახალგაზრდობა, დაფის დაკვრით. დიდის ლხინით მივიდნენ კოდთან და იქ ისინი ნათემ დაამწყალობა. ხატობა მეორე დღესაც გაგრძელდა. ოჯახებში სუფრები გაიშალა; ყველგან სმა და ლხინია, გაიმართა თამაშობანი. მაქალათები ოჯახებში იპარებიან და ცდილობენ, რამე მოიპარონ, მაგრამ პატრონი თუ შეასწრებს, მაქალათს ფეხით ჩამოკიდებენ და ის დედამ და ძმებმა ქვაბ-საკლავით უნდა გამოისყიდონ, წინააღმდეგ შემთხვევაში, პატრონმა ჯარიმა უნდა გაიღოს, რომ მოპარული ნივთი უკანვე მიიღოს. ამ დღეს სალუდეში თუ ვინმე შემთხვევით შევიდოდა, მაქალათები მას ჩამოკიდებდნენ და ის ქვაბ-საკლავით სოფელს უნდა დაეხსნა. 

წინათ სადილზე მაქალათების დედას ვინმე ჩუმად ცხვრის ყვერებს ჩამოჰკიდებდა თურმე. ამაზე დედა გაიბუტებოდა და სუფრიდან წავიდოდა. მასვე გაჰყვებოდნენ შვილებიც (მაქალათები). ლუდიანი ტარკოშით სთხოვდნენ დედას უკან გამობრუნებას, მაგრამ ის უარზე იდგა, სანამ ახალ ტანისამოსსა და შეკაზმულ ცხენს არ მიართმევდნენ. დედას ცხენზე შესვამდნენ და მუსიკით უკანვე აბრუნებდნენ. ამ დროს მას ვინმე მიეპარებოდა, ხურჯინში ყოჩის ყვერებს ჩაუდებდა და დაიძახებდნენ: „ხურჯინში კაი საგზალი გაქვსო“. დედა ხურჯინში ჩაიხედავდა და ყვერებს ამოიღებდა. ამაზე ერთი ალიაქოთი ატყდებოდა და საქმის გასარჩევად ბჭეებს ირჩევდნენ, რომლებიც მაქალათებს დედის დაუცველობისათვის ჯარიმად ქვაბ-საკლავს მიუსჯიდნენ. 

მაქალათებმა გამართეს „ხინკლის აღების ღამე“. დაიდგა იმდენი სუფრა, რამდენიც მაქალათია და ამ სუფრაზე ეწყო: ყველი, ხინკლები, ცოტა მატყლი, ხორცი და სხვა. თითოეული მაქალათი ამ სუფრას სამჯერ შემოუვლის და სუფრასაც აიღებს. ამით თავდება მაქალათის წლიური ჯერი და სამსახური.

ათნიგენობას თუშეთში გადმოდიან ხევსური დეკანოზებიც, დაახლოებით ივლისის შუა რიცხვებში და აქ ხალხს ამწყალობებენ. ხევსურეთიდან გადმოდიან კარატიონი და ხახმატიონი დეკანოზები, ცალ-ცალკე ჯგუფებად, და დგებიან თავიანთი ხატის ნიშთან. ხევსურეთის ხატები თუშებს სწამთ და მათ დეკანოზებსაც აქ ძლიერი გავლენა ჰქონია. გაჭირვების დროს თუში იტყვის: „კარატის ჯვარო, დამწერ ჯვარიო“. ხევსური დეკანოზები თუშებს თურმე არწმუნებენ, ჩვენი გმირი კოპალე ამბობსო: „თუშეთში წაგვიყვანე და იქ მალოცეთ ტოლ-ამხანაგებთანო“. ჩვენი ხატები ძალას გვატანენ, ხევსურეთში მარტოობით შევწუხდით და ჩვენს ძმებთან – თუშებთან – გაგვატარეთო. ხატების ეს ნება თუ არ შევასრულეთ, ისინი გაჯავრდებიან და დაგვამიზეზებენო.

ხევსურები და თუშები ერთმანეთს ბიძაშვილებად თვლიან და როცა გზაში შეხვდებიან, ასე ესალმებიან: „გამარჯობა, ბიძაშვილო“. ომისა და ლაშქრობის ჟამს თუშები იწვევდნენ ხახმატის დეკანოზებს, რომლებიც ლაშქარს თურმე წინ მიუძღოდნენ.

ხევსურულ ხატებში თუშებს განსაკუთრებით სწამთ კარატისა და ხახმატის ჯვარი და ამ ორ ხატს თუშეთში ყველგან თავიანთი სალოცავი ნიში აქვს აგებული. ხატისაგან დამიზეზებული, მკითხავის რჩევით, ხშირად ამ ხატებს ევედრება და საწირ-სანთელსაც შეუთქვამს. მაგრამ ხევსურეთი შორი და ძნელი მისავალი კუთხეა და მლოცავს ეძნელება თუშეთიდან კარატში და ხახმატში გადასვლა. ამიტომ ამ ხატის დეკანოზები თუშების დასამწყალობებლად ათნიგენობას აქ გადმოდიან და გომეწრის ხეობიდან დაწყებული მთელ თუშეთს დროშებით შემოივლიან. სოფელში მისვლისას კარატისა და ხახმატის დეკანოზები თავიანთ ნიშთან დგებიან და დროშების ჟღარუნით ხალხს ამცნობენ ხატების მობრძანებას. შეხვეწილები საწირ-საკლავით მიდიან და მათ იქ დეკანოზები ამწყალობებენ. საკლავსაც აქვე დახოცავენ. დეკანოზს ეძლევა მისი ბეჭ-ტყავი და თავ-ფეხი. ვისაც ავადმყოფი „შეშინებული“ ჰყავდა, „დ ა ს ა კ ო ჭ ა დ“ მიჰყავდა. ავადმყოფს ხატის წინ აჩოქებენ და მას დროშების ჟღარუნით დეკანოზები სამჯერ შემოუვლიან, საკლავსაც იქვე დაკლავენ და მისი სისხლით დაკოჭილი მარჯვენა ხელს განიბანს. 

ზოგი თუში დეკანოზს სახლსაც ა კ ო ჭ ი ნ ე ბ დ ა. სნეულ ოჯახს მკითხავი ეტყოდა, უწმინდურ დედაკაცს ოჯახი შეუბღალავს და თუ გინდათ ფათერაკი მოიშოროთ, ხევსურ დეკანოზს სახლი დააკოჭინეო. დეკანოზი დროშის ჟღარუნით დასაკოჭ სახლს სამჯერ შემოუვლიდა, შემდეგ ბანზე ავიდოდა და დროშას გადმოაყუდებდა. ცხვარსაც იქვე დაკლავდა და ბანიდან ძირს გადმოაგდებდა. დაკოჭილ სახლში თვიურიან დედაკაცს არ უშვებდნენ. 

ვისაც ბევრი ცხენი ჰყავდა, ხევსურ დეკანოზებს ცხენის ჯოგით მიეგებებოდა და ავთვალის წინააღმდეგ აკოჭინებდა. ამის შემდეგ კარატიონი და ხახმატიონი დეკანოზები, საწი-საკლავით აზურგულები, რომლებსაც თან მიჰქონდათ აუარება ტყავი, ხორცი, პური და სხვა, უკანვე ბრუნდებოდნენ გომეწრის ხეობით და აქ დგებოდნენ ჯ ა ვ ა ხ ე ს (ვეძის თავში) მინდორზე, სადაც კარატიონი და ხახმატიონები შეიყრებდონენ, და იამრთებოდა დიდი ხატობა. 

წინათ დეკანოზების გადმოსვლას მღვდლები თურმე ეწინააღმდეგებოდნენ, რადგანაც ამ უკანასკნელთ შემოსავალი უმცირდებოდათ. მაგრამ ხევსურები 1929 წლამდე თავისუფლად გადმოდიოდნენ თუშეთში და საწირ-საკლავსაც ეზიდებოდნენ. ამ წლიდან კი ადგილობრივმა ხელისუფლებამ ხევსური დეკანოზების ეს გასტროლიორობა აკრძალა და ისინიც არ გადმოსულან. 

ამ დიდ, მთავარ ხატებთან თუშეთში მრავალი პატარა ხატ-სამლოცველოა, რომლებსაც ადგილობრივი მოსახლეობა თაყვანსა სცემს. ასეთია ომალოს „მ ა რ ი ა მ წ მ ი ნ დ ი ს“ ხატი, რომლის ნიში 1903 წ. აუშენებია პეტრე მოზაიძეს. აქვეა ფიჭვის დიდი ფუღურო ხე, სადაც თურმე ხატის განძეულობა ინახებოდა. ხატის ამ ხის ხელის ხლება აკრძალულია. ხალხური თქმულებით, ერთხელ რუსის ჯარს ამ ხის ტოტის შეჭრა განუზრახავს, მაგრამ ხატს იქვე გაუშეშებიაო. ამ ხატის უკან ფიქალი კლდეა, რომელიც ხატის საკუთრებად ითვლება და მისი დაშლა-გამოყენებაც მორწმუნეს ეკრძალება. მოზაიძეს სახლისათვის ქვა დასჭირვებია, საკლავი დაუკლავს და მარიამწმინდის ხატისათვის ნებართვა უთხოვია. მოზაიძეს სახლი აუშენებია და მადლობის ნიშნად აქ ხატის დარბაზი აუგია. ამ ხატში დაცულია ლითონის უბრალო თასები და ერთი სპარსული სტილის ზარი, რომელიც შემკულია ვერცხლის ზარნაშიანი წნულებითა და ადამიანის გამოსახულებებით. ომალოშია ხატის ტყე, სადაც მოთავსებულია მთავარანგელოზის ხატი. ხატის ამ ტყის მოჭრა წინათ აკრძალული ყოფილა, დღეს კი ამ ტყიდან შეშას თავისუფლად ეზიდებიან. 

შენაქოში რამდენიმე ხატია. აქ არის კ უ რ ე ხ ი ს ჯვარი, რომლის ნიში დაშლილია. კურეხის ხატს ვაჟიანობას შესთხოვენ და ვისაც ვაჟი გაუჩნდება, საწირითა და კურატით იქ მიდის; მას მადლობას სწირავს. შენაქოშია ნ ი ვ რ ი ს ჯვარი, რომელსაც დამიზეზების შიშით დედაკაცი ვერ გაეკარება,- თუ მივიდა, ხატი გაჯავრდება და ავდარი სეტყვით მოვაო. შენაქოს მახლობლად ა გ ე ვ რ თ ი ს ნასოფლარია, სადაც დაცულია ა გ ე ვ რ თ ი ს ხის ხატი, რომელიც ირმისა და ჯიხვის რქებითაა შემკული. ვისაც ვაჟი არ ებადება, სალოცავად იქ მიდის და ამ ჯვარს ვაჟიანობას შესთხოვს. ხატობა დღეს სახვეწრად მოსულ უძეო მამაკაცს ბიჭები გაიტაცებენ და აგევრთის ჯვრიდან ჩაათრევენ ირმის რქებით მორთულ ყორეზე. აქ მას დეკანოზი დაამწყალობებს და ვაჟიანობას უსურვებს.

დართლოში რამდენიმე ხატია. სოფლის თავზე მ ა ღ ა ლ ო ე ლ ი ს ხატია და ამ ბატონს მაღალოელს (ღვთისმშობელია) მხოლოდ ბატკნებს სწირავენ. მეორე ხატი აქ    მ ა რ ი ა მ წ მ ი ნ დ ა ა და მას დეკეულის პირველ ხბოს სწირავენ. როდესაც ხბო ცხრა დღის გახდება, ამ ხატში დაკლავენ, რადგანაც, ხალხის რწმენით, ეს ხბო მაინც არ გაიზრდება. დართლოშია ი ა ჴ ს ა რ ი ს ძლიერი ხატი, რომელიც ჯიხვის რქებით არის შემკული. 

ფარსმაში ორი ხატია. ერთი ხატი ირმის წყაროზეა და მას მიქელგაბრიელს უწოდებენ. ამ ხატის ნიში სვეტისებურია და მას ქვაკაცს ეძახიან. მეორე ფარსმის წმ. გიორგის ხატია, სადაც 6 აგვისტოს (ახალი სტილით) ათნიგენობას იხდიან და შეთესა და შამილს აჭიდავებენ. ამავე ხეობაშია თ უ რ ს ი ე ხ ი ს ცნობილი ხატი. თურსიეხი ჭონთიოდან ოთხი კილომეტრითაა დაშორებული. ეს ფურების ხატია, შეხვეწილი დედაკაცები ამაღლების მეორე კვირას საწირ-საკლავით იქ მიდიან და ევედრებიან საქონლის მომრავლებას, ფეხმძიმის „მშვიდობის მუხლის მოგებას“ და სხვა.

გომეწრის ხეობაში ამგვარ ხატებს შორის საყურადღებოდა ჯვარბოსელში დაცული ჴ ი თ ა ნ ი ს წმ. გ ი ო რ გ ი. აქ ხატის ორი სვეტისებური ფორმისა და ირმის რქებით შემკული ნიშია. წინათ გომეწრის საზოგადოების მთავარი სალოცავი ყოფილა და ათნიგენობის ერთ ორშაბათს დიდი ხატობა იმართებოდა. ჴითანობა ახლა მივიწყებულია და მხვეწართა რიცხვიც მცირეა.

ძველ წოვათაში დღეს დაცულია ს ა მ ე ბ ი ს წმ. გ ი ო რ გ ი ს ხატი. ეს ხატი პატარა ბორცვზეა აგებული და წარმოადგენს თაღიან პაწია ოთახს, სადაც წოვების ახლად შემოსილი ორი დროშა ინახება. ეს დროშა ჩვეულებრივი თუშური სახისაა. სამების ხატი წოვებს ძლიერ სწამთ. მისი ნიში ტბათანაშიც არის დაცული. შეხვეწილი წოვები სამების სალოცავად ათნიგენობას ტბათანიდან წოვათაში გადადიან და ამ მამაპაპური ხატის წინაშე ლოცულობენ. წინათ წოვათაში აგრეთვე ყოფილა ეთელტისა და ფიწალოს წმ. გიორგის ხატი, რომლის სახელით წოვები ფიცულობდნენ: „აგაშოროს ჭირი ფიწალოს წმ. გიორგიმ!“. წოვების ძლიერ ხატად ითვლება აგრეთვე „ს პ ე რ ო ზ ი ს წმ. გ ი ო რ გ ი“, რომლის ნიში ტბათანის გაღმა, სპეროზის მთის ძირშია, მოთავსებული.

საღმრთო რიტუალს წოვებში იგივე ხელოსნები და ნათეები ასრულებენ ჩვეულებრივი თუშური წესებით. ხელოსანი მხვეწარს ქართულად ამწყალობებს. ზოგჯერ ის წოვურადაც დაილოცება: „დალე. ლამრე წიბორე, ლელტე ვაჲნ, რჯულ-საქრისტიანუჲნ! ვაჲ დაჩუჲშნ, ვაჲ ბეწჩუჲშნ წყალობ ლიბ! ჰამინ!“.

„ღმერთო, მთის წმინდანებო, უშველეთ ჩვენ რჯულ-საქრისტიანოს! ჩვენიანებს (იმათაც), ჩვენ რომ ვუნდივართ (,) წყალობა მიეცი(თ)! ამინ!“.

დღეს წოვა თუშებში ხელოსნობა, ნათეობა და ხატის მსახურების რიტუალი უკვე მივიწყებულია, წინათ კი წოვათაში სამების წმ. გიორგობას მრავალი მლოცავი თურმე ეტანებოდა, რაც მშვენივრად აქვს აღწერილი ივ. ბ უ ქ უ რ ა უ ლ ს თავის საყურადღებო წერილში „ტბათანიდან წოვათამდე“ (ჟურ. „მოამბე“, 1897 წ., № 9, გვ. 41-53).

დასასრულ უნდა აღვნიშნო, რომ თუშეთში ამ საკულტო ადგილების სიწმინდე დღეს შებღალულია. ცრუმორწმუნეობის ბურუსი დღევანდელი პოლიტიკურ-ეკონომიკური მშენებლობის ზეგავლენით უკვე გაფანტულია და აქაურ ახალგაზრდობას ხატი და ხატობა შეგნებულად არა სწამს. დღეობებსაც უფრო გართობის მიზნით ეტანებიან, სადაც იმართება ცეკვა-თამაში, ცხენების ჯირითი, მხიარული სუფრა და სხვა. მთებში მომწყვდეული ახალგაზრდობა კულტურულ გასართობს ჯერჯერობით მოკლებულია და იძულებულია თავი შეიქციოს ამ ცრუმორწმუნეობით გაჟღენთილი ჩვევებით.