ავტორები: ზოი პოტამიტი, სოფიკო ქურდაძე, ანნა ამილახვარი, მირანდა მჭედლიშვილი, ანანო ყავალაშვილი, ნინი ხიზანიშვილი, მარიამ გელაშვილი

რედაქტორი: ბექა იობიძე

კორექტორი: მარიამ გორდაძე, თიკო იობიძე

“მდევარის” მეთექვსმეტე ნომრის აკადემიურ ინტერვიუში ქართული ურბანიზაციის აწმყოს  მიმოვიხილავთ. ინტერვიუთა სერიის მეორე მოპასუხეა ვატო ლეჟავა. იგი არქიტექტურის სკოლის ურბანული განვითარების ისტორიის კურსს უძღვება თავისუფალ უნივერსიტეტში.

ვატო ლეჟავა – შტუტგარტის უნივერსიტეტში ინფრასტრუქტურის დაგეგმარების მაგისტრი და თბილისის სახელმწიფო სამხატვრო აკადემიის დიპლომირებული არქიტექტორი. საქართველოს აგრარული უნივერსიტეტისა და თბილისის თავისუფალი უნივერსიტეტის რექტორი.

რა არის ურბანიზაციის მთავარი განმაპირობებელი ზოგადად, და კონკრეტულად საქართველოში? შინაარსობრივად ტერმინი “ურბანიზაცია” უფრო მეტად ქალაქის განვითარებას მოიაზრებს თუ მჭიდროდ ?

ურბანიზაცია, ფართო გაგებით, არ არის არც ეთნიკური, არც ნაციონალური მოვლენა.  ბევრს, ალბათ, ჰგონია, რომ ეს ნებელობითი გადაწყვეტილებაა, რომ რაღაც დროს ვიღაც ხელისუფალი იყო, ხელმწიფე ან ფეოდალი, რომელმაც გადაწყვიტა, რომ მოდი, ასე სჯობს ჩვენი ცხოვრების მოწყობა – ეს არ არის სიმართლე. მას შემდეგ, რაც ადამიანმა დაიწყო  დარგობრივი დასწავლა, ურბანიზაცია მისი თანმდევი გახდა. ინდუსტრიულ რევოლუციამდე ეს ხდებოდა ძალიან ნელა. ინდუსტრიული რევოლუციით გაჩნდა წარმოება. ქარხნები და საწარმოები ვერ იქნებოდა ტრიალ მინდორში, ის უნდა ყოფილიყო დასახლებასთან გაერთიანებული. ამას დაემთხვა ფეოდალური წყობის რღვევაც. ადამიანებს მიეცათ გადაადგილების საშუალება და მიაწყდნენ ქალაქებს. ინდუსტრიალიზაცია სხვადასხვა ქვეყანაში განსხვავებულ დროს დაიწყო. საქართველოშიც ასე მოხდა, უბრალოდ უფრო გვიან. ცალკე საქართველო არ არსებობდა მაშინ, რუსეთის იმპერიის ნაწილი იყო. თბილისი მე-19 საუკუნის დასაწყისში 20 ათასიანი ქალაქი გახლდათ, მცხეთაც არ იყო დიდი. საუკუნის ბოლოს,  უკვე 300 ათასიანი ქალაქი გახდა, 15-ჯერ გაიზარდა; სხვათა შორის, არა მარტო თბილისი. 

ვახსენოთ ჰოლანდია, სადაც სოფლის მეურნეობა სანიმუშოდაა განვითარებული,- აქ იწარმოება დაახლოებით 10 – ჯერ მეტი პროდუქტი, ვიდრე ქვეყნის მოსახლეობაა; თუმცა სოფლის მეურნეობაში ჩართულია მოსახლეობის 2-3%. ჰოლანდიის მოსახლეობის დაახლოებით 98% ცხოვრობს ურბანულ გარემოში და ურბანული ცხოვრების წესით. საქართველოში ეს მაჩვენებელი ახლა არის 60% და ჩვენ თუ განვითარება გვიწერია, და იმედია, გვიწერია, ეს ნიშნავს, რომ გადავალთ 70%-ზე, 80%-ზე და ა.შ.. ძალიან კარგი დამოკიდებულება არსებობს მშპ-ს კავშირზე ერთ სრულ მოსახლესთან და ურბანიზაციის დონეს შორის. თითქმის არაა ქვეყანა, რომელმაც ერთ სულზე შემოსავლად 10 ათას დოლარს მიაღწია და 70% არ აქვს ურბანიზაციის დონე. ჩვენ კი მივუკაკუნეთ უკვე 10 ათას დოლარს. ასე რომ, ეს გაგრძელდება და ეს ნებელობითი გადაწყვეტილება არ არის. ეს არის თანამედროვე ადამიანის ცხოვრების წესი. 

საქართველოს ისტორიას რომ გადავხედოთ, რომელია ის პერიოდი, რომელიც ურბანიზაციის მაღალი დონით განსაკუთრებით გამოირჩევა? რამ  (ცხადია, გარდა დედაქალაქობისა) აქცია თბილისი საქართველოს ურბანულ ცენტრად?

ამაზე მაღალი დონე არ ყოფილა, რაღაც მომენტში 65%-იც შეიძლება იყოს. ზოგადადდ, შუა საუკუნეებს თუ დავანებებთ თავს, თანამედროვე გაგებით, საქართველოში გამოვყოფდი ურბანიზაციის სამ ეტაპს:

ერთი არის რუსეთის იმპერიის ეპოქა – ფეოდალიზმის, ბატონყმობის მოშლა და ახალი ინდუსტრიების შემოსვლა. განსაკუთრებით  ხაზგასასმელია  რკინიგზის ინდუსტრიული თვალსაზრისით გამოყენება. მაგალითისთვის ვიტყვი, 1871 წლიდან, თუ მეხსიერება არ მღალატობს, საქართველოში რკინიგზა არსებობს, რაც დაკავშირებული იყო სამთო მოპოვებულ წარმოებასთან. ბათუმი ფაქტობრივად მე-19 საუკუნის ბოლოდან 30 წელიწადში აშენდა. ეს წარმოუდგენელი დროა  თუ გავითვალისწინებთ მაშინდელ მშენებლობის ტექნოლოგიებსა და ქალაქის მდებარეობას. ეს გამოიწვია იმან, რომ ბათუმი პორტო-ფრანკო იყო, ანუ თავისუფალი ზონის მსგავსი ქალაქი; მიზეზი გახლდათ ბაქო-ბათუმის ნავთობსადენიც, რომელიც 1973 წელს ამოქმედდა. 

მეორე ეტაპი არის საბჭოთა, რომელსაც ორი ნაწილი ჰქონდა: “ბუნებრივი ურბანიზაცია” ინდუსტრიალიზაციის საფუძველზე და  „ძალადობრივი ურბანიზაცია“. ფილმი “საბუდარელი ჭაბუკი” ნანახი გაქვთ? ეგ არ არის იქ აღწერილი, მაგრამ  ჩანს, რომ რუსთავის შექმნისას ადამიანებს ძალით ასახლებენ სოფლებიდან, მაღალმთიანი რეგიონებიდან, რუსთავში, რათა იქ იმუშაონ. მსგავსი  ძალდატანებითი ურბანიზაცია ხშირი იყო. მაშინ  საბაზრო ეკონომიკას რომ ეარსება, ურბანიზაცია ბუნებრივად მოხდებოდა – ადამიანები თავად მიიღებდნენ გადაწყვეტილებას, როდის ან სად უნდოდათ გადასახლება, თუმცა მაშინ ეს ძალდატანებით ხდებოდა.

მესამე უკვე პოსტ-საბჭოთა ეპოქის ურბანიზაციაა, რომელიც დაიწყო მცირე დეურბანიზაციით, რადგან 90-იანი წლები ძალიან მძიმე, გაჭირვებული დრო  გახლდათ, ქვეყანა გვიან დაუბრუნდა ბუნებრივ კალაპოტს. 

რალფ ჰაკერტის კვლევის მიხედვით, მოსახლეობის 2002 და 2014 წლების აღწერების შედეგებში ურბანიზაციის არათანაბარი ზრდა შეიმჩნევა. “გადაანგარიშების“ თანახმად, თბილისის რეგიონის მოსახლეობა 2002 წელს აღწერილი  1 062 157 მოსახლიდან გაიზარდა და 2014 წელს 1 108 717 მოსახლეს მიაღწია მაშინ, როცა ქვეყნის მთლიანი მოსახლეობა 7 პროცენტით შემცირდა.”  რა “აიძულებს” ადამიანებს დატოვონ რეგიონები და ისედაც მჭიდროდ დასახლებულ ქალაქში დაიდონ  ბინა? 

თბილისი ახლა ყველაზე დიდი მოსახლეობით არ არის, რაც კი ყოფილა, რადგან საბჭოთა კავშირის დაშლისას, მე მახსოვს, რომ მილიონ ორასი ათასი იყო მოსახლეობა. ახლა, იმ დროისგან განსხვავებით, ემატება თბილისის გარეთ მცხოვრები ბევრი ადამიანი, რომელიც მუშაობს თბილისში და დღის ბოლოს უკან, სახლში ბრუნდება. ანუ, რაღაც დროს ბევრად უფრო მეტი ადამიანია თბილისში, ვიდრე – აღწერითი მოსახლეობა. ამიტომ არის ეს განცდა, თორემ რეგისტრირებული მოსახლეობის მიხედვით, შეგვიძლია მივიჩნიოთ, – თბილისის მაცხოვრებლების რაოდენობა ბოლო 35 წელია არ  შეცვლილა.
ზოგადად, კანონზომიერებაა, რომ კეთილდღეობის  გაზრდისას  ურბანიზაციის დონეც იზრდება. თუმცა ახლა გვაწუხებს კითხვა,- რატომაა ეს ურბანიზაცია ერთ ადგილას თავმოყრილი, რატომ ყველა თბილისში? ეს საკითხი შესწავლილია,- მეცნიერულად დადგენილია, რომ ქვეყნებში, სადაც მმართველობა არის ცენტრალიზებული, მოსალოდნელია, რომ მოსახლეობის დაახლოებით  30% ცხოვრობდეს დედაქალაქში; ესეც პირველი მიზეზი. მაგალითად, მე-19 საუკუნის ბოლოს ქუთაისი საკმაოდ განვითარებული ქალაქი გახლდათ,  რაღაც დროს მან ეს როლი დაკარგა. მე ამას ვუკავშირებ ძალაუფლების ადგილის ცვლილებას, რადგან მაშინ  რუსეთის იმპერიაში იყო ქუთაისისა და თბილისის გუბერნიები, ანუ ქუთაისი ადმინისტრაციული ერთეულის დედაქალაქად ითვლებოდა.   ერთხელაც გუბერნიის სტატუსი ქუთაისმა დაკარგა და თბილისის გუბერნიას შეუერთდა, რაც ურბანიზაციის დონის შემცირებას დაემთხვა. ჩანს, რომ ხელისუფლების თავმოყრა მიზიდულობის ძალას წარმოშობდა ადამიანებში. ძნელი ასახსნელია, ხელისუფლებასთან  ახლოს ცხოვრება რა უპირატესობაა, მაგრამ ემპირიულია – ასეა.

შემდგომი ურბანიზაცია არის გარდაუვალი. ძალიან კარგი იქნება, თუ იგი  იქნება ნაკლებად თავმოყრილი, ვიდრე ახლა არის. ამისთვის, ჩემი აზრით, ორი რამაა საჭირო: ერთი,ძალაუფლების გადანაწილება და მეორე, ინფრასტრუქტურის განვითარება. ბათუმის წარმატება, გარდა პოლიტიკური გადაწყვეტილებებისა, კარგად აიხსნება ზემოხსენებული ორით. 30 წლის წინ ბათუმი იყო ორჯერ პატარა ქალაქი, ვიდრე ქუთაისი და ახლა მასზე მოსახლეობით თითქმის 1.5-ჯერ დიდია. ამიტომ, ურბანიზაციასთან ბრძოლა წაგებულია, განწირულია. ერთადერთი შესაძლებლობაა ურბანიზაციის, ასე ვთქვათ,  წარმართვა. თბილისს ყოველთვის ექნება უფრო მეტი მიზიდულობა, ვიდრე სხვა დასახლებას. რეგიონშიც რომ გადაავლებთ თვალს, პოსტ-საბჭოთა ქვეყნებში, ყველგან ასეთი „თავკომბალაა“. ერთადერთი გამონაკლისი, ვგონებ, ლიეტუვაა, რასაც ისტორიული მიზეზები აქვს. პოსტ-საბჭოთა ქვეყნებსაც რომ თავი დავანებოთ, დავადაროთ გერმანია და საფრანგეთი, რომლებიც სხვადასხვა ძალაუფლების სტრუქტურის წარმომავლობის ქვეყნებია: გერმანია დეცენტრალიზებულია,- ურბანიზაცია ნაკლებად თავმოყრილია, ხოლო საფრანგეთი – ცენტრალიზებულია, პარიზი, გინდაც ზომით და გინდაც გავლენით, ბევრად უფრო დიდია ვიდრე, მაგალითად, ბერლინი გერმანიისთვის. 

როგორ უმკლავდება დედაქალაქი მზარდი მოსახლეობით გამოწვეულ საჭიროებებს კომუნალური მომსახურების ჭრილში, მაგალითად, ცენტრალური წყალგაყვანილობა, საკანალიზაციო სისტემები და ა.შ.? რამდენად არის გათვალისწინებული ქალაქგეგმარება, თუ არსებობს საერთოდ ურბანული გეგმარება?. რას იტყვით საცხოვრებლად სარისკო ადგილებზე კორპუსების  მშენებლობის სიხშრის შესახებ?

ეგ სურვილებით აზროვნება მგონია, შეუძლებელია ყველაფრის გათვლა. ეს არის რაღაც მუდმივი, რომ თანადროულად გამოწვევები წარმოიქმნება და უნდა უპასუხო მათ. ძალიან ვამარტივებ, მაგრამ მოვიყვანოთ შემდეგი მაგალითი: თქვენ რომ სადღაც მაღალი წნევის მილგაყვანილობა დაამონტაჟოთ, რამდენიმე ათეული მილიონი დოლარის კაპიტალი უნდა დააბანდოთ; იქ თუ მოხმარება არ იქნება, წყალში გადაყრილი ფულია და ამიტომ ეს გაყვანილობა მხოლოდ თეორიაში იარსებებს. ჩვენ ყველგან ვიცით, რამდენი იქნება მოხმარება ან მოთხოვნა და ინფრასტრუქტურას ვაკეთებთ ამის მიხედვით. არც უნდა გაგვიკვირდეს, რომ რაღაცის ნაკლებობა ან სიჭარბე წარმოიქმნება ხოლმე. თქვენ თუ დიკენსს წაიკითხავთ ურბანისტული თვალით, ნახავთ, როგორი ქალაქი იყო იმ დროს ლონდონი. ასეა – ქალაქები, რაღაც გამოწვევაა და მათ უნდა უპასუხო. ძალიან კარგია, თუ ამ გამოწვევებს თავს ავარიდებთ, მაგრამ ამას ყოველთვის ვერ შევძლებთ. ასეა ყველა მზარდი ქალაქი, თავის ისტორიაშიც და დღესაც. მაგალითად, ახლა ყველას გვაღელვებს საცობები, მაგრამ უნდა ვიცოდეთ, რომ მანქანების რაოდენობა თბილისში გაიზრდა, რადგან კეთილდღეობის გაზრდისას მანქანების რაოდენობაც იზრდება, სხვანაირად არ ხდება. 

ქვეყნის ეკონომიკურ განვითარებაზე როგორ აისახება თბილისის ურბანული განვითარება? რა გავლენა აქვს რეგიონებში უმუშევრობის მაჩვენებელზე? რა გავლენა აქვს ცენტრალიზებულ პოლიტიკას რეგიონების განვითარების დაბალ ხარისხზე?

თბილისი და დანარჩენი საქართველო სხვადასხვა ქვეყანა ხომ არ არის. ჩვენ ეკონომიკური სივრცე ვართ და თბილისში რომ იქმნება სამუშაო ადგილები, ადამიანები ჩამოვლენ და აქ იმუშავებენ. თბილისი მოსახლეობით კი არის ⅓, მაგრამ მთლიანი შიდა პროდუქტით ⅔-ია. ეს ნიშნავს, მარტივად რომ ვთქვათ, თუ ერთ სულ მოსახლეზე შემოსავალი 8 ათასი არის საქართველოში, თბილისში არის 12 ათასი და სადღაც სხვაგან არის 4 ათასი. ამას აქვს “მტვერსასრუტის ეფექტი”. სად მიდის ადამიანი, სადაც უკეთ არის, თუ იქ, სადაც უარესად არის? წავა იქ, სადაც უკეთესია. ამოცანა არის, რომ ასეთი მიზიდულობის ძალები შეიქმნას სხვაგანაც. 

კოვიდ პანდემიამ მოსახლეობის ხედვა ბევრ საკითხზე შეცვალა. ამ მოვლენამ თითქოს თავისებური როლი ითამაშა სოფლად/ქალაქგარეთ ცხოვრების გახშირებაზე. რამდენად არსებობს იმის ალბათობა, რომ ურბანიზაციის მაჩვენებელი პირიქით შემოტრიალდეს და ქვეყნის ცენტრის ნაცვლად, ხალხმა უპირატესობა ქალაქგარეთ ცხოვრებას მიანიჭოს?

არ მგონია, რომ კოვიდს რაიმე გავლენა მოეხდინა გრძელვადიანად, უბრალოდ ასეთ დროს რაღაცის გადაფასების საშუალება გვეძლევა. ზოგადად ეგ ე.წ. „ურბანული გაბნევის მისწრაფება“ ყოველთვის არსებობს, თუმცა, სიმართლე გითხრათ,  მთლად “სოფელში” არავინ წავა. წრფელად, მხოლოდ 5 ადამიანი ვიცი, ვინც ქალაქი გაცვალა მართლა სოფელზე, თუმცა ურბანული ცენტრების (ვთქვათ თბილისის) გარშემო სოფლების ურბანიზაცია არის გარდაუვალი. შეხედეთ ოქროყანის, წავკისის, საგურამოს განვითარებას. საგურამოში, მაგალითად, ზაფხულში არის საცობები, რამდენი სუპერმარკეტია, ბანკი; ცალკე ქალაქივითაა. ადამიანებს აქვთ სულ ეს დილემა, უნდათ ქალაქური მოხერხებულებისა და ბუნებასთან ცხოვრების შეხამება, მაგრამ ეს არ ხდება ლეჩხუმის რომელიღაც სოფელში, ხდება საგარეუბნო სოფლებში. ახლა, ოქროყანას, წავკისს ან საგურამოს, მიუხედავად მოსახლეობის ზომისა, სოფელი ნაკლებად ეთქმის.

კიდევ, დავაკვირდეთ შემდეგს, რეგულაციები მკაცრდება ქალაქში – ჩვენ ხომ ახლა სიმაღლეებს ვებრძვით (რატომარ ვიცი. ნიუ იორკში რომ ჩავდივართ, ის მოგვწონს…). არსებობს მშენებლობის მუდმივობის კანონი – ჩვენ X ეკონომიკით და Y შესაძლებლობებით გვჭირდება Z კვადრატული მეტრი. ეს სადღაც აშენდება. თუ არ წავალთ სიმაღლეში, წავალთ სიგანეში, სხვა ვარიანტი არ არსებობს. თუ ამას შეაკავებ, გვექნება “კაშხლის ეფექტი”. მერე გასკდება ეს კაშხალი და კიდევ უარესი –  უმართავი მოვლენები დაიწყება. ბევრი გვინახავს ასეთი, მათ შორის, თბილისის განვითარებაში, ვგულისხმობ  უკანონო მშენებლობებს, მწვანე ზონებში მშენებლობებს და ა.შ.. დავიმახსოვროთ, ჩვენ მხოლოდ შეგვიძლია მართვა, რათა ნაკლები ზიანი მივიღოთ – ჩახერგვა, აღკვეთა ან შეკვეცა არის წინასწარ განწირული. ქალაქებს აქვთ „გადატვირთვები“. გადატვირთვა იგივე საცობია, რაღაც მომსახურების დეფიციტი და ა.შ., მაგრამ ამასთან ბრძოლა კი არ უნდა გავაჩაღოთ, არამედ – მოვაგვაროთ. არის საცობები? უნდა ვნახოთ, როგორ შეიძლება იყოს ნაკლები საცობი ინფრასტრუქტურის განვითარებით. მაგალითისთვის, მე მგონია, რომ რკინიგზის გადატანის პროექტი რომ განხორციელებულიყო და ის ტერიტორიები ჩართულიყო თბილისის სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურაში, ჩვენ ბევრად ნაკლები  საცობი გვექნებოდა, ვაკეშიც კი. 

როგორ შესაბამისობაშია თბილისის ახლანდელი ურბანული განაშენიანება ევროკავშირის სტანდარტებთან? 

ევროკავშირს ასეთი სტანდარტები არ აქვს. ევროკავშირს აქვს რაღაც თავისი კომპეტენციები. მაგალითად, შენ რომ ევროკავშირში გაწევრიანდები, ერთადერთი კომპეტენცია რომელიც უეჭველად გასათვალისწინებელია, არის საგარეო ვაჭრობა; შენ შენს პოლიტიკას საგარეო ვაჭრობაში ვერ გაატარებ. არის შერეული კომპეტენციებიც – რაღაც იდეებს აყალიბებს ევროკავშირი, მაგალითად, მართლმსაჯულებაში, და ქვეყნები ამ იდეებზე დაყრდნობით საკუთარ პოლიტიკას აწარმოებენ. ევროკავშირის კანონებით არავინ მოქმედებს, ის არის მიმართულება, რომლის საფუძველზეც მიიღება ეროვნული კანონმდებლობა. ურბანიზაციაში ასეთი არ არსებობს; შეხედეთ ევროკავშირის ქვეყნებს და რამდენნაირი ურბანიზაციაც გინდა, იმდენნაირია: კარგი, ცუდი, ძველი, ახალი, ცენტრალიზებული, დეცენტრალიზებული…  – როგორიც გინდათ. ამიტომ, არ არის ევროკავშირის კომპეტენციის საკითხი. ხშირად პოლიტიკოსებს, როცა რამის გაკეთება სურთ, უყვართ თქმა –  ევროკავშირმა გვითხრაო. ბევრად უკეთესი რამეა ევროკავშირი, ვიდრე მას წარმოგვიჩენენ, რადგან ის  არის შეთანხმებით შექმნილი ერთობა და ამიტომ, მრავალფეროვანია.

რა ძირითად გამოწვევებს ხედავთ თბილისის ურბანიზაციაში დღეს? რა შედეგი შეიძლება მოჰყვეს თბილისის მიმდინარე ტემპს? როგორ შეიძლება გამოსწორდეს ახლანდელი ვითარება ?

რაღაც ფატალიზმი არ არსებობს. როგორც ვუპასუხებთ გამოწვევებს, მძიმე მდგომარეობას და როგორც ვმართავთ მათ, ისე მოხდება. ერთადერთი, რაც გარდაუვალია, როგორც მარკ ტვენმა თქვა, მხოლოდ სიკვდილი და გადასახადებია. ამ შემთხვევაში, გარდაუვალია ურბანიზაციის გაგრძელება. დანარჩენი არაფერი გარდაუვალი არ არის. ყველა სცენარი შესაძლებელია განვითარდეს. თბილისი არც პირველია, არც უკანასკნელია, არც ყველაზე დიდი ქალაქია და არაფერი ისეთი არა აქვს, რაც ურბანული განვითარების ისტორიაში არ მომხდარა, რაც მხოლოდ ჩვენ დაგვემართება. საკმაოდ დიდი გამოცდილება დაუგროვდა უკვე კაცობრიობას ამის მართვაშიც, შეცდომების დაშვებისაც და ა.შ.. ერთადერთი, არ უნდა გვეგონოს, რომ ურბანიზაცია სადღაც გაჩერდება ან ამოიწურება, არც შეგვიძლია რომ გავაჩეროთ ან ამოვწუროთ, ეს ყველაზე დიდი შეცდომა იქნება. დაშვება უნდა იყოს რომ ურბანიზაცია გაგრძელდება და ეს, ზოგადად, არის ძალიან კარგი, რადგან ბევრი ადამიანი იუმჯობესებს ცხოვრებას. ამას აქვს გვერდითი მოვლენაც – გადატვირთვები, საცობი, დეფიციტი რაღაცის. საყოველთაო  პასუხები არ არსებობს, რომ გამოწერო რეცეპტი და მერე ქალაქს უმკურნალო; ყველა გამოწვევას სჭირდება თავისი პასუხი. მე ყველაზე მეტად მაშინებს ხოლმე, როდესაც ან განცდა აქვთ, ან უნდათ, რომ ცვლილება  აღკვეთონ ან შეწყვიტონ. ეს ვერ მოხდება და შედეგებიც უარესი იქნება მცდელობის შემდეგ.