ფილოსოფიის სრული ისტორია: კლასიკური ფილოსოფია
ნაწილი პირველი: ძველი ბერძნული ფილოსოფია
თავი მესამე, ჩვენს ხატად შექმნილი – ქსენოფანე
მთარგმნელი: მარიამ ხარიბეგაშვილი
თარგმანის რედაქტორი: ბექა იობიძე
კორექტორი: ნანო კვარაცხელია
მდევარი, თბილისი, 2023
ჰომეროსის „ილიადაში“ არის ერთი საკმაოდ მხურვალე მონაკვეთი, როდესაც ჰერა თავისი ქმრის, ზევსის, ცდუნებას გადაწყვეტს. მიზეზი, თუ რატომ უნდა ქალღმერთს ამის გაკეთება, ისაა, რომ იგი ტროელების წინააღმდეგ, რომელთა მხარესაცაა ზევსი, ბერძენ დამპყრობლებს უმაგრებს ზურგს. ამიტომაც, ბერძნების დასახმარებლად, სჭირდება, რომ ცოტა ხნით ზევსმა ყურადღება მოადუნოს; მამაკაცის ყურადღების მიქცევის უეჭველი გზა კი მისი ცდუნებაა. აფროდიტესა და ძილის ღმერთის, რომელსაც იგი მოისყიდის ერთ-ერთ ღვთაებრივ გრაციაზე დაქორწინების პირობით, მცირე დახმარებით, ჰერა არწმუნებს ზევსს მასთან სარეცლის გაზიარებაში, რის შემდეგაც ზევსი ღრმა ძილს მიეცემა. სანამ მას სძინავს, ჰექტორი, ტროელების უძლეველი მეომარი, მძიმედ იჭრება. გამოღვიძებისას ზევსი ამას ისე პასუხობს, როგორც ნებისმიერი ქმარი მოიქცეოდა ღალატის შემდეგ, განსაკუთრებით კი თუ ეს ქმარი ღმერთების მამაა. იგი ჰერას ეუბნება: „შენი ხრიკია, ბოროტმოქმედო, მარად ცბიერო, გმირი ჰექტორისა და მებრძოლი ხალხის დათრგუნვა! ჯერ არც კი ვიცი, რას მოიმკი ამ ვერაგობით, მაგრამ, ცხადია, ელვის მათრახს ვეღარ ასცდები!“.
ახლა შესაძლოა გეუცნაუროთ, რომ ძველი ბერძნები ღმერთებზე ესოდენ ბიწიერ ამბებს ჰყვებოდნენ – ზუსტად იმ ღმერთებზე, რომელთათვისაც მსხვერპლს სწირავდნენ, ლოცულობდნენ და ტაძრებს აგებდნენ. თუმცა უამრავი მსგავსი ამბავი არსებობს. მაგალითად, ჰესიოდეს თანახმად, ზევსის მამამ, კრონოსმა, ზევსის ბაბუას, ურანოსს, გენიტალიები ნამგლით მოაჭრა, შემდეგ კი კრონოსის დედამ წყალში გადაყარა. აფროდიტე სწორედ აქედან წარმოქმნილი წყლის ქაფიდან იშვა. ბერძნებს შეეძლოთ, მსგავსი ამბები მოეყოლათ და მაინც თაყვანისცემის ღირსად მიეჩნიათ თავიანთი ღმერთები. ღვთაებების მათეული გაგება სრულყოფილადაა ასახული ჰომეროსისა და ჰესიოდეს პოემებში; ბერძნებისთვის ეს ნაშრომები წმინდა წიგნებივით იყო. ანტიკური საბერძნეთის ფილოსოფოსებისათვის ისევე იყო შეუძლებელი ჰომეროსისა და ჰესიოდესთვის გვერდის ავლა, როგორც შუა საუკუნეების ევროპელი ფილოსოფოსისთვის ბიბლიის უგულებელყოფა. თუმცაღა ბერძენი ფილოსოფოსები ბევრად უფრო კრიტიკულად უდგებოდნენ რელიგიას, ვიდრე შუა საუკუნეების ნებისმიერი ფილოსოფოსი. ქსენოფანე კი მათ არაფრით ჩამოუვარდებოდა.
სანამ ქსენოფანემდე მივიდოდეთ, მოკლედ გადავხედოთ ჰომეროსის, უფრო ზუსტად, „ილიადას“ ღმერთებს, პოემისა, რომელიც ერთ-ერთია იმ ორთაგან, რომელთა ავტორობაც ჰომეროსს მიეწერება. უკვე დავიჩივლე, თუ რაოდენ ცოტა ვიცით წინასოკრატელების შესახებ, თუმცაღა ჰომეროსზე ნაკლები ცნობა გვაქვს. იმაზეც კი ვერ შევთანხმებულვართ, ეს ორი პოემა ერთი ადამიანის ნაშრომია თუ თაობათა მიერ შექმნილი კრებული. როგორც ალბათ უკვე იცით, „ილიადა“ არის ამბავი ტროას ომზე, რომელშიც ბერძნები აგამემნონის მეთაურობით თავს ესხმიან ტროას, რათა იხსნან მშვენიერი ელენე, რომლის იერის ხიბლიანობამაც ათასობით გემი პირდაპირ საბერძნეთიდან მოაქანავა.
„ილიადა“ ტროას ომის მხოლოდ ნაწილს აღწერს. როგორც პირველ ხაზებშია ნათქვამი, იგი ყურადღებას ამახვილებს „აქილევსის რისხვაზე“: ამბავი იმაზე, თუ როგორ განაწყენდა აქილევსი და უარყო ბრძოლა, რამაც ორი ჯარის დაპირისპირება ჩიხში შეიყვანა მანამ, სანამ აქილევსი რისხვამ არ მოიცვა და ტროელების მთავარი გმირის, ჰექტორის, მოსაკლავად არ დაბრუნდა. მიუხედავად იმისა, რომ ჰექტორისა და აქილევსის ორთაბრძოლა კულმინაციაა, ორივე მხარეს უამრავი გმირია, მათ შორის ბერძნების მხარდამჭერი ოდისევსი, რომლის სახლში დაბრუნებისას მოგზაურობა „ოდისეას“ მთავარი ამბავია. ასევე გვხვდება ბევრი ნაკლებმნიშვნელოვანი პერსონაჟიც, რომლებიც უძლეველი გმირები კი არა, უბრალო კაცები ან ქალები არიან. დიდი ნაწილი ეთმობა მოხუცებულ პრიამსაც, როგორც მგლოვიარე მამას, მას შემდეგ, რაც აქილევსმა მისი ვაჟი, ჰექტორი, მოკლა და ქალაქში, ეტლზე გამობმული, ათრია. თუმცა, გმირების გარდა, მთავარ პერსონაჟებად ღმერთებიც გვევლინებიან. ნებისმიერ მნიშვნელოვან შემთხვევაში, რომელიც ადამიანს გადახდება, ისინი არიან გარეულნი. ამის მაგალითი უკვე განვიხილეთ: ჰომეროსი მოგვითხრობს, რომ ჰერას ზევსის ყურადღების მოსადუნებლად ამ უკანასკნელის ჩაძინება სჭირდება, რათა მისი ჩარევის გარეშე ჰექტორი დაჭრან.
ფილოსოფიური თვალთახედვით, ამის საბოლოო შედეგი ისაა, რომ ჰომეროსის ღმერთები უკანასკნელი ან თუნდაც პირველადი გამოსავლის განსაზღვრებები არიან. ვერაფერი მოხდება ღმერთების ჩარევის გარეშე. სულ მცირე, მათი თანხმობაა საჭირო იმისთვის, რომ ადამიანებმა იმოქმედონ. უფრო ხშირად ისე ჩანს, თითქოს ადამიანის ნება მხოლოდ და მხოლოდ ღვთიური ნების გაგრძელებაა, – მებრძოლნი მამაცნი იმიტომ არიან, რომ ღმერთებმა შთაუნერგეს გამბედაობა მათ გულებს; როდესაც ისინი უკან იხევენ, ეს ღმერთები არიან, ვინც მათ ბრძოლის სურვილი წაართვეს. ერთი მხრივ, ეს ადამიანებს მხოლოდ ღმერთების სათამაშოებად წარმოაჩენს, მაგრამ, მეორე მხრივ, ჰომეროსის ღმერთები ძალიან ჰგვანან ადამიანებს, თან არა მაინცდმაინც კარგი ჩვევებისას. ისინი ბრაზდებიან, კამათობენ, ატყუებენ და აცდუნებენ ერთმანეთს. ასე რომ, შეიძლება ამას სხვა მხრიდან შევხედოთ და ვთქვათ, რომ ადამიანური სამყარო განივრცო, რათა უმაღლესი ამხსნელი საწყისები, სახელდობრ ღმერთები, მოეცვა.
ახლა, მოდი, მივუბრუნდეთ სხვა ძირითად ტექსტს, რომელიც გვიამბობს წინასოკრატელებამდელ ბერძნულ რელიგიაზე, რასაც შეიძლება წინასოკრატული ღმერთების რწმენა უწოდოთ. იგი დაწერა გლეხმა, სახელად ჰესიოდემ, საბერძნეთის სოფელ ბოეოტიიდან. ჰესიოდემ შექმნა პოემა, სახელად „სამუშაონი და დღენი“, რომელშიც ბევრი რამაა ნათქვამი როგორც მიწათმოქმედებაზე, ისე ღმერთებზე, მიუხედავად იმისა, რომ ჰესიოდე თავის ბრიყვ, ზარმაც ძმაზეც ბლომად მოთქვამს აბზაც-აბზაც. თუმცა, ჩვენთვის უფრო მნიშვნელოვანი ტექსტი მისი „თეოგონიაა“, რომელიც, როგორც სათაური გვეუბნება, არის პოემა ღმერთების წარმოშობასა ან დაბადებაზე. მუზებისათვის მიძღვნილი ხანგრძლივი სიმღერის შემდეგ ჰესიოდე გვეუბნება, რომ პირველი ქმნილება იყო ღმერთი ქაოსი, რომელიც, როგორც ჩანს, წარმოადგენს მიწასა და მიწისქვეშეთს შორის არსებულ ერთგვარ სიცარიელეს ან ნაპრალებს. შემდეგ მოდის გაია. გაია დედამიწაა და იგი შობს ღმერთს – ურანოსს, რაც „ზეცას“ ნიშნავს. ისინი წყვილდებიან და დასაბამს აძლევენ ღმერთების მთელ თაობას, ზევსის მამის, კრონოსის, ჩათვლით. ეს თემა ხშირად გვხვდება სხვა ადრეულ რელიგიებში: მიწისა და ზეცის შეწყვილება, რაც სხვა კოსმიურ საწყისებს ბადებს.
ამ დრომდე ეს ყველაფერი ნაწილობრივ წააგავს იმას, რაც წინასოკრატელებთან ვნახეთ: თალესი ამბობს, რომ ყველაფერი წყლისგან მოდის, ანაქსიმენესთვის ყველაფერი ჰაერისგან მომდინარეობს, ჰესიოდე კი ამბობს, რომ ეს ყოველივე ქაოსისა და მიწისგან იშვა. რა თქმა უნდა, ჰესიოდეს ამბავში კოსმიური საწყისები ღმერთები არიან, მაგრამ იგი მაინც კოსმოლოგიას გვთავაზობს. თუმცაღა არის რამდენიმე დიდი განსხვავება ჰესიოდესა და ძველ მილეთელ ფილოსოფოსებს შორის. წინასოკრატელების მსგავსად, ჰესიოდეც რაღაცების ახსნას ცდილობს, მაგრამ ის, რის ახსნასაც იგი ცდილობს, საკმაოდ განსხვავებულია. მაგალითად, გვიამბობს ამბავს, რომელშიც პრომეთე ატყუებს ზევსს და ხორცის მაგიერ ცხოველის ძვლებსა და კანს მიაღებინებს. ეს უნდა ხსნიდეს იმას, თუ რატომ სწირავენ ბერძნები ღმერთებს ცხოველებს, მაგრამ უფლება აქვთ, ხორცი ჭამონ, ნაცვლად იმისა, რომ მთლიანი ცხოველი გაიღონ. სხვათა შორის, ჰომეროსთან ეს ხშირად განმეორებადი ხაზია: ღმერთები არცთუ იშვიათად არიან კმაყოფილნი ან გაღიზიანებულნი ჩვენი გმირებით იმის მიხედვით, სათანადოდ სწირავენ თუ არა ისინი მსხვერპლს. მაგრამ, ზოგადად, ჰომეროსი გაცილებით უფრო დაინტერესებულია ადამიანური სამყაროთი, ვიდრე ჰესიოდე, ყოველ შემთხვევაში, „თეოგონიაში“ მაინც, რაც ამ უკანასკნელს წინასოკრატელი ფილოსოფოსებისგან უფრო ცხადად ასხვავებს და მათთან აპირისპირებს.
კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი განსხვავება ჰესიოდესა და წინასოკრატელებს შორის ისაა, რომ ჰესიოდე არაფერს ასაბუთებს, თუნდაც ირიბად. ნაცვლად ამისა, ის ენამჭევრობს და გვიამბობს ეპიკურ ამბავს, რომელიც თავისი დამარწმუნებელი ძალით შიშსა და რწმენას აღძრავს მკითხველში. მიუხედავად ამისა, მისი ღმერთები ძალიან ჰგვანან ჰომეროსის ღმერთებს. მათ ერთად სძინავთ, ერთმანეთს ატყუებენ, უბრაზდებიან და ებრძვიან. ეს ფაქტი, შესაძლოა, მკაფიოდ არაფილოსოფიურად გვენიშნოს, მაგრამ უნდა გვახსოვდეს, რომ მეხუთე საუკუნეში, ათას წელზე მეტი ხნის შემდეგ, ყველა ბერძენი ფილოსოფოსი, თალესიდან დაწყებული ნეოპლატონიკოსებით დამთავრებული, კარგად იცნობდა ჰომეროსსა და ჰესიოდეს. ეს პოემები ბერძნულ სამყაროში არა მხოლოდ რელიგიის, არამედ ლიტერატურისა და ისტორიის არსებითი ნაწარმოებები იყო – საზიარო კულტურა, რომელიც ბერძნულ ცივილიზაციას აერთიანებდა. გასაკვირი არ არის, რომ პლატონი და არისტოტელე ხშირად იმოწმებენ ჰომეროსსა და ჰესიოდეს, თან სიამოვნებით მიაწერენ მათ სხვადასხვა ფილოსოფიურ მოძღვრებას. მაგალითად, დიალოგში, სახელწოდებით „თეატეტუსი“, პლატონი ჰომეროსს უკავშირებს ჰერაკლიტეს დოქტრინას, რომ ყველაფერი მუდმივად ცვალებადია. არც არისტოტელე არ უშვებს ხელიდან ჰომეროსის ხსენების შესაძლებლობას, ასე უფრო წარმოაჩენს, რომ მისი ნააზრევი ზოგად სიბრძნეს ეხმიანება და ვინ არის საზოგადო სიბრძნის სიმბოლო, თუ არა ჰომეროსი?! პოეტების მიმართ ამგვარი დამოკიდებულება თავგზაამბნევია. ნუთუ მართლა არ იცოდნენ პლატონმა და არისტოტელემ განსხვავება პოეზიასა და ფილოსოფიას შორის? როგორც მოგვიანებით ამ წიგნში ვნახავთ, დანამდვილებით იცოდნენ და პლატონი ძლიერ აკრიტიკებდა ჰომეროსის იდეებს. მაგრამ ისინი იმ აზრსაც უშვებდნენ, რომ, შესაძლოა, ჰომეროსი ან ჰესიოდე იმავე საკითხებს განიხილავდნენ, რომელთაც ფილოსოფოსები უკირკიტებენ, თუმცა არა მაინცდამაინც ფილოსოფიური მიდგომით.
ეს ზუსტად ისაა, რაც შესაძლებელს ხდის ფილოსოფოსებისა და პოეტების შეტაკებას. ჰომეროსს რომ მხოლოდ აქილევსის რისხვასა და ოდისევსის მოგზაურობის ამბავზე ელაპარაკა, ჰესიოდეს რომ მხოლოდ მიწათმოქმედებასა და თავის უსარგებლო ძმაზე ეამბო, ქსენოფანეს უკმაყოფილების მიზეზი არ ექნებოდა. მიზეზი, რის გამოც იგი პოეტების კრიტიკას მოჰყვა, ისაა, რომ ისინი განიხილავდნენ უფრო ვრცელ საკითხს, კერძოდ, ღმერთებს, რაზედაც ქსენოფანეს ძალიან მტკიცე შეხედულებები ჰქონდა. ქსენოფანე თავადაც პოეტი იყო, თუმცა არა ეპიკური პოემის ავტორი. მისი ფილოსოფიური მოსაზრებები ლექსადაა დაწერილი, რომელთაგან ჩვენს ხელთ არსებული ყველაზე დიდი ნაშრომი “ელეგიებია”,- ლექსები, რომლებსაც ის ალბათ ნადიმებზე შეასრულებდა. ქსენოფანემ დიდხანს იცოცხლა, – ერთგან ამბობს, რომ ლექსის დაწერის დროს იგი 92 წლისაა. ამას დამატებული, ფაქტი, რომ ძნელია მისი დაბადების თარიღის გაგება, ნიშნავს, ის შესაძლოა რამდენიმე ფილოსოფოსის თანამედროვე ყოფილიყო, რომლებზეც ჯერ კიდევ არ გვისაუბრია; მათ შორისაა ჰერაკლიტე, რომელიც ქსენოფანეს აკრიტიკებდა. მაგრამ, საერთო ჯამში, ჩვენ ვმსჯელობთ კაცზე, რომელმაც თავისი ხანგრძლივი ცხოვრების უმეტესი ნაწილი ძვ.წ. მეექვსე საუკუნეში გაატარა. მისი წარმომავლობა ნამდვილად ვიცით: კოლოფონი, მცირე აზიის სანაპირო ქალაქი დღევანდელი თურქეთის ხმელთაშუა ზღვის სანაპიროზე. ეს ადგილი ოდნავ უფრო ჩრდილოეთითაა მილეთის სანაპიროდან, სადაც თალესი, ანაქსიმანდრე და ანაქსიმენე ცხოვრობდნენ. როგორც ჩანს, ქსენოფანე ბევრს მოგზაურობდა და დასავლეთით, სიცილიამდეც ჩავიდა. ზოგიერთი გვიანდელი წყარო გვამცნობს, რომ იგი იტალიაში, ელეაშიც, წავიდა, თუმცა შესაძლოა აღნიშნული გამოეგონათ, რათა ქსენოფანე პარმენიდესთან დაეკავშირებინათ, რომელიც წარმოშობით ელეადან იყო.
ქსენოფანე წინასოკრატული ფილოსოფიის ახალ განვითარებას წარმოადგენს, რადგან იგი პირველია, ვინც პირდაპირ შეუტია პოეტების ძალაუფლებას. რა თქმა უნდა, მილეთელებიც, ფილოსოფოსები, რომლებიც წინა ორ თავში განვიხილეთ, თავს არიდებდნენ პოეტებს და ღმერთებს კოსმოსის უფრო რთული ფიზიკური ელემენტებით ანაცვლებდნენ. ქსენოფანე იყო პირველი, ვინც ნამდვილად დაუპირისპირდა ჰომეროსსა და ჰესიოდეს. მისი უკმაყოფილების მიზეზთაგან ერთ-ერთი უკვე აღვნიშნე: პოეტები საძრახის ამბებს ჰყვებიან ღმერთებზე, გვიამბობენ მათი მრუშობის, ქურდობისა და ორმხრივი თაღლითობის შესახებ. ეს ღმერთები არ არიან უბრალოდ ადამიანის მსგავსნი, ყველა მათგანი ზედმეტად ადამიანურია. და ეს გასაკვირიც არაა, – ამბობს ქსენოფანე კიდევ რამდენიმე მონაკვეთში, რადგან ღმერთების ჩვენეული ხედვა სინამდვილეში ადამიანური ბუნების ასახვაა. პოეტები ღმერთებს აღწერენ, როგორც ადამიანებისგან შობილებს; ისინი ატარებენ ტანსაცმელს, საუბრობენ. ქსენოფანე აღნიშნავს, რომ ასე მხოლოდ პოეტები არ იქცევიან. ეთიოპიელები ფიქრობენ, რომ ღმერთებს შავი კანი აქვთ, როგორც თავად ეთიოპიელ ხალხს, ხოლო ქერათმიან თრაკიელებს სჯერათ, თქვენ წარმოიდგინეთ, რომ ღმერთებს ქერა თმა აქვთ. ხუმრობაში, რომელიც შესაძლოა ფილოსოფიის ისტორიაში პირველი იყოს, თუმცაღა მნიშვნელოვანი სათქმელით, ქსენოფანე სარკასტულად აღნიშნავს, პირუტყვს ან ცხენებს ღმერთების აღწერა რომ შეეძლოთ, პირუტყვის ან ცხენების მსგავსებად გამოსახავდნენ.
თავდაპირველად ეს ისეთ რამედ ჩანს, რაც შეიძლება თანამედროვე სკეპტიკოსმა ათეისტმა თქვას: ღმერთს არ შეუქმნია ადამიანი თავის ხატად, არამედ ჩვენ ვქმნით ღმერთს ჩვენს ხატად. მაგრამ ქსენოფანე ათეისტი არ იყო. პირიქით, იგი ღმერთებისადმი პატივისცემით იყო მომართული და შემაძრწუნებლად მიაჩნდა იმის თქმა, რომ ისინი მრუშობდნენ და ქურდობდნენ ან თუნდაც ტანთ იმოსებოდნენ. თავის ერთ-ერთ არაფილოსოფიურ ლექსში ისიც კი განაცხადა, რომ პოეტებმა ღმერთებს ღვთისმოსავი საგალობლები უნდა მიუძღვნან, ნაცვლად იმისა, რომ მითური პოეზიის საყვარელ თემაზე – გიგანტებისა და ტიტანების შეტაკებაზე – წერონ. ასე რომ, ქსენოფანეს იდეის არსის ნაწილი უბრალო მორალური აღშფოთება იყო: კრონოსის მიერ მამამისის დაკოდვის აღწერა მოწიწების აღმძვრელი არაა. თუმცა, ამასთანავე, მას აქვს ღმერთის შესახებ კარგი წარმოდგენა, რომელიც, მისი აზრით, ღვთაებრიობასა და სათანადო პატივისცემაზეა დაფუძნებული.
როგორც ჩანს, ქსენოფანემ ესეთი აღქმა ჰომეროსისა და ჰესიოდეს მიდგომის შებრუნებით მოიფიქრა. მისი ღმერთი არ იქნება ადამიანების მსგავსი; ნაცვლად ამისა, ის იქნება იმდენად განსხვავებული ადამიანებისგან, რამდენადაც შესაძლებელია, და ყოველმხრივ უკეთესი. ჩვენგან განსხვავებით, ღმერთს არაფერი სჭირდება, მიუხედავად იმისა, თუ რა დაგაჯერეს მასზე პოეტებმა. ასე რომ, შეგიძლიათ შეწყვიტოთ ცხოველების მსხვერპლად შეწირვა. ღმერთი საერთოდ არ მოძრაობს – მას არსად წასვლა არ სჭირდება – და, შესაძლოა, სხეული სულაც არ აქვს. მეორე მხრივ, ჰომეროსისა და ჰესიოდეს ღმერთების მსგავსად, იგი ძლევამოსილია. სინამდვილეში, როგორც ქსენოფანე ამბობს, მას შეუძლია მხოლოდ ფიქრით „ყველაფერი შეაზანზაროს“; ეს ფრაზა მის მეტოქეს, ჰომეროსს, ეხმიანება, რომელიც ილიადაში წერს, რომ ზევსი ოლიმპოს აზანზარებს. ქსენოფანესთან ერთგან ნათქვამია, რომ ღმერთი ხედავს, ფიქრობს და ისმენს ერთიანობაში, – სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, იგი არაფერს აკეთებს, გარდა ფიქრისა და აღქმისა. ყველაზე გასაოცარი, ალბათ, ქსენოფანეს სიტყვებია, რომ „ღმერთი არის ერთი ღმერთთა და ადამიანთა შორის, არ შეედრება მოკვდავთ სხეულსა და ფიქრში“. ცოტა დამაბნეველია: „ღმერთი არის ერთი ღმერთთა შორის“ – იმას ამბობს, რომ მხოლოდ ერთი ღმერთი არსებობს, თუ არსებობს ერთი ღმერთი, რომელიც ყველა სხვა ღმერთზე დიდებულია? თუ პირველი დაშვებაა მართალი, მაშინ ქსენოფანე ემიჯნება არა მხოლოდ ღმერთების ანთროპომორფულ აღქმას, რომელსაც პოეტებთან ვხვდებით, არამედ იმ აზრსაც კი, რომ ბევრი ღმერთი არსებობს. შეიძლება ეს სიმარტივისკენ გადადგმულ კიდევ ერთ ნაბიჯად აღვიქვათ, როგორც მილეთელებთან ვნახეთ: თითოეულ მათგანს ჰქონდა საკუთარი ერთი საწყისი, იქნებოდა ეს წყალი, ჰაერი თუ უსასრულობა. ქსენოფანეს კი თავისი ერთი ღმერთი ჰყავს.
მაშ, რა შეიძლება ითქვას ყველაფერ იმაზე, რასაც პოეტები თავიანთი მრავალი ღმერთის მოხმობით ხსნიდნენ? ამის კარგი მაგალითია ის, რასაც ქსენოფანე ამბობს ცისარტყელაზე. ბერძნებს ჰყავდათ ქალღმერთი, სახელად ირისი, რომელიც გაიგივებული იყო ცისარტყელასთან. სრული სისულელეა, ამბობს ქსენოფანე: ცისარტყელა არაფერია ღრუბლის გარდა, რაღაც ფერებით მის შიგნით. რაც შეეხება მზეს, ეს არაა ღმერთი სახელად ჰელიოსი, ეს არის ცეცხლის გროვა, რომელმაც ერთად მოიყარა თავი. აქ შეგვიძლია დავინახოთ, თუ როგორ განავრცობს ქსენოფანე მილეთელი წინამორბედების იდეებს, როგორც პოეტური მსოფლმხედველობის ჩანაცვლების გზას. თითქმის დაუძლეველია ცდუნება, რომ მის მიდგომას „მეცნიერული“ უწოდო, რადგან იგი ფიზიკურ მატერიებს იმოწმებს, როგორიცაა ღრუბლები, და არა ღმერთებსა და ქალღმერთებს. მაგრამ, ისევ, მილეთელების მსგავსად, მას არ დაუთმია რელიგიური გრძნობები. იგი ამბობს, რომ ღვთიურობის მიმართ სათანადო პატივისცემამ უნდა მიგვიყვანოს მისი იმ ერთი ღმერთის შესახებ შეხედულების მიღებამდე, რომელიც არაფერს აკეთებს ფიქრის გარდა და არაფერი აქვს საერთო ჩვენთან, გარდა ფიქრის უნარისა. მაგრამ რატომ ფიქრობს ღმერთი და არ მოძრაობს? ან რატომ არ აკეთებს არაფერს სხვას, რასაც ჩვენ ვაკეთებთ? შესაძლოა იმიტომ, რომ ჭვრეტა არის ერთადერთი რამ, რაც ადამიანებს შეუძლიათ და რაც ღმერთის საკადრისია. თუმცა აქაც კი დაჟინებით ამტკიცებს ქსენოფანე, რომ ღმერთი არაფრითაა ჩვენი მსგავსი: ის არ შეგვედრება არც სხეულითა და არც ფიქრით. თქვენც შეამჩნევდით, მაგალითად, რომ ჩვენ არ შეგვიძლია ყველაფრის შეზანზარება მხოლოდ ფიქრით.
წარმოიდგინეთ, რას ფიქრობდნენ ამ ყველაფერზე ქსენოფანეს თანამედროვეები: მოდის ეს ამპარტავანი ბიჭი იონიიდან და გვეუბნება, რომ ყველაფერი, რაც ჩვენი ძვირფასი ღმერთების შესახებ გვჯერა, სისულელეა? და უეჭველია, რომ ქსენოფანე, როგორც აქამდე წარმოვადგინე, ამპარტავანი თუ არა, უზარმაზარი თავდაჯერებულობითაა მომადლებული. იგი უპირისპირდება პოეტებს, ყველაზე დიდ სამიზნეს. თუმცა სხვა მონაკვეთები განსხვავებულ შთაბეჭდილებას ტოვებს: მათში ჩანს, რომ ქსენოფანეს ფრთხილი და, შესაძლოა, სკეპტიკური დამოკიდებულებაც კი აქვს იმის მიმართ, რისი ცოდნაც ადამიანებს (საკუთარი თავის ჩათვლით) შეუძლიათ. ის ამბობს, რომ არავინ იცის დანამდვილებით ღმერთებისა და სხვა რამეების შესახებ, რაზეც ის გვიყვება; უფრო ზუსტად, მაშინაც კი, თუ იმდენად იღბლიანი ხარ, რომ სიმართლის გჯეროდეს, ვერ გეცოდინება. ეს იმდენადვე რევოლუციურია, როგორც მისი იდეები ღმერთზე. ქსენოფანე განასხვავებს რაიმეს რწმენასა და ჭეშმარიტ ცოდნას. ესაა განსხვავება, რომელიც უკიდურესად მნიშვნელოვანი იქნება, როდესაც, მაგალითად, პლატონთან მივალთ. სინამდვილეში ეს მთლიანად ფილოსოფიისთვისაა მნიშვნელოვანი: მცდელობა, გავარჩიოთ ის, რისი ცოდნაც შეგვიძლია იმისგან, რისიც უბრალოდ გვჯერა.
მაგრამ ცხადი არაა, თუ ზუსტად რას ამბობს აქ ქსენოფანე: რა არის ის, რაც ვერასდროს ვერავის ეცოდინება? იგი იმას მაინც ამტკიცებს, რომ ღმერთის ბუნება ან ღმერთები ადამიანთათვის შეუცნობელია. სხვა მონაკვეთში, რომელშიც ჩანს, რომ იგი საკუთარ სწავლებებზე საუბრობს, ამბობს: „დაე, დაიჯერონ ყოველივე ეს, როგორც სიმართლე“. ახლა სადაა ის უზარმაზარი თავდაჯერებულობა? – როგორც ჩანს, ადამიანის გაგების უნარის მიმართ ღრმა მოკრძალებამ ჩაანაცვლა. საუკეთესო, რაც ნებისმიერ ჩვენგანს შეუძლია გააკეთოს, არის ყველაზე შესაძლებელი და შესაბამისი რწმენის პოვნა. მაგრამ ეს ხელს არ უშლის ქსენოფანეს, რომ საკმაოდ მკაცრი იყოს იმ ადამიანების მიმართ, ვინც ამ ყველაზე შესაძლებელ და შესაფერის რწმენებს ჩამორჩებიან, განსაკუთრებით ისეთ მნიშვნელოვან თემაზე, როგორიც ღვთაებრიობაა. შესაძლოა, ჩვენ არ ვიცით, რომ ღმერთი ფიქრობს და შეუძლია ყველაფერი ფიქრით შეაზანზაროს, მაგრამ ამის უნდა გვჯეროდეს; მაშინაც, როცა არაფრის დიდებით არ უნდა გვჯეროდეს, რომ ღმერთი მრუშობს.
ქსენოფანეს ეს თემები მთელ წინასოკრატულ ფილოსოფიაში აირეკლება და, ასევე, შეგვხვდება პლატონსა და არისტოტელესთანაც. სხვა წინასოკრატელებიც განასხვავებენ იმას, რისიც შეგვიძლია უბრალოდ გვჯეროდეს და რაც ნამდვილად ვიცით; მაგრამ ისინი უფრო მეტად იქნებიან დარწმუნებული საკუთარ შეხედულებებში, ვიდრე ქსენოფანე. ჩვენ კიდევ ვნახავთ ფილოსოფოსებისა და პოეტების პაექრობას, მაგალითად, ჰერაკლიტესთან, რომელსაც მალე შევეხებით. ჰერაკლიტე ერთი ამოსუნთქვით შეურაცხყოფს ჰესიოდესა და ქსენოფანეს; ამბობს, რომ ორივე გვიჩვენებს, ბევრი რამის სწავლა ჭკვიანად არ გაქცევს. თუმცა ჯერ უნდა მივუბრუნდეთ ფილოსოფოსს, რომელსაც ჰერაკლიტე ამდაბლებს იმავე მონაკვეთში. ეს მომდევნო ფილოსოფოსი იქნება ის, ვისი ურთიერთობაც ტრადიციულ ბერძნულ რელიგიასთან გაცილებით მეგობრული იყო, ვიდრე ქსენოფანეს ჰქონდა – მართლაც, ის ღმერთების მეგობარზე მეტად მათი ოჯახის წევრი იყო.