ქართული ნაციონალიზმის გზა ეთნონაციონალიზმიდან სამოქალაქო ნაციონალიზმამდე

კორექტორი: სოფიკო ქურდაძე

ნაციონალიზმი და ერი იმგვარი ცნებებია, რომელთა ახსნა და თეორიულ ჩარჩოში მოქცევა რთულია. ჰიუ სეტონ-უოტსონი აღნიშნავს, რომ ,,არ მოიძებნება ერის არავითარი ,,მეცნიერული ახსნა“, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ეს მოვლენა მაინც არსებობდა და დღესაც არსებობს“ (ანდერსონი, 2003, 18). ერთის თქმა შეგვიძლია ზუსტად: ნაციონალიზმი ყველაზე დიდ გავლენას ახდენს სახელმწიფოს ჩამოყალიბებაზე და ამას ისტორიაც გვიდასტურებს.

ნაციონალიზმისათვის თავის არიდება მარქსიზმმაც კი ვერ შეძლო. რთულია, არ დავეთანხმოთ ჰობსბაუმს, როცა ის წერს, რომ ,,მარქსისტულ მოძრაობებსა და სახელმწიფოებს აქვთ მიდრეკილება არა მარტო ფორმით, არამედ შინაარსითაც გახდნენ ეროვნული, ე.ი. ნაციონალისტური“. სწორედ ამ მიზეზით მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ ყოველი რევოლუცია თავს იმკვიდრებდა ეროვნული ტერმინებით – ვიეტნამის სოციალისტური რესპუბლიკა, ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკა და სხვა (ანდერსონი, 2003, 16-17). გამონაკლისი არც საქართველოა. როლი, რომელიც ნაციონალიზმმა ითამაშა მე-19 და მე-20 საუკუნეებში, მართლაც განუზომელია. საკითხი განსაკუთრებით საინტერესოა, თუ გავითვალისწინებთ ჩვენს საბჭოთა წარსულს. ნაციონალიზმის განვითარების გზა პოსტსაბჭოთა სახელმწიფოებში ძირითადად მსგავსია. საბჭოთა კავშირის ნგრევამ გერმანიასა და ბალტიისპირეთის ქვეყნებში ნაციონალიზმი გააძლიერა და საზოგადოება მეტად შეკრა, როგორც ერთი ორგანიზმი, თუმცა, საპირისპიროდ, კავკასიასა და ბალკანეთში შედეგად მივიღეთ რადიკალური ნაციონალისტური მოძრაობები, სამოქალაქო განხეთქილებები და ეთნიკური დაპირისპირება. საქართველო საბჭოთა კავშირის დანგრევის შემდგომ, შევარდნაძის ხელისუფლებაში მოსვლამდე, გვევლინება ეთნონაციონალისტური იდეოლოგიის მატარებელ სახელმწიფოდ, რაშიც ყველაზე დიდი წვლილი გამსახურდიას მიუძღვის. 

ქართული ნაციონალიზმის საფუძველი და პირველი ტალღა თერგდალეულთა მიერ წამოწყებული მოძრაობა რომ იყო, ამას არაერთი მკვლევარი ადასტურებს. მიროსლავ ჰროშის მოდელის მიხედვით, იმპერიულ სივრცეში ჩამოყალიბებული ნაციონალიზმი რამდენიმე საფეხურს გადის: პირველი კულტურული იდენტობის ჩამოყალიბების სურვილია; მეორე – ,,პატრიოტების“ ჯგუფის მიერ ჩამოყალიბებული ეროვნული იდეის ხალხამდე მიტანა იმგვარი გზებით, როგორებითაც ამას თერგდალეულები აკეთებდნენ – სკოლების გახსნა, ჟურნალ-გაზეთების დაარსება, აქტიური პროპაგანდა და საუბარი ეროვნული საკითხების შესახებ; ხოლო მესამე საფეხურია საზოგადოების საყოველთაო თავმოყრა (ჩხაიძე, 2016, 31). ვფიქრობ, რთული არაა იმის დანახვა, რომ თერგდალეულთა საქმიანობა ამ ყალიბში მოქცევას ახერხებს.

ქართული ნაციონალიზმის მეორე ტალღა საბჭოთა პერიოდში იწყება. მესამე კი პოსტსაბჭოთა პერიოდში ვითარდება. დ. ჯოჯუა ქართული ნაციონალიზმის მე-2 ტალღის შიგნით გამოყოფს რამდენიმე ფუნდამენტურ საფეხურს: პირველს „დისიდენტურ-ლატენტურ ფაზას“ უწოდებს (1950-იანი წწ. – 1986წ.). მეორე საფეხურია ინსტიტუციონალიზაციის ფაზა (1987-1989 წწ.). მესამე – ლეგალიზაციის (1989 წლის 9 აპრილიდან 1990 წლის 28 ოქტომბრამდე), ხოლო მეოთხე საფეხურია ლეგიტიმიზაციის ფაზა (1990 წლის ოქტომბრიდან 1992 წლის 6 იანვრამდე) (ნათენაძე, 2017, 30). პირველი, ანუ დისიდენტური, ფაზა გამოიხატება იმ ქმედებებით, რომლებშიც ჩართული იყო ზვიად გამსახურდია მოკავშირეებთან ერთად. საქართველოს პირველი პრეზიდენტი იყო ,,გორგასლიანის“ მეთაური და 1956 წელს არაკანონიერი საქმიანობის გამო დააკავეს კიდეც. აღსანიშნავია, რომ ეს მოძრაობა ჰგავს თერგდალეულთა საქმიანობას. ყურადღებას ამახვილებდნენ კულტურისა და რელიგიის დაცვაზე, სხვადასხვა სახის პროკლამაციებით ცდილობდნენ ხმა მიეწვდინათ ქართული საზოგადოებისათვის.

ფაქტია ისიც, რომ ნაციონალიზმი და ეროვნული ღირებულებები არ გამქრალა საბჭოთა კავშირის პერიოდშიც და ამის ერთ-ერთ პირველ გამოვლინებად ჯონსი მიიჩნევს 1956 წლის საპროტესტო გამოსვლას, როცა ქართველმა მოსახლეობამ პირად, ეროვნულ შეურაცხყოფად მიიღო სტალინის კულტზე თავდასხმა (ჯონსი, 2012, 221). ბელადი იყო ქართველი და ამით ქართველი საბჭოთა მოქალაქე ამაყობდა. სწორედ ამიტომ აღაშფოთა საქართველოს მოსახლეობა ხრუშჩოვის ახალმა პოლიტიკამ, თანაც იმდენად, რომ იმ დროისთვის ფაქტობრივად წარმოუდგენელი რამ – საპროტესტო აქციაზე გამოსვლა – გააბედინა.

ნაციონალიზმის კიდევ ერთი საინტერესო და უფრო მძაფრი გამოვლინება გახლავთ 1978 წლის 14 აპრილის მოვლენები, როცა მოსახლეობა წინ აღუდგა საბჭოთა კავშირის გადაწყვეტილებას, წაერთმია ქართული ენისათვის კონსტიტუციური სტატუსი.

საინტერესო მახასიათებელს ამჟღავნებს ქართული ნაციონალიზმი: 1980-იან წლებამდე რიტორიკაში, მათ შორის არც პოლიტიკური „მებრძოლების“, არ ჩანდა ტერიტორიებსა და დამოუკიდებელ სახელმწიფოზე საუბარი. ,,პერესტროიკამდე“ ქართული ნაციონალიზმი ერთგვარად ერგებოდა იმპერიალისტურ ჩარჩოს (ჯონსი, 2012, 221). სწორედ ამიტომაა მნიშვნელოვანი, განვასხვაოთ პოლიტიკური და კულტურული ნაციონალიზმი. ეს უკანასკნელი მიზნად ისახავს რელიგიის, ტრადიციებისა და კულტურის დაცვას, ხოლო პოლიტიკური ნაციონალიზმი ცენტრში აყენებს ნაციის, როგორც პოლიტიკური ერთეულის, როგორც სახელმწიფოს, დაბადებისა და განვითარების საკითხს. მე-20 საუკუნის ქართული ნაციონალიზმის პირველი საფეხური სწორედ კულტურულ ნაციონალიზმს უნდა მივაკუთვნოთ. 80-იანი წლებიდან ნაციონალიზმმა უფრო უკიდურესი ფორმები მიიღო და ნელ-ნელა დაიწყო გარდაქმნა პოლიტიკურ და ეთნიკურ ნაციონალიზმად.

რონალდ სუნი რამდენიმე მიზეზს ასახელებს, რომლებმაც მიგვიყვანა გამსახურდიას, ბევრის მიერ ძალზე რადიკალურად შეფასებულ, ნაციონალიზმამდე. სტალინური ტერორის შემდეგ პოლიტიკის დარბილებამ, გორბაჩოვის ,,პერესტროიკამ“ და ,,გლასნოსტის“ პოლიტიკამ ხელი შეუწყო ნაციონალიზმის განვითარებას. რეჟიმის ლიბერალიზაციას თითქმის ყველა მოკავშირე რესპუბლიკაში ნაციონალიზმის აღმავლობა მოჰყვა, გამონაკლისი არც საქართველო არ ყოფილა (ნათენაძე, 2017, 53). ჰელსინკის 1975 წლის შეთანხმებამ კი ქართველ ნაციონალისტებს – ზვიად გამსახურდიას, მერაბ კოსტავას, ვიქტორ რცხილაძესა და სხვებს, საშუალება მისცა, დისიდენტური მოძრაობებით წარმოეჩინათ არა უბრალოდ ადამიანის უფლებების დაცვის სურვილი, არამედ სწრაფვა საბჭოთა კავშირისგან გათავისუფლებისკენ. 1977-78 წლებიდან უკვე დაარსდა უკანონო პოლიტიკური ორგანიზაციები, ,,რესპუბლიკური პარტია“, ,,საქართველოს განთავისუფლების კავშირი“, ,,საქართველოს ეროვნული განთავისუფლების ორგანიზაცია“. სახელწოდებებში უკვე ძალიან ცხადად ჩანს პოლიტიკური ნაციონალიზმის დაბადება. ნაციონალისტური განწყობის გაძლიერება მცირე ერის სინდრომმაც გამოიწვია. სუნი წერს, რომ სინდრომი ჩნდება მაშინ, როცა კონკრეტული ერი დაქვემდებარებულია სხვა, დიდ ერზე და მუდმივად ეშინია საკუთარი ტრადიციების, ენისა და კულტურის დაკარგვის. ბოლოს, ნაციონალიზმის გაღვივების მიზეზად სუნი ასახელებს მარქსიზმის იდეოლოგიურ რღვევას, რომლის პირობებშიც ნაციონალიზმმა ჩაანაცვლა ინტერნაციონალური იდეოლოგია.

ქართული პოლიტიკური ნაციონალიზმის მწვერვალად, ჯერ კიდევ საბჭოთა სივრცეში, მივიჩნევდი 9 აპრილის მოვლენებს. ამ დროს ქართველმა მოსახლეობამ საბოლოოდ დაკარგა ნდობა საბჭოთა რეჟიმის მიმართ და ნაციონალიზმმაც უფრო აგრესიული სახე მიიღო. აღსანიშნავია, რომ სტივენ ჯონსი მიიჩნევს, 1991 წელს ქართველი ხალხი კულტურულ მოვლენას წარმოადგენდა და არა სამოქალაქო ან პოლიტიკურ ერთობას. მისი აზრით, ის ფეტიშიზმი, რომელიც ახასიათებდა ქართულ ნაციონალიზმს გამსახურდიას სათავეში მოსვლისას, აფერხებდა ინსტიტუციონალიზაციას. მართალია, ნაციონალიზმი, როგორც პოლიტიკური მოვლენა, უკვე არსებობს, თუმცა მისი შედეგის დანახვა – ანუ ჯანსაღი სახელმწიფოს შექმნა – ჯერჯერობით შეუძლებელი იყო იმ რადიკალიზაციის ფონზე, რომელიც ახასიათებდა ,,მრგვალი მაგიდის“ ნაციონალიზმს. აქვე, საჭიროა გავიხსენოთ გამსახურდიას განცხადებები, ვინაიდან მოსახლეობის განწყობისა და ნაციონალიზმის ჩამოყალიბებაზე, მათ შორის საგარეო და საშინაო პოლიტიკის წარმართვაზე, პრეზიდენტის ამგვარი მოსაზრებები, რა თქმა უნდა, დიდ გავლენას ახდენდა. ამასთან, ამ განცხადებებში ჩანს ის ფაქტიც, რომ ქართული ნაციონალიზმი წარმოადგენდა ეთნონაციონალიზმს და სავსე იყო უკიდურესი ფეტიშიზმით. ნათელი მაგალითია გამსახურდიას გზავნილები აფხაზებთან დაკავშირებით. მოწოდება ,,საქართველო ქართველებისთვის“ და აშკარა რიტორიკა იმის შესახებ, რომ ეთნიკურმა უმცირესობებმა უნდა დატოვონ საქართველოს ტერიტორია, ბუნებრივია, ამწვავებდა დაპირისპირებას ჯგუფებს შორის. გია ნოდია გამსახურდიას პიროვნების დახასიათებისას წერდა, რომ ამ უკანასკნელმა იცოდა მიტინგებზე გამოსვლა, მასაზე ზეგავლენის მოხდენა და მოცული იყო ,,პიროვნული ლოიალობის პრობლემით და ვერ გამოავლინა რაციონალური პოლიტიკური ქცევა“ (ნოდია, 1996). ხოლო ჯონსი წერს, რომ გამსახურდია იქცეოდა ისე, როგორც საბჭოთა პარტიული ხელმძღვანელი. ატარებდა ქართულ ეროვნულ ინტერესებს, მაგრამ ,,ავტორიტარული ჩვევები საბჭოთა სისტემისგან ჰქონდა შესისხლხორცებული“ (რევიშვილი, 2018). რთული იქნება, რომელიმე ქართველმა გამსახურდიას დასწამოს მოღალატეობრივი განცხადებები ან ქმედებები, ბევრი იმასაც გეტყვით, რომ ყოველივე, რასაც გამსახურდია აფსუების შესახებ ამბობდა, ისტორიული ჭეშმარიტებაა და შეესაბამება სიმართლეს, თუმცა აქ სხვა საკითხზე უნდა ვიმსჯელოთ: რამდენად საჭირო და გონივრული იყო ესოდენ დაძაბულ პოლიტიკურ ვითარებაში ამგვარი განცხადებები. ფაქტია ის, რომ ეთნონაციონალიზმმა უკიდურეს წერტილამდე მიიყვანა საქართველო და შედეგად მივიღეთ აფხაზეთის ომი (რაც, ბუნებრივია, რუსეთის მიერ წაქეზებულიც იყო და საფუძველი ეყრებოდა ათწლეულებით ადრე) და სამოქალაქო დაპირისპირება.

სამოქალაქო ნაციონალიზმზე გადასვლა სწორედ ამ განხეთქილებების შემდეგ დაიწყო ქართველმა ხალხმა და შევარდნაძის დაპირება წესრიგის დამყარების შესახებ იმ დროისათვის ყველაზე ღირებული აღმოჩნდა. სწორედ შევარდნაძის მოსვლიდან სახელმწიფოს სათავეში უნდა ავითვალოთ სამოქალაქო ნაციონალიზმის დაბადების პერიოდი. ჯონსი შევარდნაძის ნაციონალიზმს პრაგმატულ ნაციონალიზმს უწოდებს (ჯონსი, 2012, 224). მართალია, ბევრს ასოციაციურად შევარდნაძის მმართველობის პარალელურად ახსენდება უშუქობა, უწყლობა, შიმშილი, თუმცა ფაქტია ის, რომ ინსტიტუციების მშენებლობა სწორედ შევარდნაძის ხელისუფლებამ დაიწყო. კანონის ჭრილში მოექცა საქართველოს მოქალაქეობის საკითხი. კანონი უპირობოდ აძლევდა მოქალაქეობას საქართველოს ტერიტორიაზე მცხოვრებ ადამიანებს, ამისათვის რაიმე განსაკუთრებული მოთხოვნა არ არსებობდა, არც ქართული ენის ფლობა იყო აუცილებელი. ყურადღება გამახვილდა ძირითად სამოქალაქო უფლებებზე, რომლებიც შეეხო ყველას, მათ შორის უმცირესობებსაც. ეთნიკური უმცირესობებისთვის დაინერგა პრაქტიკა საგანმანათლებლო დაწესებულებებში მშობლიურ ენაზე სწავლებისა. საქართველოს საკანონმდებლო ორგანომ სავალდებულოდ აღიარა გაეროს კონვენცია რასობრივი დისკრიმინაციის შესახებ. სია საკმაოდ გრძელია. უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ ამგვარი დადებითი ცვლილებების მიუხედავად, ,,კანონი კანონად დარჩა“ და არსებობდა უამრავი ხარვეზი, რომლებმაც ხელი შეუშალა კანონის სინამდვილეში გადმოტანას: რესურსების ნაკლებობა, სამხრეთ ოსეთისა და აფხაზეთის საკითხი, სუსტი ადგილობრივი ხელისუფლება, მექრთამეობა და ა.შ. (ჯონსი, 2012, 225).

საინტერესო პოზიცია აქვს ჯონსს სააკაშვილის შესახებ. ის საქართველოს მესამე პრეზიდენტს მოიხსენიებს ემოციურ პოპულისტად, რომელიც, ამავე დროს, პრაგმატიკოსია. ამგვარი შეფასება, ვფიქრობ, ძალიან ზუსტია. სააკაშვილის განცხადებებში მუდმივად ჩანდა მცდელობა ეროვნული, ნაციონალისტური იდეოლოგიის, ერთგვარი ,,სიამაყის“ წინ წამოწევისა, თუმცა აუცილებლად ეთნიკურ უმცირესობებთან ერთად. სააკაშვილი ხშირად ახსენებდა პატრიოტიზმს და ,,პატრიოტული სულისკვეთების გაღვიძებისკენ“ მოუწოდებდა მოსახლეობას საკუთარ განცხადებებში. სააკაშვილი გამოთქვამდა იმის სურვილსაც, რომ ქართული ენის სწავლება ჯავახეთში უფრო აქტიურად დაწყებულიყო და ხაზს უსვამდა გაერთიანების აუცილებლობას: ,,ჩვენ უნდა ინტეგრაციის მიმართულებით გადავდგათ დამატებითი ნაბიჯები. ჩვენ აუცილებლად უნდა გავაძლიეროთ ქართული სახელმწიფო ენის,  ქართულის სწავლა ეთნიკური უმცირესობებით – ე.წ. ეთნიკური უმცირესობებით მინდა ვთქვა, იმიტომ რომ მე ამ ტერმინს არ ვიღებ, მე არ მიმაჩნია, რომ ისინი ან უმცირესობები არიან, ან ეთნიკური ნიშნით უნდა გამოვყოთ – მაგრამ ჩვენ უნდა გავაძლიეროთ ქართულის სწავლა ჯავახეთში, ქვემო ქართლში და საქართველოს სხვა რეგიონში, სადაც ცხოვრობენ სხვადასხვა ეთნიკური ჯგუფების წარმომადგენლები“.

ვფიქრობ, ქართული ნაციონალიზმის უახლეს ისტორიაში ქართველი არის არა ეთნიკურად ქართველი, არამედ საქართველოს მოქალაქე, ყოველ შემთხვევაში, ესაა განმსაზღვრელი, რომელსაც ქართული პარტიების უმეტესობა მიჰყვება. რამდენჯერმე შევნიშნე პოლიტიკოსების საჯარო განცხადებებში, რომ ისინი ეთნიკური უმცირესობების წარმომადგენლებს ძმებად მოიხსენიებენ. ენობრივ ტერმინოლოგიაზე დაკვირვება კი კიდევ ერთი გზაა რიტორიკის ცვლილების დასანახად. სწორედ ამ ტერმინოლოგიას იყენებდა გიორგი გახარია პანკისის მოსახლეობასთან მოლაპარაკებისას, როცა დაპირისპირება დაიწყო პოლიციასა და ადგილობრივებს შორის (პანკისელებმა უკმაყოფილება გამოთქვეს ჰესის მშენებლობის გამო). ,,ძმები არა ვართ, საქართველოს მოქალაქეები არა ვართ, რა გვაქვს გასაყოფი?!“- რამდენჯერმე გაიმეორა გიორგი გახარიამ და ამით ტოლობის ნიშანი დასვა ეთნიკურად ქართველებსა და პანკისელებს შორის, ვინაიდან ,,ქართველია“ საქართველოს თითოეული მოქალაქე, ანუ, კიდევ ერთხელ ხაზი რომ გავუსვათ, ესაა სამოქალაქო ნაციონალიზმის ყველაზე კარგი გამოვლინება.

რა საფეხურზეა ქართული ნაციონალიზმი ახლა? ეს იმგვარი კითხვაა, რომელზე პასუხის გაცემაც, ალბათ, ძალიან გაგვიჭირდება. ბოლოდროინდელი მოვლენებისა და განწყობებიდან გამომდინარე, ნებისმიერი ეთნიკური ჯგუფის მიმღებლობა და მათთან გაერთიანება არ წარმოადგენს ქართული სამოქალაქო ნაციონალიზმის ნაწილს. დღითიდღე იზრდება აგრესია რუსეთის მოქალაქეების, განსაკუთრებით კი იმათ მიმართ, ვინც საქართველოში ჩამოდიან. თუ მე-19 საუკუნის ნაციონალიზმის გამოვლინებად ჩავთვლით სიტყვებს ,,ენა, მამული, სარწმუნოება“, 21-ე საუკუნეში ამგვარ ფრაზად ავირჩევდი – ,,მე ვარ ქართველი, მაშასადამე, ევროპელი“. მიმდინარე მოვლენების ფონზე ვიტყოდი, რომ ქართული ნაციონალიზმი პირდაპირ უკავშირდება სიამაყეს ,,ქართველობის“ მიმართ და ეს მრავლისმომცველი ცნება შეზავებულია ევროპელად ყოფნის სურვილთან, ეს უკანასკნელი კი გამორიცხავს რუსეთის მიმართ კეთილგანწყობილ დამოკიდებულებას. თუმცა, კიდევ ერთხელ აღვნიშნავ, რა გზაზეა ქართული ნაციონალიზმი ახლა, 2023 წელს, ამის სწორად შეფასება ალბათ გარკვეული დროის გასვლის შემდეგ შეგვეძლება.

ბიბლიოგრაფია

• ანდერსონი, ბენედიქტ. წარმოსახვითი საზოგადოებანი. თბილისი. ენა და კულტურა. 2003.
• ნათენაძე, თამთა. პოსტსაბჭოთა ქართული ნაციონალიზმის წანამძღვრები: ეროვნული მოძრაობა დამოუკიდებლობის მოპოვების გზაზე. თბილისი. 2017.
• რევიშვილი, გიორგი. გამარჯვების ტრავმა და ქართული ნაციონალიზმი: 1988-1992 წლებში. თბილისი. 2018.
• მიხეილ სააკაშვილის განცხადება ეთნიკური უმცირესობების შესახებ. https://civil.ge/ka/archives/145486
• ჩხაიძე, ირაკლი. ეთნიკურიდან სამოქალაქო ნაციონალიზმისკენ: ნაციონალური პროექტის დინამიკა პოსტსაბჭოთა საქართველოში. თბილისი. უნივერსიტეტის გამომცემლობა. 2016.
• ჯოჯუა, დაზმირ. საქართველოს ეროვნული მოძრაობის პერიოდიზაციის საკითხისთვის. https://burusi.wordpress.com/2010/02/10/dazmir-jojua/
• Jones, Stephen. Georgia: A Political History Since Independence. London. I.B. Tauris. 2012.