სიმბოლური თვითმკვლელობა: თავის დაწვის რიტუალი ტიბეტურ ბუდიზმში

კორექტორი: მარიამ გორდაძე

შესავალი

თავის დაწვის რიტუალი გარკვეული მოვლენის მიმართ, იქნება ეს საზოგადოებრივი თუ პოლიტიკური გარემოებები, საკუთარი უარყოფითი დამოკიდებულების გამოხატვისთვის თვითმკვლელობას გულისხმობს. თუმცა ამ შემთხვევაში მოქმედებას მნიშვნელოვნად აქცევს ის ფაქტი, რომ თავის დაწვის რიტუალი პროტესტის უკიდურეს ფორმად ჩამოყალიბებისთანავე თავის თავში გულისხმობს საჯაროობის აუცილებლობას. თუკი ადამიანი პროტესტის ნიშნად იწვავს თავს, მას აუცილებლად სჭირდება მაყურებელი: სწორედ მაყურებლის ცნობიერების შესაცვლელად აკეთებს თვითმკვლელი ამ ყველაფერს. ამ გამაოგნებელმა სანახაობამ მნახველს უნდა აიძულოს, კონკრეტული პიროვნული თუ საზოგადო ცვლილებებისკენ გადადგას ნაბიჯები სწორედ იმ პრობლემის გამოსასწორებლად, რომელსაც თვითმკვლელი საჯაროდ გმობს. 

იმდენად, რამდენადაც ეს მოქმედება საზოგადოებაზე დიდი გავლენის მქონე, გამაოგნებელი მოვლენაა, მისი შეფასებისას განსხვავებული მოსაზრებები არსებობს, რომელთა განხილვა ორი მხრიდან შეიძლება: დასავლური კულტურა მუდმივად ხაზს უსვამს იმას, რომ თვითმკვლელობა, თანაც თავის დაწვის ფორმით, ყოველთვის ერთგვარი ფსიქოლოგიური არასრულფასოვნების გამოვლინება და ნაკლოვანებაა, თუმცა არსებობს მეორე ხედვა, რომელზე დაყრდნობითაც თუ ვიმსჯელებთ, თავის დაწვის რიტუალი სრულებით გააზრებული გადაწყვეტილებაა. ამ ორი აღქმის გამიჯვნას მოცემულ ნაშრომში რეგიონების – აღმოსავლეთისა და დასავლეთის – მიხედვით შევეცდები და ამავდროულად გამოვკვეთ, ამ დამოკიდებულებების განსაზღვრისას რა როლს შეიძლება თამაშობდეს სარწმუნოება. 

გამომდინარე იქიდან, რომ თავის დაწვის რიტუალი არა მხოლოდ წარსულის, არამედ ჩვენი თანადროულობის ნაწილიცაა, მისი განმაპირობებელი მიზეზების განსხვავებული მხარეები შეიძლება გამოიყოს, თუმცა საყურადღებოა თვითონ რიტუალის პირველი ფორმების ისტორია და მათი გაანალიზება, არსებული შემთხვევების კავშირი რელიგიურ თქმულებებსა და მითებთან. როგორც აღმოჩნდა, თავის დაწვის ჯაჭვური რეაქცია (განვითარების მწვერვალს 2009 წელს აღწევს) მე-20 საუკუნიდან იწყება და სწორედ აქ შეინიშნება მისი საზოგადოებრივი მნიშვნელობა. ამ საკითხებზე მსჯელობისას სწორედ ეს უკანასკნელი იქნება ნაშრომის მთავარი ფონი და ერთგვარი კომპასი, რომელიც მოგვცემს იმის შეჯამების საშუალებას, თუ რამდენად დიდი გავლენა შეიძლება ჰქონდეს ერთი ადამიანის მიერ თავის გაწირვას არა მხოლოდ საკუთარი კულტურის, არამედ მთელი მსოფლიოს მოქალაქეების ცნობიერებაზე. 

ტხიტ ქუანთ დუკის თვითმკვლელობა

თავის დაწვის რიტუალი 1963 წლიდან ყალიბდება პროტესტის ფორმად. ათვლის წერტილად იქცა სწორედ ამ წლის 10 ივნისს სამხრეთ ვიეტნამში, ცენტრალურ მოედანზე, ბუდისტი ბერის, ტხიტ ქუანთ დუკის, თვითმკვლელობა. იქიდან გამომდინარე, თუ რა დიდი მნიშვნელობა ენიჭება თვითმკვლელობის ამ ფორმისას სანახაობას, აუცილებელია, დაწვრილებით აღვწეროთ უშუალოდ ტხიტ ქუანთ დუკის შემთხვევა და ამით ხაზი გავუსვათ იმას, თუ რამდენად გონივრული შეიძლება იყოს თვითმკვლელი ადამიანისა და მისი მხარდამჭერების, თანამოაზრეების მიერ ამ გადაწყვეტილების აღსრულება. ზემოაღნიშნული მოვლენის შესახებ დაწერილ სტატიაში ვკითხულობთ: 

„1963 წლის 11 ივნისს ბუდისტი ბერი ტხიტ ქუანთ დუკი საიგონის პრეზიდენტის სასახლის მახლობლად, ხალხმრავალ გზაჯვარედინზე, მანქანიდან გადმოვიდა და ქუჩაში ბალიშზე დაჯდა. მისმა თანამემამულე ბერმა მანქანის საბარგულიდან ხუთლიტრიანი ბენზინის ჭურჭელი ამოიღო და ტიჩ კუანგ დუკს თავზე გადაასხა. ამ დროს დუკი ლოცულობდა. ლოცვის დასრულების შემდეგ მან ასანთი აანთო და კალათაში ჩაიგდო. მისი სამოსი ცეცხლმა შთანთქა“. 

როცა რიტუალის ჩატარების გარემო აღიწერება, ამ შემთხვევაში – ხალხმრავალი გზაჯვარედინი, ჩვენთვის, როგორც მკითხველისთვის, და უშუალოდ მაშინ, რიტუალის ჩატარების დროს, დამსწრეებისა და ტიბეტის მოქალაქეებისთვის, ცხადი ხდება, რა საზოგადოებრივ ქმედებასთან გვაქვს საქმე. მეტიც, იმისთვის, რომ დუკს დაკისრებული დავალება ბოლომდე მიეყვანა, მას თანამოაზრე ბერები შემოეხვივნენ, რათა გარშემო ატეხილი ძლიერი მღელვარების ფონზე მეხანძრეებსა და პოლიციელებს მისი გადარჩენა არ ეცადათ. 

ჟურნალისტები და მედიის წარმომადგენლები წინასწარ გააფრთხილეს თავის დაწვის რიტუალის, თვითმკვლელის ვინაობის, მიზეზების, ჩატარების ადგილისა და დროის შესახებ. სწორედ ამის დამსახურებაა ის, რომ ამ მოვლენის ამსახველი არაერთი ფოტო მყისიერ გავრცელდა მაშინდელ გამოცემებში. 

თვითმკვლელობის ფოტოგრაფი – მაკლომ ბრაუნი

ამ შემთხვევის შესახებ ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ფოტო ეკუთვნის AP-ის ჟურნალისტს, მალკომ ბრაუნს, რომელიც ჟურნალ „TIME“-სთან მიცემულ ინტერვიუში დაწვრილებით ჰყვება მთელი იმ შემამზადებელი პროცესების შესახებ, რომლებიც უშუალოდ დუკის თვითმკვლელობას უძღოდა წინ. რათა უკეთ განვმარტო, თუ რამდენად  გააზრებული გადაწყვეტილებაა თავის დაწვისას მისი საჯაროობა, ვფიქრობ, რომ ბრაუნის ინტერვიუს გარკვეული მონაკვეთების განხილვა აუცილებელია. 

ბრაუნი ამბობს, რომ ჯერ კიდევ 1963 წლის გაზაფხულზე (რიტუალი 11 ივნისს ჩატარდა) ბერებმა, რომლებთანაც ბრაუნი უკვე მეგობრობდა, დაიწყეს მინიშნებები დაგეგმილი სანახაობრივი პროტესტის შესახებ. მაშინ ამ „წარმოდგენის“ რამდენიმე გზას განიხილავდნენ – რომელიმე ბერისთვის საჯაროდ კუჭის ამოკვეთა ან მოკვლა. ნებისიმიერ შემთხვევაში, ეს უნდა ყოფილიყო სანახაობრივი, მაყურებლის ყურადღების მისაქცევი ქმედება – მოვლენა, რომელიც მნახველს თავზარს დასცემდა. სწორედ ამ ხანებში, გაზაფხულიდან, ბერებმა დაიწყეს მედია საშუალებებთან დაკავშირება და მათი გაფრთხილება იმის შესახებ, რომ ამა და ამ დროს რაღაც ძალიან დიდი და მნიშვნელოვანი უნდა მომხდარიყო. ბრაუნის თქმით, ეს გაფრთხილებები იმდენად გახშირდა, რომ გარკვეული დროის შემდეგ კორესპონდენტთა უმეტესობას ისინი მოჰბეზრდა, ამიტომ გზავნილებს უგულებელყოფდნენ. ბრაუნი ამ დროს ერთ-ერთი იმ იშვიათთაგანი იყო, რომლებიც ამგვარ დამოკიდებულებას არ აჰყვნენ. იგი კარგად იცნობდა ბერებს და, მისივე თქმით, გრძნობდა, რომ მათი მუქარა არ იყო უსაფუძვლო და რომ ადრე თუ გვიან ეს რიტუალი მართლაც შედგებოდა: „ვგრძნობდი, რომ ისინი ნამდვილად აპირებდნენ რაღაცის გაკეთებას და რომ ეს ვერ იქნებოდა ტყუილი. ასე რომ, მე ვიყავი ერთადერთი დასავლელი კორესპონდენტი, რომელმაც ეს საბედისწერო დღე გააშუქა“. 

ინტერვიუერის კითხვაზე, თუ ზუსტად როგორი იყო 11 ივნისის დილა, ბრაუნი პასუხობს, რომ როდესაც ადგილზე მივიდა,  იქ უკვე შეკრებილიყვნენ ბერები და მონაზვნები და რომ ეს სურათი დიდი ხნის დაგეგმილსა და ნაბიჯ-ნაბიჯ გათვლილს ჰგავდა. სასულიერო პირები ასრულებდნენ პანაშვიდისთვის განკუთვნილ საგალობლებს. „ხელმძღვანელის მინიშნების შემდეგ ყველანი ქუჩაში გამოვიდნენ და საიგონის ცენტრალური ნაწილისკენ დაიძრნენ.  იქ მისვლისთანავე ბერებმა ქუჩას წრე შემოარტყეს. მალევე გამოჩნდა მანქანა, რომლიდანაც ორი ახალგაზრდა ბერი გადმოვიდა. მათ ასფალტზე გადებულ ბალიშზე მჯდომ დუკს თავზე ბენზინის ჭურჭელი ჩამოაცალეს. დუკმა ლოცვის შემდეგ ასანთი ამოიღო, კალათაში ჩაიგდო და მისი მთელი სხეული ცეცხლის ალში გაეხვა. ყველას ეშინოდა, ვინც კი ამ ამბავს შეესწრო. ეს სანახაობა ისეთივე შემზარავი გამოდგა, როგორსაც ველოდი“. 

ამ შემთხვევის სიმძიმეს ემატება ისიც, რომ დუკს თავის დაწვისას ტკივილისგან ერთხელაც არ დაუკვნესია. მისი სახე მშვიდი იყო მანამ, სანამ ცეცხლმა არ გააშავა და მისი განცდის შემჩნევა უკვე შეუძლებელი არ გახდა. მაშინ, როცა ამ ყველაფრის ნაწილად ქცეულ სანახაობრიობის აუცილებლობაზე ვმსჯელობთ, ვფიქრობ, აუცილებელია ხაზი გავუსვათ, რას ამბობს ბრაუნი საკუთარ, როგორც მაყურებლის როლში დარჩენილი ადამიანის, განცდებზე. მისი თქმით, ბუნებრივია, ეს იყო გაოგნება და თავზარდამცემი შეგრძნება, მაგრამ ის გრძნობდა, რომ ამ შემთხვევაში მისი მთავარი დანიშნულება იყო აქედან რაც შეიძლება ხარისხიანი ფოტო-მასალის გატანა და ამ მოვლენის შესახებ მსოფლიოსთვის სწორი ცნობების გადაცემა, რადგან, როგორც უკვე ვთქვით, ბრაუნი იყო ამ პროცესების შემსწრე ერთადერთი დასავლელი კორესპონდენტი. ეს ყველაფერი, მთელი ეს ამბავი, მისთვის იქცა ერთ-ერთ უიშვიათეს გამოცდილებად. პირველი, რაც, მისი თქმით, ამ შემთხვევიდან ახსენდება, არის ბენზინისა და წინაპართა სულებისთვის ანთებული ტრადიციული ჩხირების დამწვრის სუნი, რომელსაც ნელ-ნელა შეერია დამწვარი ხორცის სუნი. აკუსტიკურად კი ყველაზე ღრმად დაელექა ბერების გოდებასა და ხალხის მდუმარებაში შემოცვენილი სახანძრო მანქანების გულისწამღები ხმა და იქ მყოფთა ყვირილი. 

ბრაუნის მაგალითი ძალიან სწორი პასუხია იმაზე, რასაც მთელი ეს რიტუალი მიეძღვნა. ყველას, ვინც კი მას ესწრებოდა, იქ განსაზღვრული დანიშნულება ჰქონდა: ისინი იქცნენ პროტესტის უკიდურესი ფორმის თვითმხილველებად. სწორედ მათ უნდა მიეწვდინათ მსოფლიოსთვის ხმა – ელაპარაკათ იმ პრობლემაზე,  რომელსაც დუკმა ეს ქმედება  მიუძღვნა. ბრაუნიც ამ შემთხვევაში ზემოაღნიშნულ როლს ასრულებს. 

მედიასივრცის როლი

  როცა ბრაუნის მიერ გადაღებული ფოტოების მედია წყაროებში გავრცელება დაიწყო, მას ყველა ულოცავდა ამდენად შთამბეჭდავი მოვლენის შუაგულში ყოფნას. მაგრამ მაშინ ერთადერთი მედია საშუალება, რომელმაც ამ ფოტოების გამოქვეყნებას თავი აარიდა, „The New-York Times“-ი იყო: მიიჩნიეს, რომ ეს უსაშინლესი სურათი დილის სიახლეებში მოსახვედრად ძალიან მძიმე იყო და არ შეეფერებოდა საუზმისას საკითხავ მასალას. ვფიქრობ, ეს განწყობა პრინციპულად დასავლური და თავისთავად მარკეტინგულია. მარკეტინგი ამ შემთხვევაში არ შეიძლება პასუხობდეს ისეთ დიდ განწყობებსა და მნიშვნელობებს, რომლებზეც დუკის თავის დაწვის რიტუალი დაშენდა. შეიძლება, ცოტა ცინიკურიც კი დაერქვას „Times“-ის ამ განცხადებას დილის საკითხავ სიახლეებთან დაკავშირებით მაშინ, როცა მთელი დანარჩენი სამყარო თავზარდაცემული შეჰყურებდა დუკის ამ შემზარავი გადაწყვეტილების ამსახველ კადრებს. თუმცა „The New-York Times“-ი ამ შემთხვევაში უარყოფითი გამონაკლისი იყო. დუკისა და მისი თანამოაზრეების ჩანაფიქრმა მიზანს მიაღწია: 12 ივნისს, თვითმკვლელობის მეორე დღეს, მთელი მსოფლიო ამ მოვლენაზე ლაპარაკობდა. მაშინ ერთ-ერთ მთავარ ციტატად იქცა ამერიკის მაშინდელი პრეზიდენტის, ჯონ კენედის, სიტყვები: „ისტორიის განმავლობაში არც ერთ სხვა ფოტოს არ გამოუწვევია ამხელა განცდა მსოფლიოში“. 

კენედის ამ სიტყვების ფონზე უფრო მეტად ცხადია, თუ რამდენად სრულყოფილად ასრულდა ტხიტ ქუანთ დუკის ჩანაფიქრი და მიზანი – ხალხზე განსაკუთრებული სანახაობრივი შთაბეჭდილების მოხდენა და მათში პროტესტის იმგვარი განცდის გაღვივება, როგორიც თავად მასში, ახალგაზრდა ტიბეტელ ბერში, იყო. მის ამ გადაწყვეტილებას ხშირად განიხილავენ ხოლმე ორ – გრძნობებს აყოლილ და გააზრებულ – ჭრილში. თუმცა მანამ, სანამ ამ მსჯელობას გავყვებოდეთ, მინდა, რომ მოკლედ შევაჯამოთ ჩინეთსა და ტიბეტს შორის გაღვივებული უთანხმოების ფონი, მასში რელიგიის, ბერების როლი და ის გარემოებები, რომლებმაც ადამიანებს, ყველაზე მეტად კი ისევ ბერებს, აიძულა, პროტესტის ამგვარი ფორმისთვის მიემართათ. 

განხეთქილება ტიბეტსა და ჩინეთს შორის მრავალი წელია, რაც სხვადასხვა ფორმით მიმდინარეობს. ამ გამწვავებული ურთიერთობის საფუძველი კი არის ტიბეტის დამოუკიდებლობის საკითხი ჩინეთთან მიმართებით. ჩინეთი მუდმივად ცდილობდა, რომ ტიბეტი თავისი მმართველობის ფარგლებში მოექცია. ამ მოვლენების თანადროულად საზოგადოებაში სხვადასხვანაირი პროტესტის ფორმა განვითარდა. მაგალითად, ადრეულ წლებში, როცა ჩინეთმა დაიწყო ტიბეტში განათლების მასობრივად გავრცელების საკითხებზე მუშაობა, ამან გამოიწვია ტიბეტური საეკლესიო საზოგადოების წარმომადგენლების წინააღმდეგობა. მაშინ განათლების სფერო მთლიანად სამონასტრო ცენტრებს ექვემდებარებოდა და ბუნებრივია, რომ მათ არ აწყობდათ თანამედროვე, დასავლური მოთხოვნების შესაბამისი სასწავლებლების შემოღება. 

ტიბეტის გათანადროულებისთვის ამ და სხვა ძალადობრივი მიდგომების შემოტანამ გამოიწვია პროტესტის რამდენიმე ტალღის აგორება. პირველი ტალღა, რომელიც 1959-62 წლებს მოიცავდა, შეიარაღებული დაპირისპირებებით გამოირჩეოდა. მეორე – 1962-74 წლების აჯანყებები – არასისტემურ შეტაკებებს გულისხმობდა აშშ-ის მფარველობის ქვეშ მყოფ ტიბეტელ ჯარისკაცებსა და ჩინეთის ჯარებს შორის. მესამე – 1980-იანი წლების ბოლოს აგორებული დაპირისპირების ტალღები – ქუჩის პროტესტით გამოირჩეოდა. თუმცა, მიუხედავად ასეთი ჯაჭვური წინააღმდეგობებისა, სახელმწიფო მმართველების პასუხი ყოველთვის არა პრობლემის მოგვარების სხვა გზების ძიება, არამედ პროტესტის უგულებელყოფა ან მისი ძალადობრივი ჩახშობა იყო. ეს ვითარება კი საბოლოოდ იწვევდა იმას, რომ ადამიანები გამოსავალს ვეღარ პოულობდნენ ვერც საკუთარ თავში და ვერც იმ გარემოში, რომელშიც ცხოვრება უწევდათ. შესაბამისად, იძულებული ხდებოდნენ, ეძებნათ ისეთი გზები, რომლებიც, ერთი მხრივ, შედეგს სწრაფად მოიტანდა, ხოლო, მეორე მხრივ, უსაფრთხო იქნებოდა არა მარტო მათთვის, არამედ პროტესტის სხვა მონაწილეებისთვის. 

საკითხის განხილვა ემილ დიურკემის თეორიების ჭრილში

მთელი ამ დროის განმავლობაში სასულიერო პირები პირდაპირი (შეიარაღებული ბრძოლით) თუ ირიბი (მშვიდობიანი აქციები და მრევლთან ურთიერთობა) გზით ავრცელებდნენ თავიანთ იდეებსა და წამოწყებებს მანამ, სანამ მათი დამოკიდებულება და განწყობები უკიდურესად არ შეიცვალა და ძალადობრივი ელემენტებისგან არ დაიცალა. ამ დროს ყურადღება მიექცა ორ რამეს: 1. პროტესტის გამოხატვის ფორმას, რომელიც არავის არ დააზიანებს, და 2. პროტესტის სანახაობრიობას, რაზეც უკვე მაღლა ვისაუბრეთ. ტიბეტის მხრიდან პროტესტის ამგვარი – ერთგვარი „სოლო“, ალტრუისტული, მაგრამ თან საზოგადოებისთვის ღირებული და გამაოგნებელი – ფორმა დასავლური სამყაროსთვის ჯერ კიდევ უცხო და თავზარდამცემი გამოცდილება იყო. თუმცა მსგავსი დაშვებების შესახებ თეორიული მსჯელობა დასავლეთს მაშინ უკვე დაწყებული ჰქონდა. უპირველესად, ვგულისხმობ ემილ დიურკემს, რომელიც აყალიბებს თვითმკვლელობის განსხვავებულ სახეებს: ეგოისტური, ალტრუისტული, ანომიკური და ფატალისტური. დიურკემის ამ თეორიაში ჩვენს საკითხთან ყველაზე ახლოს თვითმკვლელობის ის ფორმა დგას, რომელსაც ის ალტრუისტულს უწოდებს. შესაბამისად, ამ ნაწილში სწორედ ამ ალტრუისტული ქმედების მიზეზებისა და მასში სანახაობრიობის როლის ძიებას შევეცდები. 

დიურკემის განმარტებით, ალტრუისტული თვითმკვლელობა პიროვნების ჯგუფთან გაერთიანების უმაღლესი ფორმის შედეგი და ამ ჯგუფის ინდივიდზე მაღლა დგომის მანიშნებელია. ამ დროს პირი საკუთარ ადამიანურ ღირებულებას ერთობის მნიშვნელობაზე ნაკლებად მიიჩნევს და ჯგუფის მიზნებს უმთავრეს დატვირთვას ანიჭებს. ეს განწყობები ჰგავს ბუდისტურ ტრადიციაში გავრცელებულ შიმშილით თავის მოკვლის რიტუალს, რომლის დროსაც ადამიანი მისთვის საჭირო საკვებზე ამბობს უარს იმის გამო, რომ მასში შემავალ მიკროორგანიზმებს არ ავნოს და მათთვის სიცოცხლის მოსწრაფების სანაცვლოდ საკუთარ სიცოცხლეს თმობს. თუმცა ამ შემთხვევაში, მაშინ, როცა ჯგუფის მისწრაფებებს ეხება საქმე, ქმედების განხორციელების სისწრაფესა და სიმძაფრეს ზრდის ის ფაქტი, რომ ეს ჯგუფური მიზნები რელიგიას უკავშირდება – საერთო რწმენისა და ღირებულების დაცვისთვის კეთდება. შესაბამისად, თვითმკვლელობისთვის დრო, სივრცე, მისი შედეგიანობა ბევრად უფრო დიდ მნიშვნელობას იძენს, საკითხი მეტად პრაქტიკულად დგება. რამდენადაც უფრო გამაოგნებელია სცენა, მით მეტია იმის მოლოდინი, რომ ჩაფიქრებული ფორმით გაპროტესტება შედეგიანი იქნება. 

თავის დაწვის რიტუალის რელიგიური საფუძვლები

საინტერესოა, რომ თვითონ რელიგიურ დოქტრინებში თავის დაწვა, როგორც რელიგიური რიტუალი, აღწერილი არაა. ესეც, თავის მხრივ, იმ იშვიათ ტრადიციათაგანია, რომლებიც რელიგიური საფუძვლის გარეშე აიყოლიებენ ხოლმე ხალხს. ტიბეტურ ბუდიზმში არ არსებობს ტრადიცია, რომელიც პროტესტის ამ ფორმას საფუძვლად დაედებოდა და 2009 წლიდან დღემდე არსებულ პრაქტიკად ჩამოაყალიბებდა. არ არსებობს არც რაიმე სახის რელიგიური საზღაური, რომლითაც თვითმკვლელები სიკვდილის შემდეგ მიღმიერ სამყაროში დაჯილდოვდებიან. ამ კუთხით საინტერესოა მსჯელობა იმის შესახებ, რა ფორმით შეიძლება უკავშირდებოდეს ეს მოვლენა ბუდისტურ საფუძვლებსა და მისწრაფებებს. 

თვითონ თვითმკვლელობა ბუდიზმში უარყოფითად ფასდება, გარდა იმ შემთხვევებისა, როცა იგი არაა ბოლომდე ნებაყოფლობით გააზრებული. ამ განწყობით აფასებენ თავის შიმშილითა და გაუწყლოებით მოკვლის იმ ტრადიციას, რომელზეც მაღლა ვისაუბრეთ. აღნიშნულ რიტუალს ერთდროულად ესწრებიან როგორც სამედიცინო მუშაკები, ისე სასულიერო პირები. შესაბამისად, მაშინ, როცა ვცდილობთ უშუალოდ თავის დაწვის რიტუალის რელიგიასთან დაკავშირებას, ეს კავშირები შეიძლება განვიხილოთ როგორც ძველი რწმენითი ნაწილის პრაქტიკულ გამოვლინებად, ისე ახალი ტრადიციების დამკვიდრებად. მით უფრო, რომ თვითონ თავის დაწვის რიტუალიც ტიბეტის რელიგიურ კულტურაში არაა ხშირი გამოცდილება. როგორც უკვე ვთქვით, იგი ტიბეტისა და ჩინეთის ნახევარი საუკუნის წინ გაღვივებული განხეთქილების ერთ-ერთი ნაწილია. თუმცა, თუკი მისი ძველი საფუძვლების მოძიებას შევეცდებით, შესაძლოა, ამის შესახებ ირიბი, მაგრამ მაინც ალუზიური ცნობები ვიპოვოთ ადრინდელ ნაშრომებში. მაგალითად, ტიბეტური ბუდიზმის ერთ-ერთი ცნობილი ტექსტია  „Bodhisattva Medicine King“, რომლის მთელი სიუჟეტიც იგება იმაზე, თუ როგორ სვამს იგი ლოტოსის სუტრაზე სურნელოვან ზეთებს და შემდეგ თავს იწვავს. 

საზოგადოებრივი ფონის მნიშვნელობა

რამდენად ძველ საფუძვლებზეც არ უნდა ვისაუბროთ და რამდენი მაგალითიც არ უნდა მოვიყვანოთ ლიტერატურიდან თუ სამეცნიერო ტექსტებიდან, ის “ნიმუში”, რომელიც ტხიტ ქუანთ დუკმა შექმნა 1963 წელს, ხოლო შემდეგ უკვე 2009 წლიდან ჯაჭვურ რეაქციად იქცა, უპირველესად უკავშირდება ტიბეტ-ჩინეთის განხეთქილებას და იქცევა მის სიმბოლურ გამოხატულებად. ეს ტრადიცია ამ მხრივ აუცილებლად ახალია და არა – წარსულ გამოცდილებაზე დაფუძნებული. თანაც, რამდენად შორ წარსულშიც არ უნდა წავიდეთ და თუნდაც ვიპოვოთ შესატყვისები 1963 წლიდან დაწყებული მოვლენებისა, ისინი აუცილებლად დაცლილი იქნება იმ საზოგადოებრივ-კულტურული მნიშვნელობებისგან, რომლებზეც მაღლა ვილაპარაკეთ. 

ძველი ტრადიციების შემთხვევაში ამოსავალი წერტილი სულია, პიროვნების შინაგანი მე, კარმული განწმენდის შესაძლებლობა და ეს მისწრაფება ამოძრავებს, მაგალითად, აწ უკვე ორჯერ ნახსენებ იმ ბერებს, რომლებიც შიმშილით იკლავენ თავს და ამ ფორმით ცდილობენ გარშემო არსებული ორგანიზმების მიმართ ალტრუისტულ მზრუნველობას. თუმცა ამ მოვლენისგან თავის დაწვის კიდევ ერთი განსხვავების ხაზგასასმელად უნდა ითქვას, რომ უკანასკნელის შემთხვევაში ამოსავალი წერტილი არათუ ატმაა, არამედ „სხვისი მზერა“, სხვისი გათავისუფლების, სწორ გზაზე დაყენების შესაძლებლობა. მაშინ, როცა დუკის ირგვლივ შეკრებილი ადამიანების გოდებაზე ვსაუბრობთ, ჩვენ თავისთავად ვგულისხმობთ ამ ადამიანებში სწორედ იმ რწმენის ჩანერგვის უდიდეს შესაძლებლობას, რომელსაც დუკი და მისი თანამოაზრეები ემსახურებოდნენ. ამ შემთხვევაში კი ეს გახდა ტიბეტელებისთვის გათანადროულების, კეთილი ნებისა და წყალობის სახელით თავს მოხვეული ძალადობა, რომლის მნიშვნელობასა და მასშტაბსაც ტიბეტელი ბერები კარგად გრძნობდნენ. როგორც კევინ კარიკო ტიბეტელების თავის დაწვის შესახებ დაწერილ სტატიაში აღნიშნავს, კულტურული, საზოგადოებრივი ცხოვრების დაწყებას აიძულებდნენ იმ პილიგრიმებს, რომლებიც საკუთარი წინაპრების მაგალითზე წლობით ცხოვრობდნენ მდელოებზე. სახელმწიფო ამ „განახლების“ პოლიტიკის ნაწილად მიიჩნევდა მათ „გასოციალურებას“, განათლებას და ამ მიზნებს ძალდატანებით ახორციელებდა. გარდა იმისა, რომ თავად ადგილობრივი მოსახლეობის ცხოვრების წესის შეცვლაზე მთავრობა დაუცხრომლად მუშაობდა, თანადროულად მას ტიბეტის ტერიტორიაზე ჩამოჰყავდა მუშა-ხელი. ამ ყველაფერს, ბუნებრივია, ტექნიკური და სამეცნიერო განვითარება მოჰყვა, თანდათან დაიწყო ურბანიზაცია. აქ კი ისმის სამსჯელოდ ძალიან ფართო, მაგრამ საკითხისთვის ძირითადი კითხვა: რა არის რელიგიის როლი სამყაროს „განახლების“ პროცესში? ბუნებრივია, რომ ტიბეტელი ბერები, და ზოგადად, პილიგრიმები, განდეგილები, ამ კითხვას შემდეგნაირად პასუხობენ: თუკი განვითარება ღმერთს, რელიგიურ დოქტრინებს, მსახურების ფორმებს, განათლების მიღების შესაძლებლობებს გვიცვლის, უპირველეს ყოვლისა, ღმერთი და რელიგია უნდა ავირჩიოთ. როგორც წესი, ამ მიზნებით მოქმედ ადამიანებს არ აქვთ ხოლმე შესაბამისი მხარდაჭერა. ამ მხარდაჭერის მომპოვებელი აღმოჩნდა სწორედ ის პროცესები, რომლებიც თავის დაწვის რიტუალებმა გააჩინა ჯერ ტიბეტის, ხოლო შემდეგ მთელი მსოფლიოს მასშტაბით. პროტესტის აღნიშნულ ფორმას არ სჭირდება ჩახშობა, გამომდინარე იქიდან, რომ ამ გადაწყვეტილებას პირი სრულებით გააზრებულად და დამოუკიდებლად იღებს. 

თვითონ ჩინეთისა და ტიბეტის მასშტაბით პროტესტის ის ფორმები, რომლებიც ჩახშობას მოითხოვდა, ყოველთვის იქცევდა მედიის ყურადღებას, თუმცა ამ ინტერესის შუაგულში მუდამ რიცხვები და სტატისტიკა რჩებოდა: ლაპარაკობდნენ დაღუპულების რიცხვის, ჩახშობისას გამოყენებული იარაღებისა და სხვათა შესახებ. თუმცა ეს მსჯელობა არა მხოლოდ ამ რეგიონისა და ეთნიკური „გათანამედროვების“ პრობლემის ჭრილში, არამედ არასდროს, არც ერთი ქვეყნისა თუ დაბრკოლების შესახებ საუბრისას, არ სცდება ხოლმე რიცხვით, ცხრილებით აღწერილ მონაცემებს. 

თუმცა რა ხდება მაშინ, როცა თავის დაწვის რიტუალს აშუქებენ? ის, თუ როგორ ლაპარაკობს ტხიტ ქუანთ დუკის მთავარი ფოტოს ავტორი, მალკომ ბრაუნი, მომხდარის შესახებ, თავიდან ბოლომდე ძალიან ლაკონიურად შეიძლება განსაზღვრავდეს როგორც თავად თავის დაწვის გზით თვითმკვლელების მისწრაფებებს, ისე თვითონ ადამიანების კოლექტიურ ფსიქოლოგიას იმის შესახებ, თუ რა ფორმით არიან უფრო მიმღებნი გარკვეული ინფორმაციების მიმართ, განსაკუთრებით მაშინ, როცა ეს უკანასკნელი საზოგადოებრივი მნიშვნელობის საკითხებს ეხება და მასზე პასუხია საჭირო. ვფიქრობ, რომ როგორც დუკს, ისე იმ სხვა ადამიანებს, რომლებმაც თავი დაიწვეს, ეს ყველაფერი არა ფილოსოფიურ, ანთროპოლოგიურ ჭრილში ჰქონდათ გააზრებული, არამედ ინსტინქტის დონეზე. მათ არ შეუსწავლიათ ადამიანის ფსიქოლოგია, მათ ჰქონდათ ის არჩევანი, რომელზეც მაღლა უკვე ვილაპარაკე – ან უნდა ეყვირათ სიმართლის შესახებ და ამ ყვირილის დროს მოეკლათ, ან კიდევ თვითონ, როგორც მსხვერპლნი, თავიდანვე მდუმარედ, მაგრამ სანახაობრივი სიკვდილით უნდა ქცეულიყვნენ საკუთარი ხმისა და დამოკიდებულების განსხეულებად. ტიბეტში ამ საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ძვრებისას ეს ადამიანები, რომლებიც რაიმეგვარად გმობდნენ ქვეყნის მაშინდელ მდგომარეობასა და კურსს, ხელს აწერდნენ სიკვდილზე, მაგრამ ისინი ირჩევდნენ ისეთ დასასრულს, რომ რაც შეიძლება მეტი ადამიანი ცნობიერების კუთხით, ეთნიკურად, კულტურულად გადარჩენილიყო ირგვლივ და ტიბეტს ის იდენტობა შეენარჩუნებინა, რომელიც, თავად ამ ბერების აზრით, ქვეყნის მთელ არსს განსაზღვრავდა. 

„მტრის ხატის შექმნა“

ისევ კევინ კარეკოს დამოწმებით, ხაზი უნდა გავუსვათ იმ ფაქტსაც, რომ თავის დაწვისას, სხვებისთვის, მაყურებლისთვის უსაფრთხო ქმედებისას, მსხვერპლისგან – მთავრობის მოწინააღმდეგე მხარისგან – არ იქმნება „მტრის ხატი“, გამომდინარე იქიდან, რომ მისი საზოგადოებრივი გზავნილი სრულებით ალტრუისტული და აგრესიისგან დაცლილია. ეს განწყობა, არამტრული აღქმა, მთლიანად განსხვავდება იმ დამოკიდებულებებისგან, რომლებსაც ჩინეთის ხელისუფლება ქუჩაში გამოსული ბერების მიმართ იძენდა და მათი პროტესტის ჩასახშობად არ ერიდებოდა იარაღის გამოყენებას. ამ დროს ქუჩაში ბარებით მორბენალი სასულიერო პირებისთვის მემარცხენე, რევოლუციებისა და არეულობის შექმნისკენ მიმართული ადამიანების მარკის მიკვრა და ამ ყალიბში მათი მოთავსება მარტივია, რასაც თავისუფლად ახერხებდნენ 1962-74 , 1959-62 და 1980-იანი წლების ბოლოს. თავის დაწვის წარმომადგენლები, რომლებმაც აღნიშნულ ტრადიციას შემდეგში ტიბეტის პროტესტის სიმბოლოს ფორმა მისცეს, კარგად იაზრებდნენ ამ ყველაფერს და, შესაბამისად, მიიჩნევდნენ, რომ მსხვერპლი აუცილებლად უნდა ყოფილიყო „მშვიდობიანი“, რათა, ერთი მხრივ, დაეცვათ საკუთარი სამიზნე ჯგუფი, ხოლო მეორე მხრივ  – დაეცვათ თავი სწორედ იმ მარკებისგან, რომელზეც მაღლა ვილაპარაკე. ეს ნიშნები ფართო ისტორიულ ჭრილში ყოველთვის ქმნის გარკვეული იდეებისა და მათი გამტარებელი პირებისთვის განსაზღვრულ უარყოფით ყალიბებს, რომელთა წარმოდგენისასაც ადამიანს შთაბეჭდილება ექმნება არა უშუალოდ იდეისა და პროტესტის ნამდვილი ფორმის შესახებ, არამედ იმ სიყალბის, რომელიც ამა თუ იმ პოლიტიკური წყობისთვისაა, ამ შემთხვევაში ჩინეთისთვის, მნიშვნელოვანი. სწორედ ამ პროცესის ხელის შეშლა ხდებოდა თავის დაწვის რიტუალის აღმსრულებელთათვის იმის ბიძგი, რომ თვეებით ადრე გაეფრთხილებინათ მედიის წარმომადგენლები სამომავლო ქმედების შესახებ, განსაკუთრებით კი ფოტო და ვიდეო რეპორტიორები, რომლებიც მომხდარს დაუმახინჯებლად აღბეჭდავდნენ და მათ ჩანაფიქრს მსოფლიოს დანარჩენ მოსახლეობამდე მიიტანდნენ ზუსტად იმ ფორმით, როგორი ფორმითაც ამ იდეის ავტორებს სურდათ. 

თუმცა, როცა თავის დასჯის ამგვარ უკიდურეს ფორმაზე ვსაუბრობთ, ეს არ ნიშნავს, რომ მაშინ ტიბეტის მოსახლეობამ დაივიწყა პროტესტის გამოხატვის სხვა, მშვიდობიანი გზები. მათში მონაწილეობდნენ თავად ის ბერებიც, რომლებიც თვიდან თვემდე ახმაურებდნენ საკუთარ მიზნებსა და გეგმებს თავის დაწვის შესახებ. ამ ქმედების შემამზადებელ პროცესად აღიქვამდნენ, მაგალითად, „თეთრ ოთხშაბათს“, რომლის დროსაც რიტუალის მონაწილეები განსაკუთრებით ცდილობდნენ, „ტიბეტურად“ ეცხოვრათ – იღებდნენ მხოლოდ ტიბეტურ საკვებს, ატარებდნენ ტიბეტურ ტანსაცმელს და ა.შ. ამ შემთხვევაშიც რიტუალი იქცეოდა მთავარი რწმენის – ტიბეტის ეთნიკური თვითმყოფადობის – შენარჩუნების ამოსავალ წერტილად, თუმცა ნაკლებად გამომწვევი ფორმით, რა თქმა უნდა.

მიუხედავად იმისა, რომ ეს ქმედება თავისი მისწრაფებებითა და მნიშვნელობით რამდენადაც შესაძლებელია გამიჯნულია ყოველგვარი პოლიტიკური ბრალდების საფრთხისგან, ყოველთვის იწყება ხოლმე განსჯა იმის შესახებ, შეიძლება თუ არა ამ ადამიანების უკან იდგნენ ისინი, რომელთა პოლიტიკური მიზნების საბედისწერო იარაღებად იქცევიან თვითმკვლელები.  ასეთ დროს ყველაზე ხშირად საუბრობენ ხოლმე დალაი ლამაზე, რომელიც თითქოს უბიძგებდა ამ ადამიანებს, უკიდურესი ფორმებით დაეცვათ საკუთარი ქვეყნის კულტურული იდენტობა. თუმცა ტიბეტის მთავრობის ხშირ ცვლილებებთან ერთად, როგორც წესი, აუცილებლად ჩნდებოდნენ და ჩნდებიან წინამძღოლები, რომლებიც მთელი ძალისხმევით ცდილობენ, რომ ამ მოსაზრებებს გაემიჯნონ, მიუხედავად იმისა, რომ ეს შეიძლება მათი მხრიდან ანტიპოპულისტური ნაბიჯი იყოს.

მიუხედავად იმისა, რომ ხელისუფლებისთვის ამ რიტუალისა და მისი შედეგების კონტროლი უმნიშვნელოვანესია, მმართველი რგოლი თავად თავის დაწვის გზით თვითმკვლელების მხრიდან არ მოიაზრება, როგორც სამიზნე ჯგუფი. ამ უკანასკნელს რიტუალის აღმსრულებელთათვის წარმოადგენს ის ადამიანები, რომლებიც საკუთარი ცხოვრების წესით, ენისა და კულტურის დაცვის გზით უნდა შეეცადონ, მაქსიმალურად დაიცვან ქვეყნის ეთნიკური იდენტობა და დამოუკიდებლობა, ამ სიტყვის ყველაზე უფრო თანადროული გაგებით. 

დასკვნა

იმდენად, რამდენადაც თავის დაწვის რიტუალი სანახაობრივად ერთ-ერთი ყველაზე უფრო თავზარდამცემი ქმედებაა, მისი საზოგადოებრივი მნიშვნელობა და გავლენები ამ აზრით ერთ-ერთი ყველაზე უფრო გრძელვადიანი შეიძლება აღმოჩნდეს მაშინ, როცა საზოგადოებრივ ცნობიერებაში ცვლილებების შეტანის შესაძლებლობაზე ვსაუბრობთ. მოვლენა ორ განსხვავებულ ჭრილში განიხილება – აღმოსავლურ და დასავლურ. დასავლური გადმოსახედით მისი შინაარსი რაიმე ფსიქოლოგიური ნაკლოვანებით გამოწვეული ირაციონალობაა, ხოლო აღმოსავლური გაგებით – ერთგვარი კულტურული აქტი. თავის დაწვის რიტუალზე საუბრისას ტიბეტისა და ტიბეტური ბუდიზმზის განხილვა აუცილებლად მიმაჩნია, რადგან მგონია, რომ იქ, სადაც უშუალოდ ტრადიციის ფესვები იზრდება, მისი იდეური საფუძველი ყველაზე უფრო ღრმა და დასაბუთებულია. ტიბეტელი ბერების, განსაკუთრებით კი დუკის, შემთხვევაში ეს მოცემულობა, ვფიქრობ, ცხადი და ხელშესახებია. ამ ხელშესახებობაში განსაკუთრებულ როლს თამაშობს ბრაუნის ის ფოტო, რომელზეც შესავალ ნაწილში ვისაუბრე. ეს ფოტო იქცევა მოვლენის ერთგვარ ხატად, რომელიც ნახევარ საუკუნეზე მეტია, მნახველთა დიდ ნაწილს ტიბეტის ხსენებაზე თავში პირველად მოსდის.

ბიბლიოგრაფია:

1. Thich Quang Duc, the Buddhist Monk Who Lit a Match and Sparked a Revolt in 1963. Author is not mantiond. 2008. Online:https://veteransbreakfastclub.org/thich-quang-duc-the-buddhist-monk-who-lit-a-match-and-sparked-a-revolt-in-1963/
2. Carrico, Kevin. Tibetan Buddhist Self-Immolation . Oxford Handbooks. 2015. Online:  

3. Biggs, Michael, Making Sense of Suicide Missions, “Dying Without Killing: Self-Immolations”, 1963–2002, ed. Diego Gambetta (Oxford: Oxford University Press, 2005).
4. Biggs, Michael. “When Costs Are Benefits: Communicative Suffering as Political Protest,” December 18, 2014
5. Biggs, Michael. “When Costs Are Benefits: Communicative Suffering as Political Protest,” December 18, 2014 https://users.ox.ac.uk/~sfos0060/beneficialcosts.pdf 
6. Kevin Carrico,“Tibetan Buddhist Self-Immolation.” Oxford Handbooks Online, (August 6, 2015).  
7. Paolo Gerbaudo, Protest Diffusion and Cultural Resonance in the 2011 Protest Wave, The International Spectator, 48:4, (2013): 86-101, 89. DOI: 10.1080/03932729.2013.847689  
8. Self-Immolations,” International Campaign for Tibet, April 7, 2022, https://savetibet.org/tibetan-self-immolations/. 
9. Plank, Katarina. “Living Torches of Tibet – Religious and Political Implications of the Recent Self-Immolations.” Journal of Religion and Violence 1, no. 3 (2013): online: https://www.jstor.org/stable/26671411.
10. Krishnan, Ananth, “Dalai Lama Speaks of Dilemma on Spreading Self-immolations,” TheHindu.com, July 9, 2012, accessed April 17, 2014, http://www.thehindu.com/news/national/article3617428.ece