ინტერვიუს ავტორი: მარიამ ქავთარაძე

რესპონდენტი: გიორგი ხულორდავა

კორექტორი: მარიამ გორდაძე

ქართული ენაში დამკვიდრებულ ბევრ აღმოსავლურ სიტყვას ხშირად თავისთავად, ძირეულად ქართულად მიიჩნევენ. სინამდვილეში, ისინი აღმოსავლეთსა და საქართველოს შორის ხანგრძლივი მწიგნობრული თუ ყოფითი ურთიერთობების შედეგია. მოცემულ ინტერვიუში აღმოსავლეთმცოდნე, ირანისტი და მთარგმნელი გიორგი ხულორდავა სწორედ ამ ლექსიკურ შერევაზე, მის შედეგებსა და აღმოსავლეთ-ქართული ენობრივი ურთიერთობების დღევანდელ სახეზე ისაუბრებს.

დაახლოებით რა პერიოდიდან იწყება ქართულ-სპარსული ენობრივი ურთიერთობა?

ქართულ-ირანული ურთიერთობანი საუკუნეებს ითვლის. ასწლეულთა განმავლობაში ისინი მრავალსახოვანი იყო და მნიშვნელოვნად აისახებოდა ჩვენი ქვეყნის საზოგადოებრივ-კულტურულ ცხოვრებაზე. ეს ურთიერთობები ჯერ კიდევ ქრისტეს შობამდე იწყება. შემთხვევით არ ვიყენებ აქ „ირანულს“ ნაცვლად „სპარსულისა“. „ირანული“ უფრო ფართო ცნებაა და, საკუთრივ სპარსულის გარდა, გულისხმობს სხვა ენებსაც. ირანულ ენათა ოჯახის წევრებია: სპარსული, ავღანური (დარი), ტაჯიკური, ქურთული, ოსური, თალიშური და სხვ…

ქართულში აღნუსხულია ძველი ირანული ენებიდან (ძველი სპარსული, ავესტური, მიდიური, სკვითური) შემოსული ცალკეული სიტყვები, მათ შორის საკუთარი სახელები (ფარნავაზი, არტავაზი…). შესაბამისად, აშკარაა, რომ ენობრივი კავშირები არსებობდა ჯერ კიდევ ჩვენს წელთაღრიცხვამდე. ყოველივე ეს შესანიშნავადაა აღწერილი მზია ანდრონიკაშვილის წიგნში „ნარკვევები ქართულ-ირანული ენობრივი ურთიერთობებიდან“. ასევე, ამ საკითხს მიეძღვნა მისი საკანდიდატო დისერტაცია — „ირანული სიტყვები ძველ ქართულ ორიგინალურ ძეგლებში“.

ენობრივი ურთიერთობანი გრძელდებოდა საშუალოსპარსულ ენობრივ ეპოქაში (სასანიანთა დინასტიის ზეობისას). აღსანიშნავია, რომ ქართველები იცნობდნენ სწორედ ამ პერიოდში შექმნილ „ხვადაი ნამაკს“ (მეფეთა წიგნი) — ფირდოუსის „შაჰ-ნამეს“ წინამორბედს. ძველ ქართულ ისტორიულ თხზულებებში აღნიშნულია ირანელ მეფეთა და ფალავანთა საკუთარი სახელები სწორედ საშუალოსპარსული ფორმით. მაგ: „სპანდადატა“ (ახალსპარსული ფორმაა „ესფანდიარი“), „ვიშტასპი“ (ახალსპარსული „გოშთასფი“) და სხვ…

ქართულ-ირანული ენობრივი ურთიერთობები განსაკუთრებით გაძლიერდა ახალსპარსულ ენობრივ ეპოქაში. ამ ურთიერთოებებს თვალსაჩინო ქართველ ირანისტთა არაერთი ნაშრომი მიეძღვნა. ცნობილია, რომ სპარსული (ზოგადად აღმოსავლური) ენობრივი ნასესხობების ხვედრითი წილი განსაკუთრებით დიდი იყო თბილისურ მეტყველებაში. მიზეზი სრულიად ნათელია და განსაკუთრებული ახსნა არ სჭირდება. დაინტერესებულ მკითხველს ვურჩევ, აუცილებლად გაეცნოს ცნობილი ქართველი ირანისტის, ნომადი ბართაიას, წიგნს „ქართულ-ირანული ლიტერატურულ-ენობრივი ურთიერთობანი“. ამ წიგნის მეორე ნაწილში, რომელიც ენობრივ ურთიერთობებს ეძღვნება, წარმოდგენილია ქართულში შემოსული სპარსული ლექსიკა იოსებ გრიშაშვილის „ქალაქური ლექსიკონის“ მიხედვით. 

ეს სიტყვები რა გზებით შემოდიოდა ჩვენში?

სპარსული (ზოგადად აღმოსავლური) ლექსიკა შემოდიოდა როგორც მწიგნობრული, ასევე ზეპირი გზით. სამხედრო და სავაჭრო ტერმინოლოგიის საგრძნობი ნაწილი სპარსულია, გარკვეულწილად არაბულიც: ლაშქარი, სპა, სპასალარი, ამირსპასალარი, ბაზარი, დახლი, სოვდაგარი, ფული, სარფა, მაზანდა… 

ენობრივი ურთიერთობანი საუკუნეთა განმავლობაში გრძელდებოდა. ცხადია, ყველა სიტყვა ერთდროულად და ერთი გზით არ შემოსულა. მაგალითად, ფახრ ედ-დინ გორგანელის „ვის ო რამინის“ უბრწყინვალეს ქართულ თარგმან „ვისრამიანში“ არის ასეთი ადგილი: აღწერილია შაჰ-მოაბადის ლაშქრისა და ვიროს ბრძოლა ვისის დასაუფლებლად. დედნის ერთ-ერთ ბეითში ნათქვამია, რომ „შუბი მებრძოლებს უნაგირზე თერძივით აკერებდა“. თერძი სპარსულიდან შემოსული სიტყვაა („დარზ“ სპარსულად). თითქოს მოსალოდნელი იყო, რომ აქ მთარგმნელს სწორედ სპარსული სიტყვა გამოეყენებინა, მაგრამ თარგმანში ვკითხულობთ: „მკერვალისაებრ შეაკერის ხორცი უნაგირსა“. როგორც ჩანს, ამ პერიოდში სიტყვა „თერძი“ ჯერ კიდევ არ იყო დამკვიდრებული ქართულში, როგორც ამას შენიშნავს ალექსანდრე გვახარია თავის წერილში „ქართული მთარგმნელობითი ოსტატობის მწვერვალი“. 

შემოსვლის ცოცხალ პროცესში არსებობდა თუ არა ერთგვარი „ენობრივი ფილტრები“, რომლებითაც განისაზღვრებოდა, თუ რა ფორმით უნდა დარჩენილიყო ეს სიტყვები ქართულ მეტყველებაში?

ძალზე საინტერესო საკითხია. ენა გარკვეულ სიტყვებს იღებს, გარკვეულს — არა. სპარსულიდან შემოსული არაერთი სიტყვა დღეს არქაიზმია, ნაკლებად გამოიყენება მეტყველებაში, ბევრი სიტყვა კი სამეტყველო ქართულში დღესაც ცოცხალია და ხშირად ვიშველიებთ ყოველდღიური მეტყველებისას. 

როგორც ზემოთ ითქვა, სიტყვების საგრძნობი ნაწილი ქართულმა შეითვისა მწიგნობრული გზითაც. აქ აუცილებლად უნდა ვახსენოთ აღმოსავლური დიდაქტიკური მწერლობის შედევრი „ქილილა და დამანა“, რომლის თარგმნა წილად ხვდათ მეფე ვახტანგ მეექვსესა და სულხან-საბა ორბელიანს. ამ ლიტერატურული ძეგლის თარგმანები ვახტანგამდეც არსებობდა: მისი თარგმნა დავით კახთა მეფემ — ქეთევან წამებულის მეუღლემ და თეიმურაზ პირველის მამამ დაიწყო. დავითმა თარგმანი მხოლოდ „კუ და მორიელის“ იგავამდე (ან იგავის ჩათვლით) მიიყვანა. მოგვიანებით ქირმანში გადასახლებულმა ვახტანგ მეექვსემ მოამზადა „ქილილა და დამანას“ სწორედ ამ ურთულესი ვერსიის (ვა‘ეზ ქაშეფის „ანვარ-ე სოჰაილი“) ფილოლოგიური თარგმანი და „გასაჩალხად“, ანუ დასარედაქტირებლად, თავის აღმზრდელს  — სულხან-საბას – გაუგზავნა. 

ჩვენთვის საინტერესოა ვახტანგისა და საბას ენობრივ-სტილისტური დამოკიდებულება სპარსულ ლექსიკასთან მიმართებით. ამ საკითხს მაგალი თოდუამ განსაკუთრებული ყურადღება დაუთმო თავის სადოქტორო დისერტაციაში „ქილილა და დამანას საბასეული ვერსია“ (1967). ვახტანგი ხშირად უთარგმნელად ტოვებს სპარსულ სიტყვებს. მაგალითად, მის ხელნაწერში იკითხება „შავრა გოვარი“, რომელსაც საბა უნაცვლებს „ობოლ მარგალიტს“. როგორც ჩანს, საბა უფრო პურისტულ პოზიციაზე იდგა. თავისებურად უდგება ტექსტის სტილურ მხარესაც. იგი უთუოდ გრძნობდა, რომ წინ ურთულესი მხატვრული ტექსტი ედო, რომელსაც სადად ვერ გადმოსცემდა, ამიტომ მაღალფარდოვანი და ღვლარჭნილი სტილი უნდა მოემარჯვებინა, თუნდაც ეს არ ყოფილიყო ნიშნეული თავად საბას სამწერლო სტილისთვის. 

ვახტანგის მიერ პწკარედულ თარგმანში შერჩეულ სიტყვებს საბა ხშირად ძალზე მწიგნობრულ და არქაულ შესატყვისებს უძებნის. სადაც ვახტანგს „ტომარა“, „მაიმუნი“ და „ნიანგი“ უწერია, იქ „მანდიკს“, „ყაპუზუნასა“ და „კორკოდილოს“ წერს. 

ამ თარგმნის პროცესში იყო თუ არა რაიმე სახის  საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ქვეტექსტი აღმოსავლეთთან მიმართებით? რამდენად დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა იმას, თუ რას და როგორ თარგმნიდნენ? 

შუა საუკუნეების საქართველოში სპარსული ლირიკა არასდროს უთარგმნიათ. ამის მიზეზი ალბათ ჩვენი კლასიკური მწერლობის თავისებურებებში უნდა ვეძიოთ. როგორც ჩანს, იმჟამად მკითხველს უფრო სამიჯნურო და საგმირო-საფალავნო ჟანრის პოემები იზიდავდა.

რუსთაველი განსაკუთრებით აფასებს  ეპიკურ ჟანრს: „მართ აგრევე მელექსესა – ლექსთა გრძელთა თქმა და ხევა“. ვინაიდან თავად რუსთველი გახდა ქართული პოეზიის ერთგვარი კანონმდებელი შუა საუკუნეთა საქართველოში, შესაძლოა, სწორედ მისი დიდი გავლენის წყალობით მიენიჭა უპირატესობა ვრცელ საგმირო-სამიჯნურო პოემებს. 

XII საუკუნეში ქართულად ითარგმნა კლასიკური სპარსული მწერლობის ცნობილი ძეგლი, ფახრ ედ-დინ გორგანელის „ვისი და რამინი“. ქართულ „ვისრამიანს“ გადაუჭარბებლად შეიძლება ეწოდოს მთარგმნელობითი ხელოვნების უზადო ნიმუში, შედევრი. ეს თარგმანი ქართული ენის ნამდვილი ზეიმია, სადაც, „ვეფხისტყაოსნის“ შემდეგ, ჩვენი ენის ამოუწურავმა შესაძლებლობებმა თავის აპოგეას მიაღწია. სამწუხაროდ, დაბეჯითებით მთარგმნელის სახელსაც ვერ ვიტყვით. ტრადიცია ამ პოემის თარგმნას სარგის თმოგველს მიაწერს. სხვა მნიშვნელოვანი ცნობები ჯერჯერობით არ მოგვეპოვება. 

აუცილებლად უნდა აღინიშნოს ქართველ ირანისტთა დიდი ღვაწლი „ვისრამიანის“ კვლევისა და გამოცემის საქმეში. მრავალი ხელნაწერის შეჯერების საფუძველზე ალექსანდრე გვახარიამ და მაგალი თოდუამ გამოსცეს პოემის დედნის სრული ტექსტი, რომელიც, ასე ვთქვათ, კანონიკურ ვერსიად ითვლება. ქართული თარგმანის მეშვეობით მოხერხდა პოემის დედანში გაუგებარი ან გადამწერთა მიერ დამახინჯებული ადგილების ამოკითხვა და გასწორება. ქართველ ირანისტთა ეს დიდი შრომის ნაყოფი 1970 წელს თეირანში გამოიცა და ნამდვილი აღიარება პოვა. 

შუა საუკუნეებში ჩვენმა წინაპრებმა დიდი ყურადღება დაუთმეს ფირდოუსის გენიალურ პოემას და შექმნეს „შაჰ-ნამეს“ ქართული ვერსიები. მთარგმნელთა შორის უნდა დავასახელოთ: სერაპიონ საბაშვილი, ხოსრო თურმანიძე, მამუკა თავაქალაშვილი. „შაჰ-ნამეს“ პოეტური ვერსიებია: „როსტომიანი“, „ზააქიანი“, „უთრუთიან-საამიანი“, პროზაული ვერსიები: „ფრიდონიანი“, „უთრუთიან-საამიანი“ და „წიგნი საამ ფალავნისა“. ეს თარგმანები, მხატვრული თვალსაზრისით, „ვისრამიანის“ სიმაღლეზე არ დგას, მაგრამ მათ უთუოდ დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ჩვენი კლასიკური მწერლობისა და ქართულ-სპარსული ლიტერატურული ურთიერთობების ისტორიაში. ფირდოუსის პოემის ქართული ვერსიების დიდ მნიშვნელობას საგანგებოდ აღნიშნავს გამოჩენილი ირანელი ფილოლოგი და სპარსული ლიტერატურის მრავალტომიანი ისტორიის ავტორი ზაბიჰოლა საფა (1911-1999) თავის ნაშრომში „ეპიკურ ქმნილებათა თხზვა ირანში“. 

„შაჰ-ნამესადმი“ ქართველთა ინტერესი ჩვენს დროშიც არ განელებულა. ამ უდიდეს სპარსულ ეპოსს გამოკვლევები უძღვნა არაერთმა თვალსაჩინო ირანისტმა. 1995 წელს გამოიცა მაგალი თოდუას „ფირდოუსი და მისი „შაჰ-ნამე“. „ზააქიანის“ სპარსულ და ქართულ ვერსიებს ვრცელი ნაშრომი უძღვნა ლილი ჟორჟოლიანმა. „შაჰ-ნამეს“ მხატვრულ-გამომსახველობით საშუალებებს სტატია მიუძღვნა მარინა ალექსიძემ. ქართველმა ირანისტებმა ასევე თარგმნეს „შაჰ-ნამეს“ მრავალი მონაკვეთი. სხვადასხვა დროს არაერთხელ გამოცემულა მაგალი თოდუას თარგმანები. „ზურაბის თავგადასავალი“ თარგმნა და გამოსცა ალექსანდრე ელერდაშვილმა. ახლახან ოთხ ტომად გამოიცა ფირდოუსის პოემის სრული ქართული პოეტური თარგმანი, რომელიც შეასრულა ბელა შალვაშვილმა (რედაქტორი: მანანა კვაჭაძე). 

სიტყვების შემოსვლის პროცესში ენიჭებოდა თუ არა მათ ჟარგონული ხასიათი? 

როგორც ჩანს, ეს პროცესის  ნაწილი იყო. ზოგიერთ სიტყვას ჟარგონული მნიშვნელობა მოგვიანებით მიენიჭა. მაგალითად, ნომადი ბართაიას ზემოხსენებულ წიგნში  არის ერთი წერილიც: „ქართული ჟარგონიდან“. ავტორი განიხილავს ქართულ ენაში შაირიდან შაყირის მიღებას. საქმე ისაა, რომ ეს არაბული სიტყვაა, რომელიც გამოიყენება სპარსულშიც და ნიშნავს ლექსს („შე‘რ“). ამ მნიშვნელობით იყენებს მას რუსთველიც: „მას, არა ვიცი, შევჰკადრო შესხმა ხოტბისა, შერისა“? თუმცა აქ არსებობს სხვაგვარი წაკითხვაც („შე, რისა“), მაგრამ ამაზე სხვა დროს.  „შაირი“ ჩვენში ზოგადად ლექსსაც აღნიშნავდა და  კონკრეტულ 16-მარცვლიან ოთხტაეპიან ლექსსაც. 

მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისში, როცა ჯერ ქართლ-კახეთის სამეფო, ხოლო შემდეგ სხვა ქართული სამეფო-სამთავროები, რუსეთის იმპერიამ დაიპყრო, პირდაპირი კავშირები ირანთან თანდათანობით გაწყდა. ქართულ ლიტერატურაში აღმოსავლური მოტივები შედარებით უკანა პლანზე გადავიდა. ახალმა დრომ ახალი სალექსო ფორმები და საზომები მოითხოვა, რათა პოეტური სათქმელი სხვა ყალიბში გადმოცემულიყო. ქართველის ცნობიერებაში „შაირს“ ჩაენაცვლა ახალი ტერმინი „ლექსი“. თანდათანობით „შაირობამ“ გადაინაცვლა საზოგადოების შედარებით დაბალ ფენებში და განსხვავებული სემანტიკური და ფონეტიკური გზით განაგრძო არსებობა. შაირიდან მივიღეთ შაყირი. 

ანუ, თუ ლექსის ნაცვლად ამბობდი „შაირს“, შენზე საზოგადოებრივი წარმოდგენა იცვლებოდა?

დიახ. საერთოდ, მეცხრამეტე საუკუნის ქართველი პოეტები და საზოგადო მოღვაწენი აღმოსავლურ თემატიკასა და მხატვრულ სამყაროს ნაკლებად სწყალობდნენ. ვახტანგ ორბელიანი წერს ერთ ლექსში: „მე არ მიყვარს კილო მუხამბაზისა, კინტოთ კილო, კილო შუა ბაზრისა“. ასევე ცნობილია (არტურ ლაისტის მოგონების მიხედვით) ილია ჭავჭავაძის უარყოფითი დამოკიდებულება სპარსული პოეზიის მიმართ. ამ დროს სპარსული ლირიკის ქართული თარგმანები ჯერაც არ არსებობდა. თუმცა, სწორედ ილია ჭავჭავაძე ძალზე აფასებდა „ვისრამიანსა“ და  ამ პოემის მხატვრულ სამყაროს. 

მეცხრამეტე საუკუნის 20-30-იანი წლები ქართულ მწერლობას ერთგვარ გარდატეხის პერიოდად მოევლინა, როდესაც აღმოსავლური გავლენა საბოლოოდ დაჩრდილა დასავლურმა. ეს დაემთხვა ქვეყანაში არსებულ ახალ პოლიტიკურ სინამდვილეს, უფრო სწორად, თავად იყო ამ სინამდვილის შედეგი. დავით წერედიანი გრიგოლ ორბელიანის პოეზიისადმი მიძღვნილ წერილში შენიშნავს, რომ ამ პოეტის გამოსვლა ლიტერატურულ სარბიელზე დაემთხვა ქართული პოეზიის ყველაზე მწვავე ეპოქას, როდესაც ჯერ კიდევ შემორჩენილი იყო აღმოსავლური ლიტერატურის ხიბლი, ოღონდ „არა ოდინდელი მაღალი აღმოსავლეთი, არამედ ის, რაც აღმოსავლურშიც ბანალობის ზღვარზეა“. 

რა იგულისხმება აღმოსავლურ ბანალურობაში? 

დავით წერედიანი აქ გულისხმობს „უსაგნო სასიყვარულო ლამენტაციებს“, კონკრეტულობისგან დაცლას, ზედმეტ მეტაფორულობას, რომელიც თავის დროზე მართლაც მნიშვნელოვანი იყო მხატვრული თვალსაზრისით, მაგრამ დროთა განმავლობაში ლიტერატურული პროცესის შემაფერხებელ მუხრუჭად იქცა. 

მთელ ამ პროცესებში –  ადრეული მე-16-17 საუკუნეებიდან ევროპული მისწრაფებების შემოსვლის პერიოდის ჩათვლით, არსებობდა თუ არა ენობრივი თვითმყოფადობის დაცვის განცდა ქართველებში? და თუ არსებობდა, რა ფორმით გამოიხატებოდა?

 ვფიქრობ, ეს განცდა ყველა ეპოქაში არსებობდა. როცა მე-18 საუკუნეში სულხან-საბამ თავისი „ლექსიკონი ქართული“ შეადგინა, იქვე დაწერა: „წიგნი ესე პატიოსანი დაჰკარგვოდათო“ . როგორც ჩანს, საბას საფრთხედ მიაჩნდა უცხოური სიტყვების ზედმეტი მოძალება, თუმცა თავად ის „ქილილა და დამანაში“ მაინცდამაინც თავს არ არიდებს სპარსიზმებს. ვახტანგთან შედარებით, შეიძლება ითქვას, რომ სპარსიზმების გამოყენებას შედარებით მაინც გაურბის, მაგრამ ზოგადად  — არა.  

მხატვრულ თარგმანსა და მთარგმნელის დღევანდელ ენობრივ პოზიციაზე რას იტყვით?

ჩემი აზრით, მთარგმნელისთვის ამოსავალი წერტილი უნდა იყოს იმ მხატვრული ტექსტის ენობრივი და სტილური მოცემულობა, რომელსაც ის თარგმნის. თუ ტექსტი უაღრესად თანამედროვეა, დაცლილი მწიგნობრული თუ არქაული ელფერისგან, მთარგმნელს არ აქვს უფლება, ეს დაარღვიოს და ტექსტი არქაიზმებით დაამძიმოს. თუ არქაული სტილით შესრულებულ ტექსტს თარგმნის, მაშინ სხვა საქმეა. ჩემი აზრით, სიძველის აღდგენა და არქაულობის მინიშნება უმნიშვნელო ენობრივი საშუალებებითაც შეიძლება ისე, რომ ავტორის ეპოქაც ჩანდეს და თარგმანი თანამედროვე ქართველი მკითხველისთვისაც მიმზიდველი იყოს. იგივე ითქმის დიალექტურ სიტყვებსა და სხვა სტილურ საქცევისებზე.

დღეს ერთობ განებივრებულები ვართ მაღალი ხარისხის თარგმანებით და მკითხველისთვის ძალიან კარგი იქნება, თუ ეს მთარგმნელობითი თამასა თავის დიდ სიმაღლეზე დარჩება.