უმაღლესი განათლების ხარისხის სტანდარტები: პოლიტიკური დღის წესრიგის ინსტიტუციური მსაზღვრელი – კრიტიკული მიმოხილვა

რედაქტორი: მარიამ გორდაძე

კორექტორი: გვანცა გოგილაშვილი

მდევარი, 2025

 

 

 

 

წინათქმა

 

უმაღლესი განათლების ხარისხის ცნება მრვალმხრივი განზომილებებით ხასიათდება, ვინაიდან სწორედ ის ასახავს პირველ რიგში საგანმანათლებლო სისტემების წარმატებას და შემდგომ საზოგადოების განვითარების დონეს. თავად ცნების განსაზღვრება, როგორც წესი, დამოკიდებულია ისტორიულ, კულტურულ, ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ფონზე, რომელშიც ყალიბდება განათლების სისტემის სტრუქტურა და მიზნები. შესაბამისად, უმაღლესი განათლების ხარისხისადმი მიდგომამ უამრავჯერ იცვალა სახე, მაგრამ გარემოებების გათვალისწინებით, ტრადიციულად, ხარისხი აღიქმებოდა, როგორც უნივერსიტეტების იმპლიციტური და ბუნებრივი მახასიათებელი, რომელიც განსაზღვრული იყო აკადემიური თვითმართვისა და სახელმწიფოსთან არსებული პასუხისმგებლობის პრინციპით. მეორე მხრივ, უნივერსიტეტები ხარისხს აიგივებდნენ უპირატესობასთან, ელიტურობასა და ცოდნის გადაცემის ტრადიციული მეთოდების დამკვიდრებასთან.^[1]

1990-იანი წლებიდან განათლების სისტემებში იწყება რადიკალური ცვლილებები. გლობალიზაციის გავლენით, უნივერსიტეტებში სტუდენტების რაოდენობის მკვეთრი ზრდა შეინიშნება, საჭირო ხდება განათლების დაფინანსების გადახედვაც.^[2] შესაბამისად, უმაღლესი განათლების ხარისხის საკითხი სახელმწიფოს პოლიტიკური და ეკონომიკური დღის წესრიგის უმნიშვნელოვანესი ნაწილი ხდება. მთავრობებმა და საერთაშორისო ორგანიზაციებმა დაიწყეს ხარისხის კონტროლისა და შეფასების მექანიზმების დანერგვა, რათა გაზრდილი მობილობის პარალელურად, ერთმანეთთან ანგარიშვალდებულება გაეზარდათ, განათლების ხარისხის ერთიან სიბრტყეზე მოქცევით. აღნიშნულმა გამოიწვია უმაღლესი განათლების ინსტიტუციების ბიუროკრატიზაცია და მათი საქმიანობის უფრო მეტად ფორმალიზებული და რაოდენობრივი შეფასება.

მაშასადამე, უმაღლესი ხარისხის უზრუნველყოფა თითქმის ყველა ქვეყანაში ერთიანი ჩარჩოს ქვეშ ექცევა. მიუხედავად მცირე განსხვავებებისა, არსებითი რჩება გარკვეული მახასიათებლები. ქვეყნების უმეტესობაში ვხვდებით ეროვნულ სააგენტოს ან ორგანოს, რომელიც პასუხისმგებელია სახელმწიფოს წინაშე, რომ უზრუნველყოს დამკვიდრებული სტანდარტები უმაღლეს სასწავლო დაწესებულებებში. სააგენტოები შესაძლოა იყოს დამოუკიდებელიც და მთავრობას დაქვემდებარებულიც.^[3] მათი ძირითადი საქმიანობა მოიცავს შიდა შეფასების ინსტრუმენტების გადახედვას და გარე შეფასებას – ავტორიზაციასა და აკრედიტაციას. ქვესტანდარტებში განსხვავების მიუხედავად, საქმიანობა ძირითადად მოიცავს ისეთი საკითხების გადახედვას, როგორიცაა პროგრამის მიზნებისა და სასწავლო შედეგების შესაბამისობა, აკადემიური პერსონალის კვალიფიკაცია, სტუდენტთა მხარდაჭერის მექანიზმები, მატერიალურ-ტექნიკური რესურსების უზრუნველყოფა და ხარისხის უზრუნველყოფის შიდა სისტემის ეფექტიანობა.

უშუალოდ ევროპული სისტემა, რომელიც ბოლონიის პროცესის ფარგლებში ჩამოყალიბდა და რომლის ნაწილიცაა ქართული განათლების სისტემა, 1999 წლიდან იღებს სათავეს.^[4] აღნიშნული წამოწყების მიზანი არის უმაღლესი განათლების ხარისხის მუდმივი გაუმჯობესება და ევროპული უმაღლესი სასწავლო დაწესებულებების საერთაშორისო კონკურენტუნარიანობის ამაღლება.

პროცესის ერთ-ერთი მთავარი პრინციპი არის უნივერსიტეტების ავტონომია.^[5] ეს პრინციპი თანამედროვე საგანმანათლებლო კონტექსტში გულისხმობს, რომ უნივერსიტეტებს აქვთ თავისუფლება განსაზღვრონ საკუთარი აკადემიური პროფილი, შეიმუშაონ სასწავლო პროგრამები, მართონ საკუთარი რესურსები და მიიღონ დამოუკიდებელი გადაწყვეტილებები აკადემიური საქმიანობის განსაზღვრისა და განხორციელების შესახებ. ავტონომიის გზით უნივერსიტეტები ცენტრალიზებული გადაწყვეტილებების გარეშე თავად უნდა მოერგონ შრომის ბაზრის მოთხოვნებს, საზოგადოებრივ საჭიროებებსა და სამეცნიერო-ტექნოლოგიურ პროგრესს.

იმისათვის რომ ხარისხის უზრუნველყოფის სისტემამ გამართულად იმუშაოს, უნივერსიტეტისთვის ავტონომიის შეზღუდვის გარეშე, მნიშვნელოვანია თავად სააგენტოებიც იყვნენ დამოუკიდებელნი და მოქმედებდნენ სახელმწიფო ინტერესების სასარგებლოდ – უმაღლესი განათლების ხარისხის უზრუნველყოფის სტანდარტებში, რომელიც ბოლონიის პროცესის ფარგლებში შემუშავდა, აღნიშნული ცალკე სტანდარტად გვხვდება.

 

საქართველო ევროპული განათლების ხარისხის უზრუნველყოფის სისტემაში

 

საქართველოში უმაღლესი განათლების სისტემის რეფორმა 2004 წელს დაიწყო და 2005 წელს ქვეყანა ბოლონიის პროცესს შეუერთდა. ამ მიზნის მისაღწევად განხორციელდა რეფორმები, რომლებიც ეფუძნებოდა ბოლონიის ძირითად პრინციპებს: დაინერგა სამსაფეხურიანი სწავლების მოდელი, ევროპული კრედიტების გადატანისა და დაგროვების სისტემა (ECTS), ჩამოყალიბდა ინსტიტუციური აკრედიტაცია როგორც ხარისხის სავალდებულო მექანიზმი.^[6] პროცესის კოორდინაციისთვის შეიქმნა აკრედიტაციის ეროვნული ცენტრი. რეფორმების ფარგლებში დადგინდა ხარისხის მინიმალური სტანდარტები, რომელთა დაკმაყოფილება აუცილებელი იყო უნივერსიტეტად ფუნქციონირებისა და დიპლომის გაცემის უფლებამოსილების მისაღებად. ინსტიტუციური აკრედიტაციის პირველი ციკლის დასრულების შედეგად, მოქმედი უმაღლესი სასწავლებლების რაოდენობა 300-დან 64-მდე შემცირდა.

2010 წელს განხორციელებული რეფორმების გადახედვის შედეგად დამტკიცდა განათლების ხარისხის გაუმჯობესების ახალი კანონი^[7], რის საფუძველზეც შეიქმნა განათლების ხარისხის განვითარების ეროვნული ცენტრი, რომელმაც ჩაანაცვლა წინა ორგანო. ინსტიტუციური აკრედიტაციის ნაცვლად შემოღებულ იქნა ავტორიზაცია, რომელიც სავალდებულო გახდა ყველა უმაღლესი სასწავლებლისთვის სახელმწიფო აღიარებული დიპლომის გაცემის მიზნით. ცენტრის ახალი ფუნქცია მოიცავდა საგანმანათლებლო პროგრამების აკრედიტაციის პროცესსაც.

ავტორიზაცია ეფუძნებოდა სამ სტანდარტს: (1) საგანმანათლებლო პროგრამები, (2) მატერიალური რესურსები და (3) ადამიანური რესურსები.^[8] პროგრამების აკრედიტაციის სტანდარტები მოიცავდა მიზნებისა და შედეგების შესაბამისობას, სწავლების მეთოდოლოგიასა და შეფასების სისტემას, სტუდენტთა მიღწევებსა და ინდივიდუალურ მუშაობას, სასწავლო რესურსების ხელმისაწვდომობასა და ხარისხის გაუმჯობესების მექანიზმებს.

აღსანიშნავია, აკრედიტაცია სავალდებულო არ არის, თუმცა ის დაკავშირებულია სახელმწიფო სასწავლო გრანტებზე წვდომასთან – გრანტი მხოლოდ აკრედიტებულ პროგრამებზე ჩარიცხულ სტუდენტებს ეძლევათ. განახლებული მექანიზმები მიზნად ისახავდა როგორც ინსტიტუციური, ისე პროგრამული ხარისხის საფუძვლიან შეფასებას, თუმცა არსებული სტანდარტები და პროცედურები სრულად არ შეესაბამებოდა EHEA-ს ხარისხის უზრუნველყოფის კრიტერიუმებს. გარდა ამისა, გადაწყვეტილებების მიღების ბინარული სისტემა (დადებითი ან უარყოფითი შედეგი) ზღუდავდა ხარისხის უწყვეტი განვითარების შესაძლებლობას.

2015 წელს კი საქართველოში დაიწყო უმაღლესი განათლების ხარისხის უზრუნველყოფის ახალი ციკლი, რომლის მიზანი იყო რეფორმის პრიორიტეტული მიმართულებების განსაზღვრა.^[9] ექსპერტთა შეფასებით, ძირითადი მიზნები მოიცავდა სამ მიმართულებას:

1. განათლების ხარისხის გაუმჯობესება.

მიუხედავად 2004 წლიდან განხორციელებული ცვლილებებისა, სასწავლო მიდგომებსა და ინფრასტრუქტურას კვლავ საჭიროებდა გათანადროულება საზოგადოებრივი და ტექნოლოგიური გამოწვევების დასაძლევად. შრომის ბაზრის მოთხოვნებთან შეუსაბამობა დარჩა ერთ-ერთ მთავარ პრობლემად, განსაკუთრებით იმ ფონზე, როცა უმუშევართა 30%-ს უმაღლესი განათლების დიპლომი ჰქონდა. ამიტომ ახალმა რეფორმამ მიზნად სწავლების ხარისხის ამაღლება და სტუდენტზე ორიენტირებული მიდგომის განმტკიცება დაისახა.

1. გარე ხარისხის უზრუნველყოფის მექანიზმების განვითარება.

2006 წლიდან მოქმედ სისტემაში გამოვლენილი ხარვეზები – ხისტი პროცედურები, არათანმიმდევრული ინტერპრეტაციები და ინსტიტუციური შეფასების არასრულყოფილი სტანდარტები ხელს უშლიდა განათლების ხარისხის რეალურ გაუმჯობესებას. ამ პრობლემების საპასუხოდ, რეფორმა მიზნად ისახავდა ხარისხის უზრუნველყოფის სტანდარტებისა და პროცედურების გადახედვას, შედეგზე დაფუძნებული მიდგომის გაძლიერებასა და ინსტიტუციური განვითარების წახალისებას.

1. საერთაშორისო სტანდარტებთან შესაბამისობა.

რეფორმის ერთ-ერთი მთავარი მიზანი იყო საქართველოს სისტემის ჰარმონიზაცია ევროპის უმაღლესი განათლების სივრცის (EHEA) ხარისხის უზრუნველყოფის სტანდარტებსა და გზამკვლევთან (ESG 2015), აგრეთვე ასოცირების შეთანხმების (AA) მოთხოვნებთან. საქართველოსა და ევროკავშირს შორის შეთანხმების საფუძველზე, ყურადღება გამახვილდა ბოლონიის პროცესის რეკომენდაციებზე და უწყვეტი განათლების პრინციპების დანერგვაზე.

რეფორმის ფარგლებში, განათლების ხარისხის განვითარების ეროვნულმა ცენტრმა (NCEQE) დაიწყო ავტორიზაციის სტანდარტებისა და პროცედურების გადასინჯვა ESG 2015-ის შესაბამისად. პროცესში მონაწილეობდნენ ადგილობრივი და საერთაშორისო ექსპერტები, უნივერსიტეტების წარმომადგენლები და დამსაქმებლები. განისაზღვრა შვიდი ძირითადი ინსტიტუციური სტანდარტი:

1. მისია და სტრატეგიული განვითარება;
2. ორგანიზაციული სტრუქტურა და მართვა;
3. საგანმანათლებლო პროგრამები;
4. პერსონალი;
5. სტუდენტები და მხარდამჭერი სერვისები;
6. კვლევა, განვითარება ან შემოქმედებითი საქმიანობა;
7. მატერიალური, საინფორმაციო და ფინანსური რესურსები.

განახლებულ მოდელში თითოეულ სტანდარტს დაემატა კონკრეტული კრიტერიუმები და ინდიკატორები. საპილოტე ეტაპის შემდეგ, 2018 წლიდან ავტორიზაციის სისტემა სრულად ამოქმედდა. შეფასების პროცესი გახანგრძლივდა (3–6 თვემდე), საერთაშორისო ექსპერტის მონაწილეობა გახდა სავალდებულო, ხოლო პროცედურები უფრო გამჭვირვალე. შეფასების მოდელი ორობითიდან ოთხმნიშვნელოვანზე გადავიდა, რაც მოიცავდა მოქნილ გადაწყვეტილებებს: მონიტორინგით ავტორიზაციას, წინსვლის ანგარიშით ავტორიზაციას ან სტუდენტთა მიღების შეზღუდვით ავტორიზაციას. ექსპერტთა ანგარიშები საჯარო გახდა, რითაც გაიზარდა სისტემის გამჭვირვალობა და ნდობა.

 

ბიუროკრატიაზე დამყარებული სისტემა ხარისხის საპირწონედ

 

დღეს ავტორიზაცია წარმოადგენს განათლების ხარისხის უზრუნველყოფის გარე მექანიზმს: ავტორიზაციის ექსპერტთა ჯგუფი დაწესებულებაში ვიზიტისა და თვითშეფასების დოკუმენტაციის საფუძველზე აფასებს სასწავლო დაწესებულების ინსტიტუციურ შესაბამისობას განსაზღვრულ სტანდარტებთან.^[10] პროცესი სავალდებულოა ყველა უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულებისთვის, რადგან მხოლოდ ავტორიზებულ ინსტიტუტს შეუძლია სახელმწიფოს მიერ აღიარებული დიპლომის გაცემა. ავტორიზაციის სისტემა ჩამოყალიბებულია ევროპის უმაღლესი განათლების სივრცის ხარისხის უზრუნველყოფის სტანდარტებისა და სახელმძღვანელო პრინციპების (ESG 2015) შესაბამისად.

აკრედიტაცია კი მიზნად ისახავს უნივერსიტეტების საგანმანათლებლო პროგრამების შესაბამისობის შეფასებას განსაზღვრულ სტანდარტებთან. ეს პროცედურა ადგენს, რამდენად შეესაბამება პროგრამა შინაარსობრივ და ორგანიზაციულ მოთხოვნებს.^[11] სახელმწიფო დაფინანსება (სასწავლო და სამაგისტრო გრანტები) გაიცემა მხოლოდ აკრედიტებულ პროგრამებზე. ექსპერტები აფასებენ და იძლევიან რეკომენდაციებს პროგრამის შინაარსის, რესურსების, ხარისხის მართვისა და სტუდენტური მომსახურების გაუმჯობესების მიზნით.

მიუხედავად იმისა, რომ ავტორიზაცია და აკრედიტაცია ფორმალურად გამიჯნულია, ორივე მექანიზმი პრაქტიკულად ხარისხის უზრუნველყოფის ერთიან სისტემას ქმნის. ავტორიზაცია ეფუძნება შვიდ, ხოლო აკრედიტაცია ხუთ სტანდარტს, რომელთა შორის მნიშვნელოვანი გადაფარვაა – განსაკუთრებით პროგრამების, ხარისხის უზრუნველყოფის, რესურსებისა და სტუდენტური მხარდაჭერის მიმართულებით. ავტორიზაცია მოქმედებს ექვსი წლის განმავლობაში, ხოლო პროგრამული აკრედიტაცია – შვიდი; თუმცა ორივე შემთხვევაში, ყოველ სამი წელიწადში ერთხელ, უნივერსიტეტები ვალდებული არიან წარმოადგინონ თვითშეფასების ანგარიში და შესაბამისი დოკუმენტაცია, რაც შესაძლოა დამატებითი შეფასების საფუძველი გახდეს.

ხაზგასასმელია, განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს დაქვემდებარებული განათლების ხარისხის განვითარების ეროვნული ცენტრი წარმოადგენს ხარისხის გარე კონტროლის ერთადერთ ორგანოს, რაც მის მონოპოლიურ პოზიციას განსაზღვრავს და გადაწყვეტილებების პოლიტიზაციის რისკს აჩენს. ბოლო წლებში არაერთხელ გამოითქვა ეჭვი, რომ ავტორიზაცია და აკრედიტაცია შესაძლოა პოლიტიკური გავლენებით მიმდინარეობდეს. ამ მხრივ ყველაზე ცხადი მაგალითებია საქართველოს აგრარული უნივერსიტეტის ავტორიზაციის გაუქმება 2013 წელს და შავი ზღვის საერთაშორისო უნივერსიტეტის (IBSU) სტუდენტთა მიღების შეზღუდვა 2018 წელს.

პირველ შემთხვევაში, განათლების ხარისხის განვითარების ეროვნულმა ცენტრმა 2013 წლის მარტში ავტორიზაცია გაუუქმა აგრარულ უნივერსიტეტს,^[12] რომლის დამფუძნებელიც იყო მაშინდელი ხელისუფლების მიმართ კრიტიკულად განწყობილი კახა ბენდუქიძე. პროცესი მიმდინარეობდა გაუმჭვირვალედ, ექსპერტთა ვიზიტი ჩატარდა საახალწლო პერიოდში, უნივერსიტეტს დასკვნა არ გადაეცა წინასწარ, ხოლო მოტივაციად დასახელებული მიზეზები ფაქტობრივად არ დასტურდებოდა. გადაწყვეტილება საერთაშორისო კრიტიკისა და სტუდენტების პროტესტის შემდეგ მალევე შეიცვალა.

ანალოგიურად, 2018 წელს IBSU-ს სტუდენტების მიღება ერთწლიანი ვადით აეკრძალა, მიუხედავად ექსპერტთა ჯგუფის დადებითი დასკვნისა.^[13] გადაწყვეტილება იმ ფონზე იქნა მიღებული, როცა უნივერსიტეტი “ჩაღლარის ქსელის” ნაწილად ითვლებოდა (სტრუქტურა, რომელსაც თურქეთის მთავრობა ერდოღანის რეჟიმის წინააღმდეგ მიიჩნევდა). საქართველოს ხელისუფლების ლოიალობამ ანკარასთან, სხვა დაკავშირებული გადაწყვეტილებებით (მაგ. “შაჰინის” და “დემირელის” სკოლების დახურვა), კიდევ უფრო გაამყარა ეჭვი, რომ IBSU-ს შემთხვევაში გადაწყვეტილება პოლიტიკური ზეწოლის შედეგი იყო.

ბოლო წლებში მსგავსი ტენდენციები სხვა შემთხვევებშიც გამოიკვეთა. მაგალითად, ქუთაისის საერთაშორისო უნივერსიტეტი ავტორიზებულად ჩაითვალა მისი წესდების დამტკიცებისთანავე^[14], გარე შეფასების გარეშე, რაც ეროვნული ცენტრის წარმომადგენლებმაც დაადასტურეს.^[15] ეს ფაქტი აჩენს კითხვებს, რამდენადაა დაცული თანასწორი მიდგომა ავტორიზაციის კუთხით მთავრობობასთან ლოიალური და კრიტიკულად განწყობილი ინსტიტუციების შემთხვევაში.

2025 წელს პოლიტიკური ზეწოლის შესაძლო ნიშნები გამოიკვეთა ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის შემთხვევაშიც. უნივერსიტეტი მთავრობისადმი კრიტიკული პოზიციით გამოირჩეოდა და სწორედ ამ პერიოდში დაიწყო ეროვნული ცენტრის მიერ ავტორიზაციის პროცესთან დაკავშირებული დამატებითი შემოწმებები. უნივერსიტეტის ადმინისტრაციის ცნობით, გარკვეული პროცედურები აშკარად სცდებოდა რეგულაციის ჩარჩოს, რაც შეიძლება აღქმულიყო, როგორც ზეწოლის ფორმა აკადემიურ ავტონომიაზე.

EPRC-ის მიერ ჩატარებულმა კვლევამაც, რომელიც მოიცავდა ექსპერტებსა და უნივერსიტეტების წარმომადგენლებთან ინტერვიუებს, აჩვენა, რომ ავტორიზაციის კუთხით პოლიტიკური ჩარევისა და ინტერესთა გადაკვეთის შემთხვევები სისტემურია.^[16] რესპონდენტების თქმით, ზოგიერთ შემთხვევაში ექსპერტთა დასკვნები საბჭოს მიერ პოლიტიკური მიზეზებით იცვლებოდა, ხოლო გადაწყვეტილებები ფინანსური ან პოლიტიკური გავლენებით მიიღებოდა. მათ შორის ნახსენებია ბიზნესისა და ტექნოლოგიების უნივერსიტეტის (BTU) მაგალითი, რომელმაც თავდაპირველად უარყოფითი შეფასების მიუხედავად, მინისტრ მიხეილ ბატიაშვილის დანიშვნის შემდეგ მალევე მიიღო სტუდენტთა რაოდენობის გაზრდის უფლება.

კვლევის მიხედვით, ექსპერტთა ნაწილი ეროვნულ ცენტრს წლების განმავლობაში ტოვებდა, რადგან მათი შეფასებები ხშირად ყურადღების მიღმა რჩებოდა და საბოლოო გადაწყვეტილებები ფორმალური განხილვის გარეშე მიიღებოდა. რესპონდენტების შეფასებით, განსაკუთრებით მაღალია პოლიტიკური გავლენის რისკი კერძო უნივერსიტეტებში, თუმცა ბოლო წლებში მსგავსი ტენდენციები საჯარო სექტორშიც შეინიშნება.

 

რა ხდება გადაწყვეტილებების მიღმა

 

შეიძლება ითქვას, რომ ავტორიზაციისა და აკრედიტაციის სისტემები საქართველოში ფორმალურად ეყრდნობა ევროპულ სტანდარტებს (ESG 2015), თუმცა პრაქტიკაში პროცესები ხშირად ბიუროკრატიული და პოლიტიზებულია. განათლების ხარისხის განვითარების ეროვნული ცენტრი, რომელიც განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს დაქვემდებარებაშია, ინარჩუნებს გარე ხარისხის ზედამხედველობის მონოპოლიას, რაც სახელმწიფოს საშუალებას აძლევს, გამოიყენოს ეს მექანიზმი ინსტიტუციური გავლენისა და პოლიტიკური მიზნებისთვის. მიუხედავად იმისა, რომ ავტორიზაცია და აკრედიტაცია უნდა ეფუძნებოდეს ობიექტურ კრიტერიუმებს, გადაწყვეტილების ძალა კონცენტრირებულია რამდენიმე ცენტრალურ სტრუქტურაში, რაც ქმნის ძალაუფლების ბალანსის დარღვევის რისკს.

გადაწყვეტილების ძალაუფლება ფაქტობრივად თავმოყრილია განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს დაქვემდებარებულ სტრუქტურაში – განათლების ხარისხის განვითარების ეროვნულ ცენტრში. ეს უწყება არა მხოლოდ ახორციელებს ხარისხის გარე შეფასებას, არამედ თავად განსაზღვრავს პროცესის ფორმას, მეთოდოლოგიასა და ექსპერტთა შერჩევის წესს. შესაბამისად, სისტემა ვერ უზრუნველყოფს საჭირო ინსტიტუციურ დისტანციას გადაწყვეტილების მიმღებ ორგანოსა და პოლიტიკური გავლენის ცენტრს შორის.

პოლიტიკური კონტროლის მექანიზმი ძირითადად ფორმალური ბერკეტების მეშვეობით მუშაობს. სახელმწიფოს მიერ დაქვემდებარებული ცენტრი ფლობს შესაძლებლობას, ადმინისტრაციული თუ ფინანსური საფუძვლებით შეაჩეროს ავტორიზაცია, ან არ მისცეს აკრედიტაცია იმ უნივერსიტეტებს, რომლებიც პოლიტიკური გარემოს მიმართ კრიტიკულ პოზიციას აფიქსირებენ. პროცესის დოკუმენტური დატვირთვა და ხშირი ანგარიშგების ვალდებულება ქმნის ბიუროკრატიულ ბერკეტს, რომლის საშუალებითაც შეიძლება განხორციელდეს მიზნობრივი ზეწოლა. უნივერსიტეტები, რომლებსაც პოლიტიკური მხარდაჭერა არ აქვთ, ხშირად ხვდებიან “ტექნიკური დარღვევების” არგუმენტით დაბლოკვის ან შეფერხების წინაშე.

ექსპერტთა ჯგუფები, რომლებიც იღებენ უშუალო მონაწილეობას შეფასებაში, ფორმალურად უნდა იყვნენ დამოუკიდებლები, თუმცა კვლევენი აჩვენებს, რომ მათი შერჩევა მეტწილად კონტროლდება იმავე სტრუქტურების მიერ, რომლებიც საბოლოო გადაწყვეტილებას იღებენ. ეს პრაქტიკა ქმნის ინტერესთა კონფლიქტის აშკარა რისკს და ზღუდავს ექსპერტთა პროფესიულ თავისუფლებას.

ამგვარად, ხარისხის უზრუნველყოფის სისტემა, რომელიც თავის არსში უნდა ემსახურებოდეს უნივერსიტეტების განვითარებასა და განათლების სტანდარტების ამაღლებას, პრაქტიკაში ხშირად იქცევა კონტროლისა და გავლენის ინსტრუმენტად. შედეგად, ქვეყანა კარგავს განათლების ხარისხის რეალური გაუმჯობესების შესაძლებლობას, ხოლო აკადემიური სივრცე – თავისუფლებისა და ავტონომიის ძირითად საფუძველს.

 

საქართველო – ევროპულ სტანდარტებთან შესაბამისობის საკითხი

 

რომ გავიგოთ, თუ სად ვდგავართ სინამდვილეში ევროპის სტანდარტებთან მიმართებით, აუცილებელია თავად ამ სტანდარტების არსის გააზრება და იმ კონტექსტის დანახვა, რომელშიც ისინი სხვადასხვა ქვეყანაში მოქმედებენ. ევროპული უმაღლესი განათლების სივრცის (EHEA) საფუძველი სწორედ უნივერსიტეტების თავისუფლებასა და მრავალფეროვნებაზეა აგებული. ESG 2015-ის სტანდარტები არ ქმნიან უნივერსიტეტებისთვის ერთიან სავალდებულო მოდელს, არამედ მხოლოდ განსაზღვრავენ ზოგად პრინციპებს, რომელთა ფარგლებში თითოეულ ქვეყანას შეუძლია თავისი ეროვნული მოდელის ჩამოყალიბება.

ევროპის ქვეყნებში ეს ჩარჩო უნივერსიტეტებს მოქმედების თავისუფლებას ანიჭებს. მაგალითად, ფინეთში ხარისხის უზრუნველყოფა განიხილება არა როგორც ზედამხედველობის მექანიზმი, არამედ როგორც თვითგანვითარების ხელშემწყობი. ეროვნული სააგენტო (FINEEC)^[17] უნივერსიტეტებს არ უწესებს მკაცრ რეგულაციებს, არამედ მათ სთავაზობს კონსულტაციასა და კვლევაზე დაფუძნებულ რეკომენდაციებს. უნივერსიტეტები თავად ადგენენ ხარისხის შიდა პოლიტიკას, აფასებენ თავიანთ საქმიანობას და განსაზღვრავენ განვითარების პრიორიტეტებს. ამ მოდელში სახელმწიფო მხოლოდ შემფასებელი და მხარდამჭერია, რაც სრულად შეესაბამება ESG-ის პირველ სტანდარტს – ხარისხის კულტურის შიდა განვითარების ხელშეწყობას.

გერმანიაში ხარისხის უზრუნველყოფის სისტემა დეცენტრალიზებულია და ეფუძნება უნივერსიტეტების ავტონომიას. აქ მთავარ როლს ასრულებს არა სახელმწიფო, არამედ დამოუკიდებელი აკრედიტაციის სააგენტოები, რომლებიც რეგისტრირებულნი არიან EQAR-ის სიაში.^[18] უნივერსიტეტები თავად ირჩევენ, რომელი სააგენტო შეაფასებს მათ საქმიანობას, რაც გამორიცხავს პოლიტიკური ჩარევის შესაძლებლობას და აძლიერებს აკადემიურ დამოუკიდებლობას. შედეგად, ხარისხის უზრუნველყოფა იქცევა თანამშრომლობად, რომლის მიზანი არა კონტროლი, არამედ უნივერსიტეტის განვითარებაა.

მიუხედავად იმისა, რომ საქართველო ბოლონიის პროცესის მონაწილეა, ESG სტანდარტები იძლევა სრულ თავისუფლებას, რომ ქვეყნებმა დანერგონ სხვა ევროპული ქვეყნებისაგან განსხვავებული სისტემები, მხოლოდ ნახსენები სტანდარტების დაკმაყოფილებით. ამ მხრივ, დიდი ბრიტანეთის მაგალითიც საყურადღეობა, როგორც ევროპული სივრცის არამონაწილე, მაგრამ მსგავსი სისტემის მქონე ქვეყანა. ქვეყანაში ხარისხის გარანტიის სააგენტო (QAA) მუშაობს, როგორც დამოუკიდებელი ორგანიზაცია და არა როგორც სახელმწიფო ორგანო.^[19] ის უნივერსიტეტებს არ კარნახობს მოქმედების ფორმულას, არამედ ქმნის საერთო სახელმძღვანელო ჩარჩოს, რომლის ფარგლებშიც თითოეულ დაწესებულებას შეუძლია განსაზღვროს საკუთარი გზა. ბრიტანული სისტემა ეფუძნება ნდობაზე აგებული ანგარიშვალდებულების პრინციპს, ანუ სახელმწიფოს სჯერა, რომ უნივერსიტეტები თავად შეძლებენ ხარისხის შენარჩუნებას, თუ მათ ექნებათ აკადემიური თავისუფლება და გამჭვირვალობის ვალდებულება.

თუ ამ კონტექსტში განვიხილავთ საქართველოს, ნათელი ხდება განსხვავება ფორმასა და შინაარსს შორის. მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენი სისტემა ფორმალურად დაფუძნებულია ESG 2015-ის პრინციპებზე, სინამდვილეში ის ჯერ კიდევ მოქმედებს ცენტრალიზებული კონტროლის ლოგიკით. უნივერსიტეტებს ნაკლებად აქვთ შესაძლებლობა დამოუკიდებლად განსაზღვრონ განვითარების ხედვა ან განახორციელონ ინოვაციური ხარისხის მართვის მოდელები.

 

რა შეიძლება გაკეთდეს?

 

სამომავლო ნაბიჯები, რომელთა გადადგმაც აუცილებელია ხარისხის უზრუნველყოფის სისტემის ავტონომიურობისთვის, თავად ევროპული გამოცდილებიდანაც ცალსახაა. პირველ რიგში სისტემა უნდა იქცეს თანამშრომლობისა და ნდობის მექანიზმად, სადაც სახელმწიფო არ აკონტროლებს უნივერსიტეტებს, არამედ აძლევს მათ განვითარების შესაძლებლობას; სადაც სახელმწიფოს როლი შემოიფარგლება ჩარჩოს განსაზღვრით, ხოლო უნივერსიტეტებს რჩებათ თავისუფლება თავად ჩამოაყალიბონ საკუთარი ხარისხის პოლიტიკა, განსაზღვრონ მიზნები და განვითარების გზები.

დეცენტრალიზებული და დამოუკიდებელი სააგენტოები, რასაც გერმანიისა და ბრიტანეთის მაგალითებზე ვხედავთ, ქმნიან იმგვარ გარემოს, რომელშიც აკადემიური სივრცე არ ემორჩილება პოლიტიკური გავლენის ცვალებადობას. ეს სისტემები ეფუძნება არა უნიფიცირებულ კონტროლს, არამედ განსხვავებულობის აღიარებას; უნივერსიტეტი თავად განსაზღვრავს, როგორ ესმის ცოდნის ხარისხი.

ვფიქრობ, საქართველოში რეალური წინსვლა მაშინ გახდება შესაძლებელი, როცა ხარისხის შეფასება გათავისუფლდება ზედმეტი ფორმალიზმისგან და ყურადღება გადაინაცვლებს შინაარსობრივ მხარეზე. ეს კი მხოლოდ მაშინ მოხდება, როცა საგანმანათლებლო ცვლილებების პოლიტიკური ნება იარსებებს ქვეყანაში.

ბიბლიოგრაფია

 

ევროპის უმაღლესი განათლების ხარისხის უზრუნველყოფის ასოციაცია (ENQA). უმაღლესი განათლების ხარისხის უზრუნველყოფის ევროპული სივრცის სტანდარტები და სახელმძღვანელო პრინციპები (ESG 2015). ბრიუსელი: ENQA, 2015.

ევროპის უმაღლესი განათლების სივრცე (EHEA). ბოლონიის დეკლარაცია — ევროპელი განათლების მინისტრების ერთობლივი განცხადება. ბოლონია: EHEA, 1999.

განათლების ხარისხის განვითარების ეროვნული ცენტრი (NCEQE). უმაღლესი განათლების დაწესებულებათა ავტორიზაციის და აკრედიტაციის სტანდარტები. თბილისი: განათლების ხარისხის განვითარების ეროვნული ცენტრი, 2018.

საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრო. განათლების ხარისხის გაუმჯობესების შესახებ საქართველოს კანონი. თბილისი: განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრო, 2010.

ევროპის პოლიტიკისა და კვლევის ცენტრი (EPRC). პოლიტიკური ზეწოლა და ხარისხის უზრუნველყოფის პროცესები საქართველოს უმაღლეს განათლებაში. თბილისი: EPRC, 2024.

Finnish Education Evaluation Centre (FINEEC). Quality Assurance in Finnish Higher Education Institutions. Helsinki: FINEEC, 2021.

Quality Assurance Agency for Higher Education (QAA). The UK Quality Code for Higher Education. London: QAA, 2020.

German Accreditation Council (GAC). Accreditation System of the German Higher Education Area. Bonn: GAC, 2020.

European Commission. Implementation of the Bologna Process: Progress Report. Brussels: European Commission, 2020.

Altbach, Philip G., and Jamil Salmi, eds. The Road to Academic Excellence: The Making of World-Class Research Universities. Washington, DC: The World Bank, 2011.

 

• ^[1] Blackmur, Douglas. “Issues in higher education quality assurance.” Australian Journal of Public Administration 63, no. 2 (2004), 105.
• ^[2] Tiongson, Erwin R. “Education policy reforms.” Analyzing the distributional impact of reforms 1 (2005): 261.
• ^[3] Dill, David. “Quality assurance in higher education: Practices and issues.” The 3rd international encyclopedia of education (2007).
• ^[4] Crosier, David, and Teodora Parveva. The Bologna process: Its impact in Europe and beyond. Unesco, 2013.
• ^[5] European Association for Quality Assurance in Higher Education (ENQA). Standards and Guidelines for Quality Assurance in the European Higher Education Area (ESG), 2015.
• ^[6] Keti Tsotniashvili and Lika Glonti, “Analysis of Development and Implementation of the Authorization Mechanism for Higher Education Institutions,” Bulletin of the National University of Civil Protection of Ukraine: Series “State Management”, no. 1(8) (2018): 542.
• ^[7] Keti Tsotniashvili and Lika Glonti, “Analysis of Development and Implementation of the Authorization Mechanism for Higher Education Institutions,” Bulletin of the National University of Civil Protection of Ukraine: Series “State Management”, no. 1(8) (2018): 549.
• ^[8] Keti Tsotniashvili and Lika Glonti, “Analysis of Development and Implementation of the Authorization Mechanism for Higher Education Institutions,” Bulletin of the National University of Civil Protection of Ukraine: Series “State Management”, no. 1(8) (2018): 559.
• ^[9] (NCEQE, 2018a).
• ^[10] განათლების ხარისხის განვითარების ეროვნული ცენტრი, ბრძანება N3, 2018.
• ^[11] განათლების ხარისხის განვითარების ეროვნული ცენტრი, ბრძანება N3, 2018.
• ^[12] განათლების ხარისხის განვითარების ეროვნული ცენტრი. 2013. „საქართველოს აგრარული უნივერსიტეტისთვის ავტორიზაციის გაუქმების გამო გამოწვეული მაღალი საზოგადოებრივი ინტერესის გათვალისწინებით…“ კომენტარი. EQE.ge, 13 მარტი.
• ^[13] საერთაშორისო გამჭვირვალობა საქართველო. 2018. “„შავი ზღვის საერთაშორისო უნივერსიტეტის“ წინააღმდეგ.” საერთაშორისო გამჭვირვალობა საქართველო, 2 ოქტომბერი.
• ^[14] საქართველოს კანონი. 2019. საჯარო სამართლის იურიდიული პირის – ქუთაისის საერთაშორისო უნივერსიტეტის შექმნის შესახებ. 1 ნოემბერი.
• ^[15] ყავალაშვილი, ანანო. 2024. საქართველოს უმაღლესი განათლების სისტემის ოპტიმიზაცია: პოლიტიკა და რეკომენდაციები. თბილისის: ეკონომიკური პოლიტიკის კვლევის ცენტრი (EPRC), აშშ-ის შეერთებული შტატების საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს (USAID) მხარდაჭერით.
• ^[16] ყავალაშვილი, ანანო. 2024. საქართველოს უმაღლესი განათლების სისტემის ოპტიმიზაცია: პოლიტიკა და რეკომენდაციები. თბილისის: ეკონომიკური პოლიტიკის კვლევის ცენტრი (EPRC), აშშ-ის შეერთებული შტატების საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს (USAID) მხარდაჭერით.
• ^[17] Overberg, Jasmin, Pia Lehmkuhl, Marcel Schütz, and Heinke Röbken. “(Re)-reforming external quality assurance in higher education–the Finnish case.” European Journal of Higher Education 10, no. 4 (2020): 333-346.
• ^[18] Büttner, Beatrice C., Stephan Alexander Maaß, und Friedemann W. Nerdinger. Wissenschaftliche Weiterbildung und Öffnung für nicht-traditionelle Zielgruppen als Herausforderungen für Hochschulen: Eine empirische Untersuchung zu den Sichtweisen von Hochschullehrern und Verwaltungsmitarbeitern an der Universität Rostock. No. 9. Rostocker Beiträge zur Wirtschafts-und Organisationspsychologie, 2012.
• ^[19] Bellingham, Laura. “Quality assurance in UK higher education.” Scuola democratica 4, no. 2 (2013): 612.