ცხოვრების აზრი და თვითმკვლელობა

რედაქტორი: რეზო ჭეიშვილი

საქართველოს მწერლობის კავშირის ყოველთვიური ლიტერატურული ჟურნალი, ქუთაისი, 1991

 

 

კორექტორი: თიკო იობიძე

გამციფრულებლები: მაგდა ვაშაყმაძე, ანა სანოძე

 

 

 

 

კითხვა ცხოვრების აზრის შესახებ

 

ცხოვრების აზრის შესახებ შეკითხვა თვითონ არის ცხოვრების შემადგენელი ნაწილი. ცხოვრება ფარულად მუდამ შეიცავს ამ კითხვასა და გარკვეულ პასუხს მასზე. მაგრამ ეს კითხვა ხანდახან ფარულიდან აშკარა კითხვად იქცევა.

ეს უბრალო შემთხვევა არაა. ამ კითხვის ფარულ და აშკარა არსებობას შორის დიდი სხვაობაა. კითხვის ფარული არსებობა მიუთითებს იმაზე, რომ მასზე დადებითადაა ნაპასუხევი. კითხვის აშკარა არსებობა კი იმაზე მიუთითებს, რომ მასზე დადებითი პასუხი არ ჩანს და იძებნება. ამიტომ შეიძლება ითქვას, რომ ცხოვრების აზრის შესახებ კითხვის აშკარა ფორმით არსებობა ნიშნავს ამ კითხვის სიმწვავეს, ხოლო რაკი ცხოვრების აზრის შესახებ შეკითხვა ცხოვრების შემადგენელი ნაწილია, ამიტომ ამ კითხვის სიმწვავე ცხოვრების შეფერხების ნიშანია. როცა ცხოვრების აზრს ვკითხულობთ და პასუხს ვეძებთ, მაშინ ჩვენი ცხოვრება პრინციპულად შეფერხებულია.

ცხოვრების აზრის საკითხის სიმწვავე ხან ცხოვრების ცალკეულ მონაკვეთს უკავშირდება, ხანაც მთელ ცხოვრებას გასდევს. ადამიანთა უმრავლესობას ეს საკითხი, ჩვეულებრივ, აწუხებს ეგრეთწოდებულ გარდამავალ ასაკში – სიყრმის ან კლიმაქსის პერიოდში; ზოგიერთს კი – მთელი ცხოვრების განმავლობაში. ხშირადაც ამ საკითხის გამწვავება ეპოქის ნიშანია. ისტორიაში ამის მაგალითია ეგრეთწოდებული გარდამავალი ეპოქები. ასეთი იყო, მაგალითად, კონფუცისა და ლაო-ძის მოღვაწეობის პერიოდი ძველ ჩინეთში – აღმოსავლეთ ჯოუს ეპოქა, საბერძნეთში – შვიდი ბრძენის ეპოქა და ასე შემდეგ. ამ ეპოქებში განსაკუთრებული მნიშვნელობა მიენიჭა ცხოვრების აზრის საკითხს, რის გამოც იწყება ფილოსოფიური და რელიგიური მოძრაობის გამოცოცხლება.

ფილოსოფია, ცხადია, სხვა ეპოქებშიც არსებობს და ხშირად ძლიერ განვითარებული სახითაც, მაგრამ ამ დროს ის „გამოდის სახლიდან“ და „მასებს ეუფლება“. მასში განმსაზღვრელი ხდება ეთიკური პრობლემატიკა, სახელდობრ – ცხოვრების აზრის პრობლემა. ასე იყო სოკრატესდროინდელ საბერძნეთში, ძველი რომის იმპერატორულ ხანაში, აგრეთვე ჩვენს დროში – სამეცნიერო ტექნიკური რევოლუციის ეპოქაში.

წინასწარ შეიძლება ითქვას, რომ ცხოვრების აზრის საკითხი პირდაპირ, ყოველგვარი საშუალების გარეშე უკავშირდება თვითმკვლელობის საკითხს. ცხოვრების აზრის უქონლობა ფარულად თვითმკვლელობის სურვილია, ცხოვრების აზრის ძიება კი – შინაგანი ბრძოლა თვითმკვლელობის სურვილის წინააღმდეგ. ეს ნიშნავს, რომ ადამიანს არ ძალუძს ცხოვრება, თუკი იგი აზრსაა მოკლებული. ცხოვრების აზრის მოთხოვნილება იგივეა, რაც ცხოვრების მოთხოვნილება. ადამიანი ისევე მიისწრაფვის ცხოვრების აზრისაკენ, როგორც ყოველი ცოცხალი ორგანიზმი, ადამიანის ჩათვლით, – სიცოცხლისაკენ.

ცხოვრების აზრისა და თვითმკვლელობის პირდაპირი კავშირი იმაშიც ჩანს, რომ თვითმკვლელობის თვით ფორმაც კი ცხოვრების აზრის უქონლობის ფორმით არის განპირობებული. მაგალითად, სავარაუდოა, ცხოვრების აზრის მოულოდნელად გაწყვეტამ გამოიწვიოს თვითმკვლელობის აფექტური ფორმა; ცხოვრების აზრის თანდათანობითი გაწყვეტა კი თვითმკვლელობის წინასწარგანზრახულ, მოფიქრებულ, აწონილ-დაწონილ ფორმას განსაზღვრავს. ცხოვრების აზრის, ასე ვთქვათ, თანდაყოლილი უქონლობა კი განსაზღვრავს თვითმკვლელობის უცნაურად გულგრილ, ცინიკურ ფორმას. ყოველივე ეს უფრო დაწვრილებით ქვემოთ იქნება ახსნილი.

ფილოსოფიისთვის ცხოვრების აზრის საკითხის არსებითობა, აგრეთვე ამ საკითხის იგივეობა თვითმკვლელობის საკითხთან, მოაზრებული ჰქონდა მეოცე საუკუნის ცნობილ ფრანგ მწერალსა და ფილოსოფოსს, ალბერ კამიუს, როცა წერდა: „არსებობს მხოლოდ ერთი ნამდვილად ყურადსაღები ფილოსოფიური პრობლემა – თვითმკვლელობის პრობლემა. გადაწყვიტო, ღირს თუ არა ცხოვრება იმად, რომ გახარჯო, ნიშნავს უპასუხო ფილოსოფიის ძირეულ კითხვაზე; ყოველივე დანარჩენი – სამი განზომილება აქვს თუ არა სამყაროს, გონებას ცხრა კატეგორია აქვს თუ თორმეტი, მეორეხარისხოვანია… დედამიწა ბრუნავს მზის გარშემო თუ მზე – დედამიწის გარშემო – განა სულ ერთი არაა? ერთი სიტყვით, ეს უსარგებლო საკითხია. ამ დროს კი მე ვხედავ, როგორ იღუპებიან ადამიანები, რომელთაც ცხოვრება არ უღირთ იმად, რომ ბოლომდე გაათრიონ“.

კამიუს ამ სიტყვების სრული დადასტურებაა ჩვენი დროის ცნობილი ამერიკელი ფსიქოლოგისა და ფილოსოფოსის ვიქტორ ფრანკლის სტატისტიკური მასალები, რომელთა თანახმადაც, ამერიკელ სტუდენტთა სიკვდილიანობის მიზეზებს შორის თვითმკვლელობა მეორე ადგილზეა საგზაო-სატრანსპორტო შემთხვევების შემდეგ. ამავე დროს თვითმკვლელობის წარუმატებელი მცდელობა თხუთმეტჯერ აღემატება წარმატებულს. თვითმკვლელობის წარუმატებლად მცდელთა გამოკითხვამ დაადასტურა, რომ მათგან ოთხმოცდახუთი პროცენტი ცხოვრებაში აზრს ვერ ხედავდა; ამასთანავე, მათგან ოთხმოცდაცამეტი პროცენტი ფიზიკურად და ფსიქიკურად ჯანმრთელი იყო, ჰქონდა კარგი მატერიალური პირობები და სრული თანხმობა ოჯახთან. ისინი აქტიურად მონაწილეობდნენ საზოგადოებრივ ცხოვრებაში და აკადემიური მოსწრებითაც კმაყოფილნი იყვნენ.

აქედან შეიძლება დავასკვნათ, რომ ყველაფერს ეკარგება ღირებულება, თუ თვით ცხოვრებას არ აქვს აზრი. ცხოვრების აზრი განსაზღვრავს ყველა ადამიანურ ღირებულებას. ხოლო თუ ეს აზრი აღარაა, მაშინ ღირებულებანი ფერმკრთალდებიან და ქრებიან. ცხოვრება, მთელი თავისი „ღირებულებებით“, ტვირთად იქცევა და ადამიანისთვის, პირიქით, სასურველიც კია მისგან გაქცევა. ადამიანისათვის უმთავრესია ცხოვრების აზრის მოთხოვნილება და მისი დაკმაყოფილება. აღნიშნული წარმართავს ადამიანის ცხოვრებას.

რა იგულისხმება ცხოვრებაში, რომლის აზრზეც ვლაპარაკობთ?

უპირატესად თვალში გვეცემა ცხოვრების ორი სახე: „მსოფლიო ცხოვრება“ და „ჩემი ცხოვრება“. პირველი არის ობიექტური, ჩემგან დამოუკიდებლად მიმდინარე ამბები. მეორე პირადად მე მახასიათებს. რომელ ცხოვრებას ვგულისხმობთ, როცა ცხოვრების აზრის საკითხზე ვმსჯელობთ?

საკითხის ორივეგვარი განხილვა გამართლებული ჩანს; სავსებით კანონიერად გამოიყურება კითხვაც: „აქვს თუ არა აზრი სამყაროულ მსოფლიო ცხოვრებას? რა მიზანს ემსახურება ეს უსასრულობა დაბადებისა და სიკვდილისა, უშველებელ სივრცესა და დროში გაშლილი ბრძოლა არსებობისთვის, ხოცვა-ჟლეტა, გაჭირვება, უსაზღვრო გაწამაწია?

მაგრამ აქვე ჩანს, რომ ეს კითხვა არ შეიცავს ამ დატვირთვას, რომელიც თვითმკვლელობასთან დაკავშირებულ საკითხს აქვს. ეს ღრმა ფილოსოფიური მოცულობის კითხვა თავისი კოსმოსური მასშტაბებით მოწონებას რომ იმსახურებს, არაა ის კითხვა, რომელიც თვითმკვლელობის ზღვართან დგება. მის უარყოფით გადაწყვეტას თვითმკვლელობასთან არ მივყავართ, არც მისი დადებითი გადაწყვეტა გვაბრუნებს საიქიოდან და გვამკვიდრებს სააქაოს. მეტიც შეიძლება ვთქვათ,- „მსოფლიო ცხოვრების“ აზრის მამტკიცებელი შეიძლება სასოწარკვეთილი პიროვნება იყოს, ხოლო უარმყოფელი – ფრიად ცხოველმოქმედი სულის ადამიანი.

ეს იმიტომ, რომ „მსოფლიო ცხოვრების“ აზრის პრობლემა თეორიული პრობლემაა.

მისი გადაწყვეტის როგორობა, ისევე როგორც ქიმიის ან ფიზიკის რომელიმე საკითხისა, ჩვენს ცხოვრებას კი არ ცვლის, არამედ მხოლოდ ჩვენს ინფორმაციას. თავის მხრივ, ეს კითხვაც, არსებითად ცნობისწადილიდან მოდის და ამიტომაც ცნობისწადილსვე აკმაყოფილებს. პრობლემის ნებისმიერი გადაწყვეტის მიუხედავად, ცხოვრება ერთი და იგივე რჩება. ეს საკითხი იმ წრეს ეკუთვნის, რომლისგანაც კამიუ თავის ზემოთ მოყვანილ სიტყვებში განასხვავებდა ცხოვრების აზრისა და თვითმკვლელობის საკითხს. მას ცხოვრების აზრის შესახებ მსჯელობისას სწორედ „ჩემი ცხოვრება“ ჰქონდა მოაზრებული.

როცა ცხოვრების აზრის გადამწყვეტ მნიშვნელობაზე ვლაპარაკობთ, ცალკეული ადამიანის ცხოვრებას ვგულისხმობთ. ჩემი ცხოვრების აზრის საკითხი „ყოფნა-არყოფნის“ საკითხია, რომელიც დანიის პრინცმა წამოჭრა. ეს ჰამლეტური საკითხია. მისი დადებითად გადაწყვეტა არსებითად ცხოვრებისათვის „ვიზის“ მიცემაა გასაგრძელებლად, ხოლო უარყოფითად გადაწყვეტა ფაქტობრივად თვითმკვლელობის სურვილია.

ეს იმიტომ, რომ ჩემი ცხოვრების აზრის პრობლემა აბსტრაქტული, თეორიული პრობლემა კი არაა, არამედ – ეგზისტენციალური. ის მხოლოდ გონებას კი არ მოიცავს, არამედ, უპირველეს ყოვლისა – სამშვინველს, სიცოცხლის ნებას, მთელ ჩემს არსებას; ის მოდის არა ცნობისწადილიდან, არამედ – სიცოცხლის ნებიდან. ჩვენი მიზანი ამ კითხვისას, უპირველესად, ცოდნის მოპოვება კი არაა, არამედ – არსებობის მოპოვება, ცხოვრების მოპოვება; პასუხის ცოდნა კი არაა, არამედ დამკვიდრებული ან უარყოფილი ნება ცხოვრებისა.

შესაბამისად, ცხოვრების აზრი ის კი არაა, რაც ვიცით ან არ ვიცით, არამედ – ის, რასაც განვიცდით ან ვერ განვიცდით. ამავე დროს, ცხოვრების აზრის განუცდელობა იმას კი არ ნიშნავს, რომ ის არსებობს და ვერ განვიცადეთ ან „გავჯიუტდით“ და არ განვიცადეთ; არა, ის არსებობს მხოლოდ მაშინ, როცა მას განვიცდი, და არ არსებობს მაშინ, როცა ვერ განვიცდი. მისი არსებობა კი არ განაპირობებს მის განცდას, არამედ, პირიქით, მისი განცდა განაპირობებს მის არსებობას. ცხოვრების აზრი, ისევე როგორც სიხარული, ბედნიერება და ასე შემდეგ, პირადულია, პიროვნებას ეკუთვნის. აკი, შეუძლებელია მიხაროდეს ან ბედნიერი ვიყო, მაგრამ ვერ ვგრძნობდე ამას.

მართალია, არც ხარკის გაუღებლობა იქნება „ობიექტივისტთა“, უპირველეს ყოვლისა, მორწმუნეთა მიმართ. მე ამ თვალსაზრისს ვეთანხმები მხოლოდ ერთი აუცილებელი შენიშვნით. ცხოვრების აზრი გარეთ ჰგიებს, თუ ის თავისი მნიშვნელობით, ღირებულებით ცალკეულ პიროვნებაზე მაღლა დგას. ასეთ აზრს ღირებულება აქვს არა მხოლოდ მისი მატარებელი ცალკეული პიროვნებისათვის, არამედ – მის ფარგლებს გარეთაც, საზოგადოდ. ქვემოთ ვნახავთ, რომ სწორედ ესაა ცხოვრების ჭეშმარიტი აზრი. ის ობიექტურია თავისი მნიშვნელობითა და ღირებულებით.

მაგრამ ამავე დროს მიმაჩნია, რომ ეს ღირებულებანი ცხოვრების აზრად იქცევა მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ გაზიარებული იქნება ცალკეული ადამიანის მიერ; თუ პიროვნება ვერ ამაღლდა მის გაზიარებამდე, მაშინ ეს უკანასკნელი, ცხადია, ვერ იქნება ამ პიროვნების ცხოვრების აზრი, თუმცა კი ეს ღირებულებანი თავისთავად იარსებებენ. მე ვერ მიშველის ღვთის არსებობა, მოგეხსენებათ, როდია საკმარისი პირობა მისი რწმენისათვის. ალბათ, ღვთის არსებობა იმდენად არ განსაზღვრავს ღვთის რწმენას, რამდენადაც ღვთის რწმენა – ღვთის არსებობას.

ამიტომაც ღვთის რწმენა სავსებით საკმარისია ჩემი ხსნისათვის, თუნდაც რომ ღმერთი თავისთავად არც კი არსებობდეს. შეიძლება დავასკვნათ – ცხოვრების აზრისათვის საკმარისია ღვთის რწმენა, მაგრამ სრულიადაც არა – ღვთის არსებობა. ამიტომ ვფიქრობ, რომ ცხოვრების აზრი თავისთავად, ობიექტურად არ არსებობს. ის, უპირველეს ყოვლისა, სუბიექტურია, პირადად განსაცდელია. სხვა ამბავია, რომ ამ განცდას პიროვნების ფარგლებიდან გამსვლელი, ობიექტური, საყოველთაო შინაარსი და ღირებულება აღმოაჩნდება ხანდახან.

 

ცხოვრების აზრი

 

ადამიანის ცხოვრება ერთგვარი დაუმთავრებელი დრამაა არცთუ ისე საინტერესო სიუჟეტით. დაუმთავრებლობას მარტო დროითი შინაარსი არა აქვს. დაუმთავრებლობა ნებისმიერ დროში გაშლილი ადამიანური ცხოვრების შინაგანი ნიშან-თვისებაა და გამომდინარეობს ადამიანის ყოფნის ერთი ყველაზე არსებითი თავისებურებიდან – მოღვაწეობიდან.

ადამიანის ცხოვრების ნებისმიერად მცირე მონაკვეთიც კი მოღვაწეობითი ბუნებისაა, რამდენადაც მიზანდასახულია. თითოეული ასეთი მონაკვეთი მიზანდასახულია შინაგანადაც და მეზობელ მონაკვეთთან ან მონაკვეთებთან მიმართებითაც. მაგალითად, ხვნის მიზანია სარჩოს მოპოვება. ეს მიზანი ხვნის შიგნით აერთებს ბევრ საკმაოდ რთულ მოქმედებას და, ამგვარად, შესაძლებელს ხდის ამ მოქმედებათა მოქცევას ერთიან წესრიგში. ეს მიზანი რომ არა, ამდენი რთული მოქმედება არ შესრულდებოდა. მეორე მხრივ, იგივე მიზანი ხვნას აერთებს სხვა საქმეებთანაც – თესვასთან, მოსავლის აღებასთან და ასე შემდეგ; აქცევს მას მოვლენათა უფრო ფართო ჯაჭვში.

არის თუ არა შესაძლებელი რთული ქმედებების შესრულება მიზნის გარეშე? რა თქმა უნდა, არა. ადამიანის ცხოვრება რთული ქმედებებისგან შედგება. ცხოვრება რთული და მძიმეა. ამ სიმძიმის აწევა და თრევა შეუძლებელია მიზნის გარეშე. ისეთი რთული და მძიმე რამ, როგორიც ადამიანის ცხოვრებაა, მხოლოდ მიზნის ქონებით გადაიტანება.

მაგრამ არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ჩვენ ჯერჯერობით განსაზღვრული საქმე – ხვნა განვიხილეთ, და არა თვით ცხოვრება. ხვნაც ცხოვრებაა, ოღონდ – მისი უფრო სიღრმისეული მიზნების გათვალისწინებით. საქმე ისაა, რომ ხვნის მიზანი მხოლოდ და მხოლოდ ზამთრის სარჩოს მოპოვება არაა; ხვნისას ეს ერთ-ერთი უახლოესი მიზანია (უფრო ახლობელიც არსებობს). ადამიანს კი ხვნის დროს უფრო შორეული მიზნებიც აქვს მოაზრებული; შორეული ხედვა მთავრდება ეგრეთწოდებული საბოლოო მიზნით. ხვნა, აღებული განსაზღვრულ მიზანთან მიმართებით, მხოლოდ ხვნაა; მაგრამ ის ცხოვრებაა, თუკი ავიღებთ საბოლოო მიზანთან მიმართებით.

მაშასადამე, უნდა განვასხვაოთ ცალკეული მიზანი და საბოლოო მიზანი. ცალკეული მიზანი საბოლოო მიზნის ცალკეული ფორმაა. ის მიზანია ახლანდელი ჩემი მოქმედებისა, მაგრამ, მეორე მხრივ, საშუალებაც არის საბოლოო მიზნის განხორციელებისათვის. საბოლოო მიზნისაგან დამოუკიდებლად მას გამართლება არ ექნებოდა. მაგალითად, საზამთროდ სარჩოს მოპოვებას გამართლება არ ექნება და ის არც შედგება, სიცოცხლის შენარჩუნების უფრო სიღრმისეული მიზანი რომ არა. თუ ადამიანს ზამთრამდე თავის მოკვლა აქვს გადაწყვეტილი, ის, ცხადია, სარჩოს მოპოვებას აღარ შეუდგება. ყოველ ცალკეულ მიზანს უფრო შორეული მიზანი, ბოლოს კი საბოლოო მიზანი ამართლებს და ხდის მიზნად. ეს იმიტომაა, რომ ყველა ცალკეული მიზანი მხოლოდ საშუალებაა უფრო შორეული, ბოლოს კი საბოლოო მიზნის მისაღწევად. საშუალება კი, ცხადია, არარაა მიზნის გარეშე. საშუალება მიზნის მისაღწევი საშუალებაა და აზრს კარგავს ამ მიზნის გარეშე.

სხვაა საბოლოო მიზანი. მას უპირობო ღირებულება და მნიშვნელობა აქვს სუბიექტისათვის. ის რაღაცისათვის კი არაა კარგი, არამედ – თავისთავად.

ცალკეულ მიზანსა და საბოლოო მიზანს შორის არის მეორე არსებითი განსხვავებაც. პირველი სრულად განხორციელებადია. მიზანდასახული მოქმედება ჩაითვლება მით უფრო წარუმატებლად, რაც უფრო ნაკლებად სრულია ამ მოქმედების ცალკეული მიზნის განხორციელება.

საბოლოო მიზანი კი არ არის სრულად განხორციელებადი; ის, თავისი ბუნებით, უსასრულოა, რის გამოც მთლიანად არასოდეს ხორციელდება. მაგრამ ეს განუხორციელებლობა წარუმატებლად არასოდეს არ ითვლება და არც განიცდება. ეს განუხორციელებლობა ადამიანური ყოფნის ნორმაა, მაგრამ საბოლოო მიზნის ეს პრინციპული განუხორციელებლობა იმას კი არ განაპირობებს, რომ ცხოვრება მუდამ დაუმთავრებლად ითვლებოდეს და განიცდებოდეს. ცხოვრება საბოლოო მიზნის არასრული განხორციელებისათვის წარუმატებლობად არ ჩაითვლება, მაგრამ დაუმთავრებლად – კი. ცხოვრება მუდამ დაუმთავრებელია.

ამ დაუმთავრებლობას აქვს თავისებურება იმ შემთხვევებში, როცა საბოლოო მიზანი არც ჩანს. საბოლოო მიზნის არმქონე ცნობიერებას, რომელსაც ქვემოთ აბსურდულ ცნობიერებად დავახასიათებთ, ცხოვრების დაუმთავრებლობის განცდა კი არა აქვს, არამედ იმისი, რომ ცხოვრება არც შედგა. აბსურდის ადამიანს იმისი განცდა კი არა აქვს, რომ ცხოვრება ვერ დაამთავრა, არამედ იმისა, რომ არც დაუწყია იგი, რომ მისი ცხოვრება თითქოს მის დაბადებამდე ჩაიშალა, რომ თითქოს არც დაბადებულა.

აი, ეს საბოლოო მიზანია ცხოვრების აზრი. ის ნამდვილად არსებობს როგორც, ერთი მხრივ, საბოლოო მიზნისადმი ერთგულება და სიყვარული, ხოლო, მეორე მხრივ, – მისი განხორციელების რწმენა. ცხოვრების აზრის განცდა აუცილებლად შეიცავს ამ ორ ნაწილს.

 

ცხოვრების აზრის ორი სახე

 

დასაბამიდან ცხოვრების აზრის ორი განსხვავებული მოდელი მოქმედებს ადამიანთა საზოგადოებაში – ბუნებრივი და სულიერი.

რაში მდგომარეობს ცხოვრების აზრის სულიერი მოდელი?

სიტყვა „ბუნებრივი“ ფილოსოფიის უზოგადეს სიბრტყეში ორი სხვადასხვა აზრით მოიხმარება. ერთ შემთხვევაში ის უკავშირდება ადამიანისაგან დამოუკიდებლად არსებულ ბუნებას, ძველი აღთქმა „ცოდვამდელს“ რომ უწოდებს. ამ გაგებით, ბუნებრიობა უიგივდება უმანკოებას, ბავშვურობას.

სიტყვა „ბუნებრივი“ ამ წერილში მესმის სხვა, მისი მეორე მნიშვნელობით. ამ შემთხვევაში „ბუნებრივი“ უკავშირდება არა ადამიანისგან დამოუკიდებლად არსებულ ბუნებას, არამედ – თვით ადამიანის ბუნებას, რასაც ბიბლიაში ცოდვილი ბუნება ჰქვია.

ეს ის ბუნებაა, ადამიანის უშუალო სინამდვილეს რომ შეადგენს; რაც ადამიანის ცნობიერ აზროვნებას იმთავითვე წინ უდგას თვით ადამიანის თანდაყოლილი ლტოლვების, მიდრეკილებებისა და მისწრაფებების სახით. ეს ცნობილი „ვნებების სამყაროა“, თანდაყოლილ დიდ ძალას რომ ფლობს და გონიერებასთან იმთავითვე რომ მწყრალადაა.

ამ ბუნებრიობას თავისი თავი იმთავითვე ესმის, როგორც სრულყოფილება, უმაღლესი ღირებულება. ბუნებრივი ცნობიერების თანახმად, მე სამყაროს ცენტრი ვარ, ხოლო გარე სამყარო – პერიფერიათა სისტემა. მე მიზანი ვარ, მთელი გარე სამყარო კი – საშუალება. უკანასკნელი გამართლებულია, როგორც მხოლოდ სახმარი ღირებულება, მოთხოვნილების საგანი. ამიტომ, სამყაროსადმი ჩემი მიმართების მთავარი წესი მოხმარებაა, რისი მიზანი თუ შედეგი სხვა არა შეიძლება იყოს, თუ არ მოთხოვნილების დაკმაყოფილება ანუ სიამოვნება. სამყაროს ამ მოხმარების და მასთან ურთიერთობის მხრივ სიამოვნების პრინციპს კი უზრუნველყოფს სამყაროს ფლობა, ანუ ძალაუფლება მასზე. „სიამოვნების პრინციპი“ და „ძალაუფლებისაკენ ლტოლვა“ ბუნებრიობის ძირითადი წესებია, რომლებიც ერთიანობაში ქმნიან ბუნებრივი ცნობიერების, ასე ვთქვათ, ეპიკურეულ-იუპიტერულ მოწყობას.

ამგვარი სახელწოდების შერჩევისას მოვიაზრებ იმას, რომ სიამოვნების პრინციპის უდიდესი მნიშვნელობა ადამიანის ყოფნაში კლასიკურად იქადაგა ძველი ბერძენი ფილოსოფოსის ეპიკურეს სკოლამ, ხოლო ძალაუფლების ნიმუში ანტიკურ მითოლოგიაში ზევს-იუპიტერია. ბუნებრივი ცნობიერების თანახმად, სამყარო გამართლებულია, როგორც მოთხოვნილებისა და ფლობის საგანი. მაშასადამე, ჩემი დანიშნულებაა მისი მოხმარება და ფლობა. ამ დანიშნულების აღსრულებაშია ცხოვრების აზრი.

ადამიანს ბუნებრივად ცხოვრების აზრის სწორედ ამგვარი გაგება აქვს და ის ამოძრავებს. ადამიანებს თავისი ცხოვრების იდეალურ ხედვაში ეგულებათ საკუთარი თავი უზარმაზარი ძალაუფლებით და ამით უზრუნველყოფილი სიამოვნებით. აქეთკენ მოძრაობა ანიჭებს აზრს მათს ცხოვრებას, სახელდობრ – ამგვარი მიზნის სიყვარული და მასთან მიახლოების შესაძლებლობის რწმენა.

საბოლოო მიზანი, რომელიც ბუნებრივ ცნობიერებას სწამს, ესე იგი, ეპიკურეულ-იუპიტერული ადგილი თავისთავად არარაობაა. ეს წინასწარ იცის სულმა, რომელიც ადამიანს, სამწუხაროდ, ბუნებრივად არ დაჰყვება. ბუნებრივ ცნობიერებას კი ამ არარაობის შემეცნება მხოლოდ გამოცდილებით შეუძლია. ის ძლიერ უნდა მიუახლოვდეს ამ იდეალს, რომ მისი არარაობა განიცადოს და იწამოს, ესე იგი შეიმეცნოს. მაგრამ უბედურების მთელი სიავე ისაა, რომ არარაობა მართლაც არარაობაა და მისი მიახლოება ამიტომაც უსაზღვროდ ძნელია, – თვით ადამიანები ერთმანეთს არ აცლიან ამას. ისინი, ერთმანეთისაგან უმოწყალოდ დაბრკოლებულნი, ისე იხოცებიან, რომ არარაობის ჯეროვან შემეცნებას ვერ ახერხებენ. მხოლოდ ერთეულები – „კაციჭამია ვირთხები“ აღწევენ მსგავს მიახლოებას, რაც სასოწარკვეთას ჰგვრით. ისინი კარგავენ ცხოვრების აზრს. მათ არარაობა და, შესაბამისად, ცხოვრების ამაოება შეცნობილი აქვთ, მაგრამ უკვე გვიანაა. ცხოვრება ჩავლილია. ამასთანავე, იწყება მონებისადმი, ხელმოცარულებისადმი ხელმწიფეთა „ნერონული შური“ და მათი ხოცვის მანიაკური ჟინი.

რაც უფრო შორსაა ბუნებრივი ადამიანი ეპიკურეულ-იუპიტერული იდეალის განხორციელებისაგან, მით უფრო სწამს მისი. ასევე, რაც უფრო მეტად განახორციელებს მას, მით უფრო რწმუნდება მის არარაობაში და, შესაბამისად, ცხოვრების ამაოებაში.

ამაოების შემეცნება ფაქტობრივად იმის შემეცნებაა, რომ ეპიკურეულ-იუპიტერული იდეალი, ინდივიდის ბატონობას რომ გამოხატავს, ილუზიაა. ინდუსების „მაიაა“, ინდივიდი ქვემდებარე საწყობს მოკლებულია სამყაროში. მისი ერთადერთი ხსნა საკუთარი თავის დაძლევა-გადალახვაშია. ამიტომ მისი ბატონობა, რაც ეპიკურეულ-იუპიტერულ იდეალშია აღბეჭდილი, ხსნას სრულიად გამორიცხავს და ამით ინდივიდი ამაოებაში საკუთარი თავის ქრობის საბედისწერო გზას ადგება. ამას მოიაზრებს ყველა დიდი მორალი, როცა ეპიკურეულ-იუპიტერული იდეალის არარაობას ქადაგებს და ამ გზას ურწმუნოებისა და სასოწარკვეთის გზად მიიჩნევს. ურწმუნოება და სასოწარკვეთა ადამიანს ელოდება ამ გზაზე წარუმატებელი სიარულისას.

ბუნებრივი ცნობიერების ამ შინაგან წინააღმდეგობას იწვევს ის, რომ ბუნებრივ ცნობიერებას სწამს არა სინამდვილე, არამედ – ილუზია. მას აქვს ცნობიერების აზრის განცდა, მაგრამ არა თვით ეს აზრი. ცნობიერების აზრის სუბიექტური განცდა მხოლოდ მაშინ არის ნამდვილი, როცა ობიექტურს ემყარება; როცა ის მხოლოდ განცდა კი არაა აზრისა, არამედ შეიცავს კიდეც ამ აზრს. სწორედ ასეთია ცხოვრების აზრის მეორე, სულიერი მოდელი.

ამ მოდელის გასაგებად უნდა დავახასიათოთ სულიერების, სულის ცნება. სულს, ჩვეულებრივ, სიცოცხლის საწყისად მიიჩნევენ. ამ აზრით, სული საერთოა მცენარისა, ცხოველისა და ადამიანისათვის. ზოგადად, სწორედ ესაა სული, მაგრამ არსებობს სულის სხვადასხვა დონე, კონკრეტული ფორმა.

ადამიანის დონეზე სული ორ ძირფესვიანად სხვადასხვა ფორმასა და დონეს იღებს. ერთია ბუნებრივი სული. ის, ისევე როგორც ბუნება, თავისთავად არსებობს და მას ადამიანი უკვე შექმნილი, მზა სახით პოულობს თავში. მას შექმნა და სრულყოფა, ესე იგი, შრომა არ სჭირდება. მას, ისევე როგორც ბუნებას, არა ესაქმება რა თავისთავთან. ის მიპყრობილია მხოლოდ გარეთკენ და ცდილობს გარე სამყაროს შეცვლას, კერძოდ – მის მოხვეჭა-ფლობასა და მოხმარებას. ის უდევს საფუძვლად ცხოვრების აზრის ბუნებრივ მოდელს.

სულის მეორე, უმაღლესი ფორმა ზებუნებრივი სულია. იგი იმთავითვე, თავისთავად არ არსებობს. მას შექმნა, უფრო სწორად თვითშექმნა და მუდმივი სრულყოფა სჭირდება შინაგანი ძალისხმევისა და ტიტანური შრომის გზით. თავისთავად, ბუნებაში ის მხოლოდ შესაძლებლობაა, ჩანასახია და არა სინამდვილე, სახე. მას თითქმის არა ესაქმება რა გარე სამყაროსთან და მიპყრობილია საკუთარი თავისკენ. ამ მიპყრობისას ხდება საკუთარი თავის შემეცნებაც, შექმნაც და სრულყოფაც. ამ გზაზე ებრძვის ადამიანი თავის ბუნებრივ მინარევებს, ბუნებრივ მანკიერებასა და ამითვე ერწყმის პირველქმნილ, ცოდვამდელ ბუნებას, რომელიც ესმის, როგორც ზებუნებრივი ღმერთი.

ზებუნებრივი სულის ყოფნაა, მისი მიპყრობილობაა საკუთარი თავისაკენ, დასაბამიდან სულიერებას რომ უხმობენ. ამ დონეზე საბოლოო მიზანი სხვა რა შეიძლება იყოს, თუ არა „ადამიანის ბუნებისაგან“ თავის დახსნა და მასზე სრული გაბატონება, ანუ, მოკლედ, სულიერი თავისუფლება. ეს უკანასკნელი მეორე განზომილებაშიც შეიძლება დავახასიათოთ – როგორც შერწყმა „ცოდვამდელ“, დიად ბუნებასთან, ანუ ზებუნებრივ სამყაროსთან, ღვთაებასთან. ესაა სულიერი თავისუფლება. მისდამი სიყვარული და მისი მიღწევის რწმენა. სულიერი ადამიანის ცხოვრების აზრი.

ამგვარ ადამიანს მე განდეგილს ვუწოდებ. ვგულისხმობ იმ გარემოებას, რომ სულიერება თავის ძირისპირში ნიშნავს განდგომას „ცოდვილი“ ანუ საკუთარი ბუნებისაგან, საკუთარი თავისაგან. ხოლო, რაკი საზოგადოებრივი ცხოვრება სწორედ ადამიანის ბუნებიდან „ამონაყარი ტევრია“, ამდენად სულიერება, სულიერი თავისუფლება საზოგადოებისაგან განდგომაც არის. არსებითად, განდეგილობა ტყეში გაქცევა კი არაა, არამედ სულის შემობრუნება გარე სამყაროსადმი ეპიკურეულ-იუპიტერული ანუ მომხმარებლურ-მბრძანებლური მიმართებიდან საკუთარი თავისაკენ და ამითვე საკუთარი თავის შექმნის დაწყება, განდეგილობა, განდგომაა გარე სამყაროსგან და დასახლებაა საკუთარ თავში.

საკუთარი თავისაკენ მიბრუნებული სულის დამოკიდებულება გარე სამყაროსადმი, როგორც ლაო-ძი ამბობდა, უპირველესად, მარტივი და უბრალოა. სულს უმცირედიღა სჭირდება გარე სამყაროსაგან. იგი „მარტივი ცხოვრების“, „პრიმიტივიზმის“ მომხრეა. რაც შეეხება სხვა ადამიანებისადმი მიმართებას, ის ერთობ მკრთალდება საკუთარ თავთან მიმართების ფონზე და მეორეხარისხოვანი ხდება. „ბუნებრივ ადამიანთა“ შეფასება კი, ამ დონეზე, როგორც წესი, უარყოფითია. ეს უარყოფითობა ქრისტიანობაში სიბრალულის სახეს იღებს, ხოლო დაოსიზმ-ინდუიზმში – გულგრილობისა.

სულიერებისათვის არსებითია ამაღლებულობის განცდა. განდეგილს ამაღლებს ზებუნებრივი ძალისხმევა, ცხოვრების ჭუჭყიან ორომტრიალზე მაღლა დგომა. განდეგილისათვის ცხოვრება სადღაც ძირს მიედინება თავისი წაღმა-უკუღმა ტრიალით, მამლის ყივილით, უაზრო გათენება-დაღამებით, სასაცილო პირობითობებით. ნაკერი ცხოვრება თითქოს არც ეხება მას. მისი სული სამუდამოდ დაკეტილია ამ ცხოვრების მაცთუნებელ ჯადოთათვის. ის ცივად აირეკლავს „ცხოვრების საკენკს“, მუხტსა და ველს „ძლიერთა ამა ქვეყნისათა“, თავად ასხივებს ნათელ შარავანდს და უცვლელად ჰგიებს მარადისობაში.

სულიერება სრულიად უპირისპირდება ეპიკურეულ-იუპიტერულ იდეალს სხვა მხრივაც. თუ ეს უკანასკნელი მცირდება და არარავდება მასთან მიახლოების კვალად, სულიერი იდეალი, პირიქით, მეტ სინამდვილეს იძენს მიახლოებისას. მასთან მიახლოებამ არ იცის იმედგაცრუების „სიურპრიზი“. იმედგაცრუებას, რომელიც ბუნებრივ ადამიანს ელოდება გზის დასასრულისას, აქ ცვლის „ნეტარება“- ღვთისგან ბოძებული უზენაესი საიდუმლოება ყოფნისა. რაც უფრო უახლოვდება ადამიანი სულიერ თავისუფლებას, მით უფრო ნათლად გრძნობს და განიცდის სულის სინამდვილესა და უზენაეს ღირებულებას. რაც უფრო უახლოვდება იდეალს, მით უფრო მეტი აზრი აქვს მის ცხოვრებას; მით უფრო ქრება მასში ეჭვისა და სასოწარკვეთილების მარად ადამიანური მიზეზები.

 

ცხოვრების აზრის მოძრაობა, ოპტიმიზმი და პესიმიზმი

 

ამგვარად, ცხოვრების აზრი ცხოვრების საბოლოო მიზანია, მაგრამ დაწვრილებითი გარჩევისას აღმოჩნდება, რომ ცხოვრების აზრი, საბოლოო მიზნის გარდა, შეიცავს აგრეთვე ამ მიზნის თანმხლებ, მაგრამ მისგან მაინც განსხვავებულ ნაწილს – ამ მიზნის ზოგადსამყაროული მდგომარეობის თავისებურ აღქმასა და განცდას. საუბარია, უფრო გასაგებად რომ ვთქვათ, ამ მიზნის მისაღწევი საშუალებებისადმი დამოკიდებულებაზე. იმაზე, თუ რამდენად მწამს ჩემი მიზნის განხორციელება, მისი მიღწევა, თუ როგორ ვაფასებ ამ მხრივ გარემოს, მთელ სამყაროს.

ამგვარი დაზუსტებისას აღმოჩნდება, რომ ცხოვრებისა აზრი, გარდა საბოლოო მიზნისა, მოიცავს აგრეთვე ამ მიზნის მისაღწევ საშუალებებს. შესაბამისად, ცხოვრების აზრის განცდა იქნება არა მხოლოდ საბოლოო მიზნის ქონება, არამედ – მისი განხორციელების რწმენაც.

განვიხილოთ ეს უფრო დაწვრილებით.

ადამიანის ცხოვრება გარე სამყაროშია „გადაგდებული“. აქ ის მიმდინარეობს საწინააღმდეგო და ხელის შემწყობ ძალებთან განუწყვეტელი ურთიერთობით. რომელი ძალები მგონია უფრო ძლიერი? რომელი რომელს აღემატება, ჩემი უშუალო თვალთახედვით და განცდით? – „კარგი“ „ცუდს“ თუ პირიქით? რომელი სძლევს – „ღმერთები“ თუ „ტიტანები“, „ოლიმპო“ თუ „ბედისწერა“, „კოსმოსი“ თუ „ქაოსი“?

ამ საკითხის თავისებური გადაწყვეტის თვინიერ არ არსებობს არც ერთი ადამიანის შინაგანი ცხოვრება. ამ გადაწყვეტაზეა დამოკიდებული „საბოლოო მიზნის“ ბედიც და, შესაბამისად, ცხოვრების აზრის საკითხიც.

ოპტიმისტი ის ადამიანია, რომელსაც აქვს საბოლოო მიზანი და სწამს მისი განხორციელება. მას სამყაროში „კარგი“ ძალების გამარჯვება სწამს „ცუდისაზე“, რის გამოც საბოლოო მიზნის განხორციელებაც სჯერა. ოპტიმისტისათვის საწინააღმდეგო ძალა საინტერესოც კია. მისი გადალახვა ერთი ბედნიერებაა. აქედან, ოპტიმისტს აქვს მიდრეკილება, განავრცოს საკუთარი ცხოვრების აზრი მთელი სამყაროს აზრზე.

საბოლოო მიზნის ქონებაში, არსებითად, შედის კიდეც მისი განხორციელების რწმენაც. მართლაც, შეუძლებელი ჩანს, მიზნად მიმაჩნდეს ის, რისი განხორციელებაც არ მწამს. მაგრამ, როგორც ქვემოთ დავინახავთ, არსებობს ერთგვარი გამონაკლისიც – გარდამავალი მდგომარეობა, რაც საფუძველს ქმნის საბოლოო მიზნის ქონებისა და მისი განხორციელების რწმენის ერთმანეთისგან დაცალკევებისათვის. ამიტომ ცხოვრების აზრი, უფრო ზუსტი და დანაწევრებული განმარტებით, არის არა მხოლოდ საბოლოო მიზანი, არამედ – მისი განხორციელების შესაძლებლობაც. სწორედ ამ უკანასკნელის რწმენა ხდის საბოლოო მიზანს ნამდვილს და განაპირობებს ოპტიმიზმს.

მაგრამ, როგორც აღვნიშნე, არსებობს თავისებური გამონაკლისიც, როცა საბოლოო მიზნის ქონა და მისი განხორციელების რწმენა ერთმანეთს სცილდება. ეს გამონაკლისი დაკავშირებულია ცნობიერების რომანტიკულ წყობასთან.

რომანტიკოსს აქვს საბოლოო მიზანი – წარმოსახული სამყარო. ამავე დროს, რომანტიკოსს აქვს საწინააღმდეგო ძალთა გადაულახაობის ღრმა განცდა. ეს ჩვეულებრივი უილაჯობა და პესიმიზმი იქნებოდა და, ამასთან დაკავშირებით, მიზნის გაქრობაც, რომ არა რომანტიკოსის კიდევ ერთი არსებითი ნიშან-თვისება – მხატვრული წარმოსახვის უნარი, პოეტური გენია. რაკი იდეალის განხორციელების რწმენა არაა, მაგრამ პოეტური წარმოსახვა ძლიერია, ამიტომ ცხოვრებას ცვლის ოცნება, პოეზია. შემოქმედებითი გენია მიზანს ათავსებს და ამკვიდრებს ცხოვრების იქით – „გულისთქმა ჩემი შენს იქითა ეძიებს სადგურს“, – იტყვის ბარათაშვილი. ეს რომანტიკოსის სახასიათო სიტყვებია. საბოლოო მიზანს ერთდროულად ენიჭება ორი ნიშან-თვისება – მიუწვდომლობა, რასაც პესიმიზმი განაპირობებს, და სილამაზე, რასაც მხატვრული წარმოსახვა შეიქმს. ამიტომ მიზანი მიუწვდომელია, მაგრამ ლამაზი. ლამაზი, მაგრამ მიუწვდომელი. ეს ორი ნიშანი კარგადაა გაერთიანებული რომანტიკულ იდეალში – „ლურჯ ფრინველში“. ფრინველი აქ შორეულს და მიუწვდომელს შეესაბამება, ლურჯი – ლამაზს.

თავისთავადაც, სილამაზე და მიუწვდომლობა საკმაოდ შეტყუპებულია ქვეყანაზე, მაგრამ არც ისე, როგორც რომანტიზმში ჩანს. უბრალოდ, რომანტიკოსის პოეტური გენია ატყუპებს მათ ასე დამაჯერებლად და კარგად.

რომანტიკოსისათვის თვით ცხოვრებას აზრი არა აქვს. ყველაფერი, რაც სინამდვილის სახელს იმსახურებს, რომანტიკოსისათვის „პროზაული“ და უაზროა. ადამიანი „გადაგდებულია“ სამყაროში. დღეები ფუჭად ედინებიან. არც სიკეთეს, არც ბოროტებას აზრი არა აქვს, ვინაიდან ორივე ცხოვრების მოვლენებია. ცხოვრება კი ამაოებაა და ერთადერთი, რაც პატივისცემას იმსახურებს, ოცნებაა, პოეზიაა შემოქმედის შინაგანი სამყაროა.

მაგრამ რომანტიკოსი, რომელიც შემოქმედებაში ეძებს შვებას და სილამაზეში ლივლივებს, მაინც შინაგან ტრაგედიას ატარებს. მას მუდამ ახლავს წუხილი უნიადაგობის, ცხოვრებას მოწყვეტილობის გამო. ოცნება მაინც ითხოვს თუნდაც წუთშესვენებას „მიწაზე“. შემოქმედების წუთებიც მთავრდება და ისევ მოდის დაუპატიჟებელი და არასასურველი სტუმარი – სინამდვილე. ამ დროს მაღლა იწევს უვიცობის განცდა.

გალაკტიონი ამბობს: „მე შენში მიყვარს ოცნება ჩემი“. ეს რომანტიკოსის სიტყვებია, მაგრამ მთელი უბედურება იმაშია, რომ ჩემს ოცნებას მაინც, ასე თუ ისე, შენში ვათავსებ. ოცნება მაინც სინამდვილეს დასტრიალებს, მასში ეძებს თავშესაფარს, აქ ცდილობს მოთავსებას და ნიადაგზე დგომას.

რომანტიკოსის ეს ტრიალი სინამდვილეში დასაფუძნებლად, ფაქტობრივად, მისი შემოქმედებითი ენერგიის კლებაა, მაგრამ აკი ითქვა, რომ რომანტიკოსის ხსნა ამ ენერგიაშია – ის დაკარგულ სინამდვილეს წარმოსახული სილამაზით ინაზღაურებს და ჭარბადაც, ახლა, როცა შემოქმედებითი კრიზისია, რომანტიკოსი ფრთამოტეხილი ეცემა დაბლა და დაბლა. სინამდვილე, რომელსაც ის ზემოდან უახლოვდება ფრთამოტეხილი ფრინველის გამწარებული ფრენა – ფართხალით, უკვე გაძარცვულა მის მიერვე. „სილამაზის კოშკი“ მან სინამდვილის მასალისგან ააგო. სინამდვილე ოცნებას შეეწირა. რაც უფრო მდიდრული და ლამაზი იყო ოცნება, მით უფრო მწირი და მახინჯია სინამდვილე. ეს რომანტიკული შემოქმედების ტრაგიკული კანონზომიერებაა, რომელიც დიდებულად უჩვენა ოსკარ უაილდმა „დორიან გრეის პორტრეტში“.

რომანტიკოსს ასევე არ ეცხოვრება ამ სინამდვილეში, როგორც ყაჩაღს – მის მიერ გაძარცულ არემარეში. მასში მოჭარბებას იწყებს მიუსაფრობის პირქუში ფერები. მას ეუფლება განცდა, რომ მისი „ლურჯი ფრინველი“ ოდენ ყრმობის წამიერი ზმანება და თავდავიწყება იყო. შემოქმედებითი ენერგიისა და „ბროლის კოშკის“ ნანგრევებზე ყოვლის მმუსრავი პესიმიზმი ისადგურებს. ასე უშიშვლდება რომანტიზმს მისთვის მარად შინაგანი პესიმისტური ტონი.

ოპტიმიზმი რომანტიკოსის ოცნებაა, პესიმიზმი კი – მისი სინამდვილე. პესიმისტს, რომელიც იგივე რომანტიკოსია, ოღონდ… შემოქმედებითი ნიჭის გარეშე, „ცუდის“ ძლევამოსილების განცდა თრგუნავს და მოქმედების უნარს უკარგავს. თუ ოპტიმისტისათვის საწინააღმდეგო ძალა საინტერესო „სპარინგ-პარტნიორია“, პესიმისტისათვის იგივე ძალა დამთრგუნველია.

ამიტომ პესიმისტს არ სწამს თავისი მიზნის განხორციელება არც სინამდვილეში და არც „მის იქით“, აქ მთავარი იმის ხაზგასმაა, რომ მიზნის განხორციელების რწმენის არქონა ადვილად გადადის თვით მიზნის არქონაში. თუ რაიმეს განხორციელება არ მწამს, ის შეუძლებელია ჩემს მიზნად მიმაჩნდეს.

მაგრამ მიზანს მოწყვეტილი ცხოვრება უსაშველოდ მძიმდება, ის მხოლოდ ტვირთავ იქცევა. ტვირთის ზიდვა მიზნის გარეშე კი მხოლოდ სიზიფეს შეეძლო. ადამიანს ეს არ შეუძლია. თუ ოპტიმისტს ამ ჭაპანწყვეტაში „მეცხვარის გუდა“ ანუგეშებს, ხოლო რომანტიკოსი „ჭუჭყიან სინამდვილეზე“ მაღლა დაფრინავს და „ბროლის კოშკში“ ცხოვრობს, სხვაგვარია პესიმისტის ხვედრი. ის ამ „ჭუჭყიან სინამდვილეში“ რჩება და ჭაპანს ეწევა „მეცხვარის გუდის“ გარეშე. ოპტიმისტისათვის აზრი აქვს ცხოვრებას, რომანტიკოსისათვის – ოცნებას, პესიმისტისათვის კი ყოველივე ამაოა. „ამაოება ამაოთა და ყოველივე ამაო!“ – ეკლესიასტეს ეს სიტყვები პესიმიზმის უპირველესი მცნებაა.

ცხოვრების უაზრობის ამგვარ პირობებში ჩნდება ორი იდეა – აბსურდი და თვითმკვლელობა.

 

აბსურდი და თვითმკვლელობა

 

აბსურდის ცნობიერება სათავეს ზემოაღნიშნული პესიმიზმისგან იღებს. მაგრამ ის, ამავე დროს, არსებითად სწყდება თავის წარმომშობის ძირს. საქმე ისაა, რომ პესიმიზმი მაინც მიზნის ქონებას უკავშირდება. უიმედო ისაა, ვისაც რაღაც მიზანი აქვს; და რაც უფრო ძლიერია ეს მიზანი, მით უფრო ძლიერი შეიძლება იყოს უიმედობა. საბოლოოდ კი უიმედობა კლავს მიზანს, მაგრამ ამით თვითონაც კვდება. ასე შემოდის აბსურდი.

კაცი, რომელიც განთავისუფლდა უიმედო მიზნისაგან, შვებას გრძნობს. უიმედობაც, უმიზნობის გამო, აზრს კარგავს და ამით ადამიანი პესიმიზმისგან თავისუფლდება. ამ დროს მნიშვნელოვანი ხდება „სულ ერთიას“ განცდა – აბსურდული მოვლენა. ადამიანი განურჩეველი ხდება „კარგისა“ და „ცუდის“ მიმართ. თვით ეს ცნებები მისთვის იმდენად პირობითია, რომ მნიშვნელობას კარგავს. თვითმკვლელობაც არ ღირს, ვინაიდან ქმედებას მოითხოვს.

საბოლოო მიზნის, აზრის არარსებობის გამო აბსურდის კაცი ცხოვრებას განიცდის შემთხვევათა უწესრიგო გროვად. ეს ე.წ. „ცხოვრება“ თითქოს მისი მონაწილეობის გარეშე მიმდინარეობს. მას ესმის ესა თუ ის ცალკეული ქმედება, მაგრამ არ ესმის „ცხოვრება“. მას გულს ურევს ეს სიტყვა, ვინაიდან ის ჰგონია ხელოვნური, უაზრო და თვალთმაქცური გამოგონება. „ცხოვრება“ უბრალოდ ძნელად დასამახსოვრებელი და უსარგებლო სიტყვაა. გამღიზიანებელია, მეტადრე, ამ სიტყვის მოთხოვნა – გააერთიანოს ცალკეული ქმედებანი. აბსურდის ცნობიერება ყრუა ყოველგვარი ერთიანობის, მთლიანობის მიმართ. მას „ალერგია“ აქვს უკანასკნელისადმი.

ეს გასაგებიცაა, რამდენადაც აბსურდის ცნობიერება თვითონაც დაშლილია. ამ ცნობიერების პატრონი ვერ ზიდავს ცხოვრებას ამ უკანასკნელის „სიდიდის“, „მთლიანობის“ გამო. მას შეესაბამება ცალკეულ ქმედებებად დაშლილი ცხოვრება. ცხოვრება აქაც ტვირთთან მსგავსებას ამჟღავნებს. რაც უფრო დაშლილ-დანაწევრებულია ტვირთი, მით უფრო ადვილად სათრევია ის, ამიტომ აბსურდის ცნობიერებას დაშლილი ცხოვრება შეესაბამება. აბსურდის კაცს ძილს ჰგვრის ცალკეული მოქმედებების „თვით ცხოვრებაში“ გასვლა, „ცხოვრების მხარე“. ის ცხოვრობს „ცალკეულ მოძრაობათა ნაწილში“. ის ძალით იცავს თავს „ცხოვრების მხარისგან“, მთლიანი და საყოველთაო განზომილებებისაგან, „ღრმა ვნებებისაგან“, ასეთი რამ მას, უბრალოდ არ ესმის.

ამიტომ ერთადერთი, რაც მას ეკუთვნის, არის წამი. „წამით ტკბობა“ აბსურდის ცნობიერების მნიშვნელოვანი ცნებაა. წამი დროის დავიწყებაა აბსურდული ცნობიერებისათვის. საქმე ისაა, რომ დრო, რომელიც მიედინება და დიდია, აუტანელია მისთვის. დროის შევსებას მოღვაწეობა და მიზნები სჭირდება. წინააღმდეგ შემთხვევაში დრო ადამიანის მოხრჩობას იწყებს. აბსურდის ცნობიერება დროს გაურბის წამში. წამი დროის უარყოფაა; ხოლო ვინაიდან დრო ცხოვრებაზეა მოჭიმული, წამი ცხოვრების უარყოფაცაა. შესაბამისად, წამით ტკბობაც ცხოვრებისეული შინაარსისაგან მთლიანად დაცლილი ნარკომანული ტკბობაა, „აღმოსავლური კაიფია“, რომელსაც „არყოფნის განცდა“ მოაქვს.

აბსურდული ცხოვრება, ყოველივე ამის გამო, სიკვდილის მიმსგავსებაა. ეს არის ის „ჭერი“, რომელსაც შეიძლება მიაღწიოს სიცოცხლემ სიკვდილთან მიმსგავსებაში. დაშლა, დროის დინების შეწყვეტა „წამში“, განურჩევლობა, არყოფნის განცდა – ყოველივე ეს სიკვდილის მკაფიო ნიშნებია სიცოცხლეში.

ცხოვრების უაზრობას სხვა მხრიდან უკავშირდება თვითმკვლელობა. მას ცხოვრების აზრის არქონის სხვადასხვა ფორმა იწვევს.

თვითმკვლელობის ყველაზე გავრცელებული მიზეზი ე.წ. „ბედის დარტყმაა“. ამ დროს ცხოვრების აზრი მოულოდნელად ინგრევა. რაღაც გაუთვალისწინებელი მიზეზი სპობს ადამიანის ცხოვრების აზრის მატარებელ სიმბოლოს და ამით წყდება ცხოვრების აზრი. ეს არის „ბედის დარტყმა“, – ადამიანი ასე განიცდის მას. რაც უფრო მოულოდნელია „ბედის დარტყმა“, მით უფრო მოსალოდნელია თვითმკვლელობა. „ბედის დარტყმის“ მოულოდნელობას, ჩვეულებრივ, მსხვერპლის გულუბრყვილობაც განაპირობებს. ამიტომ ეს უკანასკნელი თვითმკვლელობის ალბათობას აძლიერებს. რაც უფრო გულუბრყვილოა „ბედის დარტყმის“ მსხვერპლი, მით უფრო მოსალოდნელია თვითმკვლელობა. გულუბრყვილო და ალალი ცნობიერება ღვთისმოსავია. ის ენდობა ღმერთს, ბუნებას, გარემოებებს, ნაკლებად ან ნაკლები სიცხადით წარმოიდგენს ხოლმე ბედის მზაკვრობასა და შესაძლო უბედურებას. ამგვარი წინასწარი აპოკალიფსური წარმოდგენები ადამიანებს ეხმარება ნამდვილი აპოკალიფსების გადატანაში; ნათელი გულისა და გონების ადამიანი არაა მიდრეკილი „საშინელი“ წარმოდგენებისადმი. ამიტომ უბედურება, რომელიც ამ სამყაროში „მოარული შემთხვევითობაა“, მისთვის ნამდვილი „ბედის დარტყმაა“, რომელიც მით უფრო ძლიერია, რაც უფრო გულუბრყვილოა ცნობიერება.

თვითმკვლელობას აქ იწვევს არა „იმდენად“ ცხოვრების უაზრობა, რამდენადაც ამ უაზრობის მოულოდნელი აღმოჩენა – თავზარი. ამიტომაც თვითმკვლელობის ფორმა აქ აფექტურია – თვითმკვლელობას აზრი კი არ ხელმძღვანელობს, არამედ – ემოცია.

თუ ცხოვრების აზრი თანდათანობით ქრება, მაშინ ადამიანს ეუფლება „ბედი-მდევრის“ განცდა და თვითმკვლელობასაც განზრახულის მოფიქრებული შესრულების სახე ეძლევა.

ეს ცხოვრების არა სულიერი, არამედ ბუნებრივი აზრის გზაზე ხდება. ეს გზა, როგორც ითქვა, ამაოების გზაა. მაგრამ ამ ამაოების შემეცნება აღნიშნულ გზაზე მხოლოდ და მხოლოდ საკუთარი ცხოვრებისეული გამოცდილებით ხდება. ის ამაოება, რომელიც ეკლესისტემ წინასწარ იცის, „ტრიუმფის“ ბოლოში ელოდება ახალგაზრდა იმპერატორ ნერონს.

საქმე ისაა, რომ საბედნიეროდ თუ საუბედუროდ, ადამიანები ერთმანეთს არ აცლიან ეპიკურეულ-იუპიტერული ადგილის საკუთარი გამოცდილების შეცნობას. ისინი ისე იხოცებიან, რომ თავის წილ ამაოებას ვერ შეიცნობენ. მაგრამ ხანდახან ხდება გამონაკლისი, როცა სხვაა ხარჯზე ერთი აღწევს არა მარტო თავისი, არამედ ყველას წილი ამაოების შეცნობას. ეს ის „ბედის ვარსკვლავზე“ დაბადებული ნერონია, რომელსაც ბავშვობიდანვე ზრდიან, რომ „ბავშვს არაფერი დააკლდეს“, ისიც არაფერს იკლებს. ადრევე გამოცლის სიამეებით სავსე წუთისოფლის ფიალებს. როგორც ჰამლეტი ამბობს, „წყდება დროთა კავშირი“, იწყება „წამით ტკბობის“ უხამსი „რელიგია“. მაგრამ წამი მაინც მთავრდება და დრო ბრუნდება, რომელსაც არავითარი აზრი არა აქვს.

ნერონის ცნობიერება ნარკომანული და თავდასხმითია. მას ყველგან, ყველა კუნჭულში მისი საიდუმლოს მცოდნე მონათა დამცინავი ღიმილი, აგრეთვე მონურად ჩასაფრებული მტერი ელანდება. თვითმკვლელობა ამგვარი ცნობიერების ყველაზე ბუნებრივი დასასრულია. ასეთ შემთხვევაზე იტყვიან: „ყველაფერი გამოცადა, ცხოვრება ახალგაზრდობაშივე გახარჯა და თავი მოიკლაო“. უფრო ზუსტი იქნებოდა თქმა, რომ ცხოვრების მთელი ამაოება შეიცნო და თავი მოიკლა. ამ შეცნობას, კანონზომიერების თანახმად, თანდათანობითი ხასიათი ჰქონდა, ამიტომ თვითმკვლელობასაც თანდათანობითი, მოფიქრებული ფორმა ექნება.

ცხოვრების აზრის, ასე ვთქვათ, თანდაყოლილი პათოლოგიური უქონლობა თვითმკვლელობის თავისებურ – აბსურდულ ფორმას ესაფუძვლება. აქ თვითმკვლელობას როდი უსწრებს წინ იმედგაცრუება – არა, იმედგაცრუება აქ არც გვაქვს. აბსურდის კაცისათვის იმედი თავიდანვე არ არსებობს. იმედი მომავალს უკავშირდება, წამის კაცისათვის კი მომავალი უაზრო სიტყვაა. აბსურდის კაცი თავიდანვე „გაწყვეტილ დროში“ ცხოვრობს. ამიტომ, ჰამლეტის ტკივილი დროთა კავშირის გაწყვეტის გამო მას არ ესმის. ის წამს ეკუთვნის და არა ცხოვრებას. მაგრამ თუ მას ეს წამი წაერთვა გარემოებების წყალობით, მაშინ ის სრულიად დაუცველი აღმოჩნდება დროის, „ცხოვრების“ წინაშე. მას დაეუფლება ტვირთის თრევის განცდა. თვითმკვლელობა, რომელიც აქამდე, უბრალოდ არ ღირდა, ახლა დაღლილობისაგან, დაქანცულობისაგან, თვის დახსნის საშუალებად მოევლინება აბსურდის ცნობიერებას, სიზიფეს. აბსურდის კაცი ტოვებს ღმერთების მიერ ცინიკურად შემოჩეჩებულ ცხოვრებას – ყოველდღიურობის მოსაწყენ წესრიგს.