რედაქტორი: ბექა იობიძე
კორექტორი: თიკო იობიძე
მდევარი, 2025
წინათქმა
სიმბოლური თვითდაზიანება თანამედროვე ქართველ საზოგადოებაში საკამათო და წინააღმდეგობრივი თემაა. ასეთი ქმედებები ხალხის მიერ განსხვავებულად და არათანმიმდევრულად აღიქმება, – ზოგისთვის პოლიტიკური დამოკიდებულების მკვეთრი გამოხატვაა, სხვებისთვის კი პირადი ტანჯვის ცოცხალქმნა ან მორალური სიმტკიცის გამოვლინება.
ინტერვიუს მოპასუხეა თბილისის თავისუფალი უნივერსიტეტის ასოცირებული პროფესორი ნინო ჟღენტი. მისი სასწავლო კურსები მოიცავს თვისებრივი კვლევის მეთოდებსა და სოციალურ თეორიას. ის ასევე არის მკვლევარი „მეხსიერებისა და შფოთვის ლაბორატორიაში“, თავისუფალ უნივერსიტეტში. მისი კვლევითი პროექტი ეხება სოციალური პროტესტების აფექტურ პოლარიზაციას.
მოპასუხე თვითდაზიანებას განიხილავს არა მხოლოდ როგორც ფსიქოლოგიური პრობლემის გამოხატულებას ან გარემოებებზე პირად პასუხს, არამედ როგორც რთული საზოგადოებრივი და მორალური თავისებურებების მქონე ქმედებას. იგი საუბრობს დიურკემის თვითმკვლელობის სახეებზე და ქართულ სინამდვილესთან შესაბამისობას განიხილავს; გამოკვეთს იმ მიზეზებს, რომელთა გამოც მოქალაქე, პროტესტის ამ უკიდურეს ფორმას რომ მიმართავს, შეიძლება ვერ გახდეს სიმბოლური ფიგურა.
ჩვეულებრივ შემთხვევებში ადამიანები წინააღმდეგობის გამოსახატავად საჯაროდ საუბრობენ, ქუჩაში გადიან, საპროტესტო მოძრაობებს უერთდებიან, თუმცა იშვიათად მიმართავენ უკიდურეს ფორმებსაც. როგორ ფიქრობთ, რას ნიშნავს, როცა ადამიანი საკუთარ სხეულს პროტესტის იარაღად აქცევს – ეს უფრო რაციონალური, გააზრებული წინააღმდეგობის სახეა თუ უფრო მეტად განცდებზე დაფუძნებული ქმედება?
უპირველეს ყოვლისა, ზოგადად განვმარტოთ, ვსაუბრობთ თვითდაზიანების გზით გამოხატულ პროტესტზე. გარკვეულ შემთხვევებში იგი შეიძლება მიეკუთვნოს თვითგანადგურებასაც, თუმცა ყოველთვის ასე არ არის. მაგალითად, შეგვიძლია მოვიაზროთ შიმშილობა; ასევე, ჩვენს სინამდვილეში განსაკუთრებით თვალში საცემი – მაღაროელებისაგან პირის ამოკერვის შემთხვევები. თვითდაზიანებით გამოხატული წინააღმდეგობის უკიდურესი ფორმა თვითმკვლელობაა. ყველა ამ ქმედებას ერთი ძირითადი მახასიათებელი აერთიანებს – სხეულის გამოყენება კოლექტიური აზრის ან მიზნის გასახმოვანებლად: პიროვნება საკუთარ სხეულს გარდაქმნის წინააღმდეგობის ველად, იარაღად, რომლის მეშვეობითაც იგი მიმართავს საზოგადოებასა და მთავრობას, აცხადებს თავის დამოკიდებულებას მაშინ, როდესაც სხვა გამოსავალი აღარ რჩება; იგულისხმება, რომ ყველა ინსტიტუციური არხი უკვე დახურულია, რასაც ემატება ემოციური, პოლიტიკური და ზოგადად ფსიქოლოგიური ზღვრის გაცდენაც. შესაბამისად, ეს ქმედება ნიშანდობლივია საზოგადოებისთვის. სწორედ ამიტომ, სამეცნიერო ლიტერატურაში ასეთ მოვლენებს სიმბოლურ მოვლენებად მოიხსენიებენ. საკუთარი თავის გაწირვა ხდება დიდი მიზნისა და შინაარსისთვის. შესაბამისად, ის აღიქმება, როგორც იდეებისთვის, პრინციპებისა და ღირებულებებისთვის ბრძოლის სიმბოლო, რაც შემდეგ კოლექტიური შთაგონებისა და მიმდინარე მოვლენების გადააზრების საფუძველი ხდება.
თვითდაზიანება, ისევე როგორც თვით განადგურება, შეიძლება იყოს მყისიერი პასუხი გარე გამღიზიანებელზეც და შინაგანი პროტესტის გამოხატვის გზაც, რაციონალური, გააზრებული ქცევა და გრძელვადიანი გეგმის ნაწილი. ამიტომ, ცალსახა პასუხი, უფრო მყისიერი, განცდისმიერი ქმედებაა თუ რაციონალური, არ არსებობს – შემთხვევაზეა დამოკიდებული.
თქვენი აზრით, როცა პროტესტის გამოსახატავად სიტყვები აღარაა საკმარისი და ადამიანები საკუთარ სხეულს აყენებენ ზიანს, რას გვეუბნება ეს საზოგადოებაზე, როგორც ერთ მთლიანობაზე,- რამხელაა მისი ბრალეულობა ამ მოცემულობაში? რამდენად მზადაა იგი მოუსმინოს ასეთ ადამიანს?
თვითდაზიანებისა და თვითგანადგურების პროტესტის ფორმები, როგორც წესი, ჩნდება არადემოკრატიულ ან შერეული მმართველობის სახელმწიფოებში. დემოკრატიული წყობის პირობებში, არსებობს მრავალი ინსტიტუციური თუ არაინსტიტუტციური გზა, რაც ადამიანს საშუალებას აძლევს საკუთარი პროტესტი გამოხატოს, იქნება ეს საპროტესტო აქციები, თავისუფალი მედია თუ სხვა. შესაბამისად, დემოკრატიულ ქვეყნებში საკუთარი სხეულის ბრძოლის იარაღად გამოყენება იშვიათია, თუ საქმე არ გვაქვს ისევ და ისევ უკიდურეს სასოწარკვეთასთან. ავტორიტარულ ან არადემოკრატიულ რეჟიმებში, სადაც სისტემა ძალადობრივია და საჯარო სივრცე შეზღუდული, ადამიანი ვეღარ ხედავს, თუ სად შეიძლება ისმოდეს მისი ხმა. სწორედ ასეთ გარემოში ჩნდება რადიკალური პროტესტის ფორმა. ეს თავისთავად ძალიან შემზარავი და ღრმად დასაფიქრებელია. ამიტომ, პროტესტის ასეთი ფორმის არჩევა გაუსაძლის, უკიდურეს მდგომარეობაზე მიუთითებს, იქნება ეს მიკრო თუ მაკრო დონეზე.
ამგვარი პროტესტი ძირითადად ხელისუფლების მისამართითაა და გააჩნია განსაზღვრული მოთხოვნები, და აქვე, ნიშანდობლივია სახელმწიფოს პასუხიც. როდესაც პროტესტის მსგავს რთულ ფორმას გამოხმაურება და დათმობისკენ მიმართული ნაბიჯები არ მოჰყვება, ბუნებრივია კითხვა – აქვს კი რაიმე ღირებულება ადამიანის სიცოცხლეს ასეთ გარემოში?
ახლა, როგორია საზოგადოების პასუხი ასეთ პროტესტზე. მაგალითად, საქართველოში ჯერ კიდევ ისმის ოპოზიციური ხმა, ჯერ კიდევ არსებობს საშუალება იმისა, რომ საზოგადოებამ საჯაროდ გამოხატოს წინააღმდეგობრივი აზრი. თუმცა შეგვიძლია ვიკითხოთ – რატომ არ განიხილება საყოველთაოდ მსგავსი უკიდურესი ქმედებები? – იქნება ეს მაღაროელების პირის ამოკერვის, შიმშილობის თუ სხვა თვითდაზიანების შემთხვევები. თითქოს სათანადო ყურადღება არ ექცევა აღნიშნულ მოვლენებს. თუ საქართველოზე ვსაუბრობთ, უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ქვეყანა უკვე წლებია მუდმივ საზოგადოებრივ და პოლიტიკურ კრიზისშია. საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ საქართველო თითქოს გადარჩენისთვის ბრძოლის მარყუჟშია, განხეთქილებების, ინსტიტუციური არამდგრადობისა და სამართლებრივი დაუცველობის დაუსრულებელ მანკიერ წრეშია. ასეთ გარემოში დასაშვებია, რომ ყველაზე მძიმე მოვლენებიც ვერ აღწევდეს სრულმასშტაბიან საზოგადოებრივ აღქმამდე, რაც შეიძლება აიხსნას ფსიქო-საზოგადოებრივი მექანიზმებით. მაგალითად, იმ მოვლენებს, რომლებიც ძირითადი საპროტესტო ტალღის ნაწილი არ არის, ვერ ან არ ეთმობა სათანადო ყურადღება. ამის მიზეზი შეიძლება იყოს კოლექტიური ემოციური გადაღლა, შეგუება. ეს უკანასკნელი განპირობებულია იმით, რომ მოქალაქეს ყოველდღიურად ძალიან ბევრი უსამართლობის ატანა უწევს და, შესაბამისად, საზოგადოებას აღარ აქვს რესურსი, თანაბრად გამოხატოს დამოკიდებულება ყველა ასეთ შემთხვევაზე. რამდენადაც უიმედოდ უნდა ჟღერდეს, სინამდვილეა ისიც, რომ მსგავს ვითარებაში ყველას ერთნაირად აღარ აქვს ენერგია, რომ მუდმივად იყოს მზადყოფნაში.
პროტესტის ეს ფორმა, რამდენად მძიმეც არ უნდა იყოს, ხშირად სხვა საკითხით გადაიფარება ხოლმე. მაგალითად, გავიხსენოთ 2025 წლის თებერვალი, როცა დევნილმა ზამირ კვეკვესკირმა თავი დაიწვა დევნილთა სააგენტოს შენობასთან. ამავე დროს ქვეყანაში პოლიტიკური თუ საზოგადოებრივი წინააღმდეგობა არსებობდა, რის შედეგადაც კვეკვესკირის ამბავმა საყოველთაო ყურადღება ვერ მიიპყრო. ხშირ შემთხვევაში გარკვეული თემები, თუნდაც აშკარად უსამართლო და რადიკალური, მოქცეულია უფრო ფართო და მასშტაბური ჩაგვრის ჩრდილში. ამიტომაც არსებობს მოლოდინი, რომ „დიდი“ უსამართლობის მოსპობისას „პატარასაც“ თავისთავად ეშველება.
ეს, ცხადია, სამწუხარო მოცემულობაა, თუმცა ისიც გასათვალისწინებელია, რომ გულგრილობა არ არის მხოლოდ მორალური პრინციპების ნაკლებობა; ხშირად ეს არის გადაღლილი საზოგადოების თავდაცვითი პასუხი, ფსიქოლოგიური და საზოგადოებრივი გადატვირთვის შედეგი.
მაგალითად გავიხსენოთ 2018 წლის შემთხვევა, როდესაც გლდანის ციხეში მოშიმშილე პატიმარი გარდაიცვალა. საზოგადოების აღშფოთება ამ ფაქტს არ მოჰყოლია. რას ნიშნავს ეს დამოკიდებულება – შეგუებაა, დაღლა თუ უბრალოდ გულგრილობა?
გლდანის ციხეში მოშიმშილეს გარდაცვალება, ეს ტრაგიკული შემთხვევაც, მედიის მთავარი ყურადღების სქემაში ვერ მოხვდა. მიუხედავად იმისა, რომ საქმე ეხებოდა ციხის მხრიდან გულგრილობასა და უყურადღებობას, იგი მაინც თითქოს კერძო შემთხვევად დარჩა და სისტემურ პრობლემად ვერ წარმოჩნდა. თითოეული შემთხვევა ცალ-ცალკე არის გასაანალიზებელი.
როგორც ვთქვით, მიმდინარე სხვა მოვლენები, დაღლა და შეგუება შეიძლება გახდეს საზოგადოების გულგრილობის მიზეზი. შეგუება გულისხმობს იმას, რომ ადამიანი, არსებული შინაგანი პროტესტის მიუხედავად, არ არის ბრძოლის მდგომარეობაში, აღარ სჯერა, რომ მის ქმედებას რაიმეს შეცვლა შეუძლია; გადაღლის დროს კი იგი ცდილობს თავი აარიდოს ცუდი განცდების აღმძვრელ მოვლენებს. ცალკე, გულგრილობა ასევე შეიძლება გამოიწვიოს საზოგადოებაში არსებულმა დაპირისპირებულობამ და პოლარიზაციამ. გაუცხოება საწინააღმდეგო ღირებულებების თუ შეხედულებების ადამიანების მიმართ ქმნის მდგომარეობას, როდესაც „მოწინააღმდეგის“ გასაჭირი შენთვის მნიშვნელობას კარგავს. ისეთი თვითდაზიანების ფორმებიც კი, როგორიცაა შიმშილი, არ იწვევს შენში შესაბამის პასუხს და ხანდახან ირონიისა და დაცინვის საგანიც ხდება.
როგორ გარდაიქმნება სიმბოლური შიმშილობა დამკვიდრებულ ქცევად საქართველოში და რა მხრივ უკავშირდება ეს მსგავსი პროტესტის შინაარსის გაუფასურებას? რამდენად შეიძლება აღნიშნულის სათავე წარსულ გამოცდილებაში ვეძებოთ, როდესაც შიმშილობას, განსაკუთრებით პოლიტიკოსების მიერ, სავალალო შედეგი არ მოჰყოლია. ხომ არ იქცა ამგვარი შემთხვევები ერთგვარ ნორმად, რის მერეც შიმშილობა თუ თვითდაზიანების სხვა ფორმა დროებითად და ფორმალურად აღიქმება?
შიმშილობას, ისევე როგორც ნებისმიერ პროტესტს, თავისთავად აქვს გარკვეული მიზანი და ამ მიზნის მიღწევის მიხედვით უნდა ვიმსჯელოთ, რამდენად გამართლებულია იგი. შიმშილობა, როგორც წესი, იარაღია, რომლის თავდაპირველი სწორება არ არის ადამიანის სიკვდილი; მიზანია, ვისაც მიემართება პროტესტი, მათ შორის ხელისუფლებას, მათთვის მოთხოვნის მნიშვნელობის ხაზგასმა და თავგანწირვის მზაობის ჩვენება. ამიტომ თვითდაზიანების ასეთ ფორმებს იშვიათად მოჰყვება თავიდანვე მკაფიოდ განსაზღვრული, გარდაუვალი დასასრული. თუმცა თვითდაზიანებით პროტესტის გამოხატვა ყოველთვის არ არის სტრატეგიულად გააზრებული ან პოლიტიკურად გათვლილი ქმედება. ხშირია შემთხვევა, როდესაც ის ემოციური იმპულსურობის შედეგია, რომელიც მაყურებლებისთვის შეიძლება გაუგებარი იყოს. საზოგადოებრივი განხეთქილებისას ხშირად თვითსაზიანო ქმედებები ყველაში ერთნაირად არ იწვევს თანაგრძნობის, დახმარებისა და შეშფოთების განცდას.
როგორ შეიძლება დიურკემისეული თვითმკვლელობის სახეთა განხილვა საქართველოში თვითდაზიანების ან შიმშილობის შემთხვევების კუთხით?
ავტორი ძირითადად გამოყოფს თვითმკვლელობის სამ ფორმას: ეგოისტურს, ალტრუისტულსა და ანომიურს. ეგოისტური თვითმკვლელობის ფორმა აღწერს ისეთ შემთხვევას, როდესაც ადამიანს არ აქვს მიკუთვნებულობის განცდა არცერთ საზოგადოებრივ ჯგუფთან, განსაკუთრებით ოჯახთან ან რელიგიურ ერთობასთან. ამის საპირისპიროდ, ალტრუისტული თვითმკვლელობის ფორმა აღწერს ისეთ შემთხვევას, როდესაც ადამიანი გარკვეულ საზოგადოებრივ ჯგუფებთან იმდენად არის დაკავშირებული, რომ მზად არის მათი ღირებულებების გამო თავი მოიკლას. ანომიური თვითმკვლელობის ფორმის შემთხვევაში კი, ადამიანს უეცრად ეცლება საყრდენი, ვეღარ გრძნობს კავშირს არსებულ წესრიგთან, ჯგუფებთან, რომელთა ნაწილადაც აქამდე თვლიდა თავს. ასეთი მდგომარეობა შეიძლება გაჩნდეს, მაგალითად, ომის დროს. თვითმკვლელობის მეოთხე ფორმა, რომელზეც დიურკეიმი ნაკლებად საუბრობს, წარმოადგენს ანომიური თვითმკვლელობის ფორმის საპირისპირო მოვლენას. ამ დროს ადამიანი არსებობს იმდენად მკაცრი შეზღუდვების პირობებში, რომ გაუსაძლისი ხდება მისთვის ცხოვრება და საკუთარ სიცოცხლეს სპობს. ეს არის ფატალისტური თვითმკვლელობა.
საქართველოს ისტორიაში დიურკემის თეორიების ჭრილში შეიძლება განვიხილოთ გია აბესაძის თვითმკვლელობა – თავის დაწვა, როგორც თვითმკვლელობის ანომიურ-ალტრუისტული ფორმა. ადამიანი ხედავს, რომ მოქალაქეები ერთმანეთს ებრძვიან, თუმცა მას სჯერა, ღრმად სწამს, რომ ჩვენ ერთნი ვართ, ერთად უნდა ავაშენოთ ქვეყანა. გია აბესაძის ქმედება მიზნად ისახავდა 1991 წელს სამოქალაქო დაპირისპირების ფონზე მორალური პასუხისმგებლობის ხაზგასმას; რომ ხალხისთვის შემოეძახა, „რას ვაკეთებთ?“. მისი სიკვდილი უნდა ყოფილიყო სამოქალაქო შერიგების საფუძველი.
თქვენი აზრით, როდესაც ადამიანი გაუსაძლისი ეკონომიკური პირობების გამო იკლავს თავს, თუ შეგვიძლია ამ მოვლენის სიმბოლურ თვითმკვლელობად შეფასება?
როგორც აღვნიშნე, სიმბოლური თვითმკვლელობა (ან მისი მცდელობა) ისეთი პროტესტის ფორმაა, რომელიც წარმოადგენს არა მხოლოდ პირად ტრაგედიას, არამედ კონკრეტული მნიშვნელობისა და მიზნის მქონე ქმედებას. იგი ხშირად მიზანმიმართული პოლიტიკური კომუნიკაციის ფორმაც არის. ამგვარად, სიმბოლური თვითმკვლელობა საზოგადოებასა და ხელისუფლებას გადასცემს გზავნილს უსამართლობისა და გამოუვალობის შესახებ და ამგვარად ქმნის კოლექტიურ სიმბოლოს. ამის მაგალითია 1963 წელს ბუდისტი ბერის, ქვან დუკის შემთხვევა. მან თავი დაიწვა საიგონის ქუჩაში, რათა გაეპროტესტებინა ვიეტნამის ხელისუფლების მიერ ბუდისტების დევნა. მისი სიკვდილი იქცა არა პირად ან ერთი კონკეტული ჯგუფის ტრაგედიად, არამედ სიმბოლოდ პოლიტიკური უსამართლობისა და სულიერი წინააღმდეგობისა. ასეთი გამოხმაურების მოპოვება ბევრ გარემოებაზეა დამოკიდებული, ამიტომ რთულია ზუსტად თქმა, როდის იქცევა კონკრეტული შემთხვევა იდეის სიმბოლოდ.
პროტესტის მიზნით თვითდაზიანებისა და თვითგანადგურების ფორმები მჭიდროდ არის დაკავშირებული ადამიანის სასოწარკვეთასთან იმ გარემოებებისა და პირობების გამო, რომლებშიც მას უწევს ცხოვრება. საქართველოში დევნილების პროტესტი არის ამის მაგალითი. იმის გარდა, რომ ეს ადამიანები იძულებული იყვნენ დაეტოვებინათ საკუთარი მშობლიური სახლი და მხარე, მოუწიათ, ტრაგედიის შემდეგაც ებრძოლათ უკეთესი პირობებისათვის. სახელმწიფო საკითხის მიმართ გულგრილი აღმოჩნდა. სწორედ ამ მიზეზით, ამ წლის თებერვალში დევნილმა ზამირ კვეკვესკირმა თავი დაიწვა. მსგავსი შემთხვევა მოხდა 2010 წელსაც – აფხაზეთიდან დევნილმა ნანა ფიფიამ დევნილთა სამინისტროს წინ თავი დაიწვა. 2012 წელსაც სცადა დევნილმა ვახტანგ ჭანტურიამ თავის დაწვა, იგივე განმეორდა 2014 წელსაც დალი აბურჯანიას შემთხვევაში. 2022 წელს ზურაბ ქირია სახურავიდან გადმოხტა და გარდაიცვალა. ეს ადამიანები იმდენად გაუსაძლის პირობებში ცხოვრობდნენ, რომ მიმართეს უკიდურეს ზომებს. გარკვეული მიზეზების გამო, რომლებიც წინა კითხვებზე პასუხისას აღვნიშნე, ეს შემთხვევები საჯარო ყურადღებას ვერ იპყრობს. აშკარად ჩანს ისიც, რომ სახელმწიფოსთვის ადამიანის სიცოცხლე არ არის ღირებული, რაც თავისთავად არის ბევრისათვის სასოწარკვეთის მიზეზი.
რამდენად მნიშვნელოვანია „სიმბოლური ფიგურები“ პროტესტის განვითარებისთვის? თქვენი აზრით, საქართველოში რა უშლის ხელს ადამიანების „სიმბოლურ ფიგურებად“ ქცევას?
ამ მხრივ საინტერესოა განვიხილოთ, თუ რატომ ვერ ხდება სიმბოლური ფიგურა ვინმე კონკრეტული. მაგალითად, მოვიყვანოთ იან პალახისა და რომას კალანტას საქმე. დღემდე ისტორიაში ეს ადამიანები საბჭოთა რეჟიმის გადაგდებისა და მასთან წინააღმდეგობის სიმბოლოები არიან. რიგ შემთხვევებში, მათ შორის ტიბეტშიც, ადამიანები, რომელთაც თავი გაწირეს, სიმბოლურად მოწამეებს უთანაბრდებიან. როდესაც ადამიანი საკუთარი სიცოცხლით ეწინააღმდეგება ტოტალიტარულ რეჟიმს, მაგალითად, საბჭოთა სისტემას, და თავს სწირავს ამ წინააღმდეგობას, იგი იძენს განსაკუთრებულ სიმბოლურ მნიშვნელობას. ეს მნიშვნელობა მხოლოდ ცალკეული პირის გმირობის შედეგი კი არ არის, არამედ იმ ისტორიულ-პოლიტიკური შეთანხმების დამსახურებაცაა, რომელიც საბჭოთა რეჟიმს ბოროტების მანქანად აღიარებს. როდესაც არსებობს თანხმობა, რომ სისტემა, რომლის წინააღმდეგაც იბრძოდა ადამიანი, იყო რეპრესიული, არაადამიანური და დანაშაულებრივი, ამ შემთხვევაში თავად წინააღმდეგობა იძენს მორალურ გამართლებას. შესაბამისად, ის, ვინც სიცოცხლეს სწირავს ასეთი რეჟიმის წინააღმდეგობას, გარდაიქმნება სიმბოლოდ და თავისუფლების ხატად.
რაც შეეხება საქართველოს, გარდა იმისა, რომ დღეს ქვეყანაში პოლიტიკური კრიზისია, ქართველი საზოგადოება დამოუკიდებლობის მცირე დროში ჯერ ვერაფერზე ვერ შეთანხმდა. ჩვენს ქვეყანაში თვითდაზიანებისა და შიმშილის შემთხვევები ვერ ხდება საყოველთაო, რადგან საზოგადოება დაყოფილია ორ ნაწილად, – მისი ნაწილი საპირისპირო ბანაკშია და ყურადღებას არ აქცევს იმ მოვლენებს, რომლებიც თავად არ ეხება. დრო სჭირდება, რომ მოვლენები გადაფასდეს. თანამედროვე ქართულ სინამდვილეში სწორედ შეთანხმებულობის არარსებობა აფერხებს ისეთი სიმბოლური ფიგურების ჩამოყალიბებას, რომლებიც მცირე დროში გახდებიან ერთნაირად სამაგალითო ყველა პოლიტიკური ჯგუფისთვის. სიმბოლური ფიგურა იბადება მხოლოდ მაშინ, როდესაც ინდივიდუალური წინააღმდეგობა ხდება კოლექტიური შინაარსის, როდესაც მას და მის პრობლემას საზოგადოება აიგივებს საკუთარ თავთან, საკუთარ განცდებთან.