რედაქტორი: ბექა იობიძე

კორექტორი: გვანცა გოგილაშვილი

მდევარი, 2025

 

 

„სწორი რწმენა (სამიაგდარსანა), სწორი ცოდნა (სამიაგჯნანა), სწორი ქცევა (სამიაკსარიტა) – ერთობლივად ქმნიან გზას განთავისუფლებამდე (მოკშა)“ (V. K. Jain 2021)

 

წინათქმა

 

პირველი ჯაინი, რომლის შესახებ ცნობები ისტორიული წყაროებით დასტურდება, მაჰავირა იყო. საგულისხმოა, რომ მაჰავირამ საფუძველი ჩაუყარა ჯაინიზმს და განსაზღვრა მისი განვითარების მიმართულება. მაჰავირამ სიცოცხლე სალეხანით – თვითმკვლელობა ნებაყოფლობითი შიმშილის გზით – დაასრულა და ეს უკანასკნელი ჯაინიზმის რიტუალად აქცია.

ჯაინიზმისთვის სახასიათოა მკვეთრად გამოხატული მიზანი, რომლის მისაღწევადაც განსაზღვრულია საშუალებები. იმისათვის, რომ გამოვიკვლიოთ შიმშილით თვითმკვლელობის ონტოლოგიური რაობა და მასთან დაკავშირებული ეთიკურ-მორალური საკითხები, აუცილებელია ვიცოდეთ, თუ რა არის ჯაინიზმის ფუძემდებლური ღირებულებები და აქსიომური დებულებები.

მოცემულ სტატიაში შევეცდები შეძლებისდაგვარად ზედმიწევნით აღვწერო საკუთრივ სალეხანა, როგორც ჯაინური ცხოვრების წესის ერთ-ერთი ჩვეულება. რიტუალის შესახებ ცოდნა საშუალებას მოგვცემს, გარემოებების გათვალისწინებით გავიაზროთ იგი და განვიხილოთ სტატიის მთავარი თემა: სალეხანას ეთიკა ჯაინიზმის თეორიულ ჩარჩოში და მისი შედარება დასავლურ, ქრისტიანულ აზრთან. იმისათვის, რომ ვიმსჯელოთ ხსენებული რიტუალის შესაბამისობაზე ჯაინიზმის მთავარ პრინციპებთან და თუ როგორ გაიაზრება იგი ქრისტიანული თეოლოგიური თვალსაზრისით, აუცილებელია სალეხანა განვიხილოთ რელიგიური სისტემის ერთ-ერთ ნაწილად. სალეხანას, როგორც ნაწილის, მთელთან მიმართების აღქმა საშუალებას გვაძლევს, განსხვავებულ რელიგიურ სისტემებში განვიხილოთ ერთი და იგივე ჩვეულება.

 

ცოტა რამ ჯაინიზმის შესახებ

 

მოკლე ისტორია

 

ჯაინიზმი ნასტიკა (არაორთოდოქსული) ჰინდუისტური მოძღვრებაა. ვედები, რომლებიც ორთოდოქსული ჰინდუიზმისთვის ჭეშმარიტების თეორიის პირველწყაროა, არაა საინტერესო ჯაინებისთვის. ჯაინების მრწამსის მიხედვით, მათი რელიგია 24-მა მასწავლებელმა, ტირთანკარამ, იქადაგა, რომელთაგან მხოლოდ უკანასკნელის, მაჰავირას, შესახებ გვაქვს შემორჩენილი ისტორიული ცნობები (Thompson 1999). მაჰავირა ძველი წელთაღრიცხვით VI-V საუკუნეებში მოღვაწეობდა. იგი ჯაინიზმს ძირითადად აღმოსავლეთ ინდოეთში, ბიჰარის მიწაზე, ავრცელებდა. ცნობების თანახმად, მაჰავირამ 14 000 ბერი, 36 000 მონაზონი, 15 9000 კაცი და 31 8000 ქალი გადაიყვანა ჯაინისტურ მრწამსზე (Glasenapp 1999).

ახ.წ. მე-12 საუკუნემდე ჯაინიზმი აღმასვლას განაგრძობდა, მას ძლიერად უჭერდნენ მხარს ინდოეთის სხვადასხვა სამეფოს მმართველები და ვაჭრები. ჯაინიზმის გავრცელება არქიტექტურაზეც აისახა, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი ძეგლებია მთა აბუზე მდებარე დილვარას ტაძარი და ხარაჯუჰოს ტაძრების აღმოსავლური, ჯაინური ნაწილი.

მე-12 საუკუნიდან ჯაინიზმმა დაკარგა პოლიტიკური მხარდაჭერა და შესაბამისად შემცირდა მისი ცნობადობა თუ გავლენა (Glasenapp 1999). ამის მიუხედავად, ჯაინიზმი დღემდეა გავრცელებული ინდოეთში და ათ მილიონამდე მიმდევარი ჰყავს.

 

მიზნობრიობა: მოკშა და კავალა

 

ჯაინიზმი თავისი ბუნებით ათეისტურია. ორთოდოქსული ჰინდუიზმისგან განსხვავებით, ჯაინური აზრის მიხედვით, არ არსებობს აბსოლუტური არსებობის ფორმა, ღმერთი (Thompson 1999). ღმერთის, როგორც აბსოლუტური რაობისა და სამიზნე ობიექტის, არარსებობა ჯაინიზმს განსაკუთრებულ სტრუქტურასა და შინაარსს ანიჭებს. ღვთის, როგორც ყოვლისშემძლე არსების, სამყაროს შემქმნელისა და შემნარჩუნებლის, ხატის გმობა პირდაპირ უკავშირდება სრულყოფილების გმობას. სრულყოფილი არსება, რომლისკენაც უნდა მივისწრაფოდეთ, არსადაა; ან თუ არის, იგი არაა ჩვენი შემქმნელი – ესაა მთავარი ათეისტური აზრი ჯაინიზმში. ჯაინურ სისტემაში მატერია არასრულყოფილია,- მასზე ვმოქმედებთ, შეგვიძლია მისი დამახინჯება, გალამაზება, დანაწევრება, შეერთება,- ვინაიდან იგი მუდმივად იცვლება. ყოველ მატერიალურ საგანს ჰყავს მატერიალური შემქმნელი. მაშასადამე, მოცემული ორი წანამძღვრიდან აუცილებლობით გამომდინარეობს, რომ ჩვენი შემქმნელი ვერ იქნება სრულყოფილი არსება. აღნიშნული დებულება ჯაინიზმის მიზნის საფუძველი და, მეტიც, მოკშასა და კავალას ცნებების იდეური ჩამოყალიბების წინაპირობაა.

თუ არ არსებობს ღმერთი, სრულყოფილი არსება, მაშინ რისკენ მივისწრაფვით, ან საერთოდ რა არის ჩვენი მოქმედების გეზი? ღმერთის სრულყოფილება მსოფლიო რელიგიებში მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ საკუთრივ ღმერთის რაობის დასახასიათებლად, არამედ ადამიანების მისწრაფებათა განსაზღვრებისთვის. ნებისმიერ ორ მდგომარეობასა და მათში მოძრაობას შინაარსს სწორედ სრულყოფილების იდეალი აძლევს, რომელსაც, თუმცა ვერასდროს გავუტოლდებით, შეგვეძლება ხარისხობრივად დავუახლოვდეთ მაინც. აღწერილი მდგომარეობა დასავლური საზოგადოებისთვის ცნობიერში ღრმადაა ფესვგადგმული, მეტიც, აზროვნების ამ წესით ვმოქმედებდით მანამდეც კი, ვიდრე მსოფლიო რელიგია ან რაიმე მსგავსი იარსებებდა. ვგულისხმობ, რომ ჯერ კიდევ არისტოტელე „მეტაფიზიკაში“ საუბრისას მიჯნავს ერთმანეთისგან მოძრავ და უძრავ, ნაკლოვან და სრულყოფილ უსიას^[2].

მაშასადამე, რთული წარმოსადგენია, როგორ შეიძლება ვეძიოთ რაიმე უფრო სრულყოფილი, თუ უარვყოფთ სრულყოფილების იდეას. აუცილებელია ავხსნათ ჯაინიზმის თეოლოგიური ჩარჩოს ეს სირთულე, კერძოდ, ჯაინიზმის მიზნობრიობის განმარტების კუთხით, რათა გავიგოთ, თუ როგორ მიემართება სალეხანას ტრადიცია ჯაინიზმის ზოგად მიზანს.

შედეგი, რომლის მიღწევასაც ჯაინები ცდილობენ თავიანთი ცხოვრების წესით, არის მოკშა – განთავისუფლება, სრული განცალკევება კარმისგან^[3]. ამ მოცემულობის გასააზრებლად საჭიროა ვიცოდეთ ჯაინისტური ფიზიკის საფუძვლებიც, რომლის მიხედვითაც სამყაროში ყველაფერი შედგება ჯივასა (სული) და აჯივასგან (არასულიერი). სამყაროს ამ ხედვაში ნებისმიერ ობიექტს აქვს ჯივა, რომელიც მატერიალურ სამყაროში ვლინდება აჯივას სახით. კარმულ კანონზომიერებას გავლენა სწორედ ჯივაზე აქვს: კარმის ზემოქმედებით ის მომავალ სიცოცხლეში, ანუ სხვა ობიექტში გადასახლებისას, იმკის წინა ცხოვრების შედეგებს; კარმაზეა დამოკიდებული, თუ რომელ მატერიალურ ობიექტში მოხვდება ჯივა. მაშასადამე, კარმის მოქმედების კანონზომიერება აუცილებლობით უკავშირდება აჯივას, რადგან სწორედ ეს უკანასკნელია მისი მოქმედების საშუალება – ერთგვარი ხელსაწყო, რომლითაც იგი საკუთარ თავს გამოავლენს. მატერია კი, როგორც უკვე აღვნიშნე, არასრულყოფილია; იმდენად, რომ მატერიალურ სამყაროში პირობითი, შედარებითი მაჩვენებელიც კი ვერ გვექნება განვითარების მიმართულებისთვის. შესაბამისად, ჯაინმა თავისი ცხოვრება ჯივასკენ, სულიერისკენ, უნდა წარმართოს და ამავდროულად ჩამოშორდეს ყველანაირ აჯივას ან აჯივასთან დაკავშირებულს, მათ შორის კარმასაც. ყველაფერი, რაც სამსარაზე^[4] მიგვაჯაჭვავს, არის რაგა – მანკიერება, რომელიც უნდა მოვიცილოთ.

მოკშას განმარტების შემდეგაც კი საინტერესოა, თუ რა განაპირობებს ჯაინის მიზიდულობას მისკენ; რა გვარწმუნებს, რომ ჯივა უფრო სრულყოფილია, ვიდრე აჯივა. ამის დასამტკიცებლად აუცილებელია კავალას ცნების მოხმობა. კავალა გააზრების ერთგვარი მდგომარეობაა, რომლის დროსაც მოაზროვნე არსება იაზრებს „ნამდვილი“ არსებობის ბუნებას, კერძოდ კი იმას, რომ ყველაზე ძირეული, სრულყოფილი სინამდვილე საკუთარ სულში, ჯივაშია (Thompson 1999).

 

ჯაინური ცხოვრების წესი

 

მიზნობრიობის განხილვის შემდეგ საჭიროა დავადგინოთ, თუ რა საშუალებებით მიიღწევა მოკშას მდგომარეობა. ამ თვალსაზრისით, ჯაინიზმის ეთიკურ განსაზღვრულობაში საფუძველმდებარეა აჰიმსას^[5] ცნება. იგი საყოველთაოა, თანაბრად შეეხება არსებობის ნებისმიერ ფორმას, ნებისმიერ მატერიალურ სუბიექტს, აჯივას, რადგან ნებისმიერ ასეთ სუბიექტში შეიძლება იყოს სულიერი ნაწილაკი, ჯივა. ჯაინური თვალსაზრისი აჰიმსას ორივე გაგებას (დადებითი, უარყოფითი) უკავშირდება. უარყოფითი აჰიმსას წესები რაიმე ქმედების უარყოფას გულისხმობს: არდაზიანებას, არტკენას, არწყენინებას და ა.შ.; საპირისპიროდ, დადებითი შინაარსი მოიაზრებს ქმედით, სიცოცხლისთვის სასიკეთო ცხოვრების წესს: დახმარება, გადარჩენა, მკურნალობა და სხვა (Fitz 2007).

ჯაინები თანხმდებიან, რომ აჰიმსას მიხედვით ცხოვრება თვითწინააღმდეგობრივია. იცოცხლო, ნიშნავს, რომ რაიმე სხვას ავნო. ვინაიდან ადამიანის, როგორც მატერიალური სხეულის, აღქმის ორგანოები არასრულყოფილია, შეუძლებელია ცხოვრება ისე, რომ სხვა არაფერი დავაზიანოთ. ამის მაგალითები უხვია ყოველდღიურ ცხოვრებაში,- სიარულისას მცენარეს ვაბიჯებთ და ვანადგურებთ, მასთან ერთად მწერებს, ჭიანჭველებს. შესაბამისად, ადამიანის ერთმა გაუაზრებელმა ნაბიჯმა ათეულობით სხვა არსებობის ფორმა შეიძლება დააზიანოს. თუმცა ეს არ ითვლება აჰიმსას გზიდან გადახვევად, რადგან აჰიმსას მიხედვით ცხოვრება არამიზნობრივ ზიანს უგულებელყოფს, მანკიერი მნიშვნელობა ენიჭება მხოლოდ ძალადობის მდგენელს, განსაზღვრულ მიზანმიმართულობას ვნებისკენ (Fitz 2007).

ზემოთ ხსენებული მსჯელობა მიემართება ჩვეულებრივ ადამიანებს, რომლებიც დებენ „მომცრო ფიცს“, მაგრამ მოცემულობა განსხვავებულია აცტეკი ჯაინებისთვის. მათ ეკრძალებათ, შემთხვევითადაც კი, სიცოცხლის ნებისმიერი ფორმისთვის ზიანის მიყენება. ეს ყველაფერი „დიადი ფიცის“ ნაწილია. ამ შემთხვევაში საინტერესოა, თუ როგორ შეიძლება ცხოვრება, ვინაიდან არსებობის სასიცოცხლო მოთხოვნილება კვებაა; კვება კი, თავის მხრივ, რაიმე სიცოცხლის ფორმის განადგურებაცაა. ამ გამოწვევას აცტეკი ჯაინები შემდეგნაირი წესით უმკლავდებიან: ისინი თავად არ იმზადებენ საჭმელს, მათთვის საარსებო ულუფას ჩვეულებრივი ჯაინი ამზადებს. ცხოვრების ასეთი წესი სრულად არ შეესაბამება აჰიმსას. სადავოა, თუ რამდენად შეიძლება მცენარის არმოწყვეტა უშუალოდ ერთი ადამიანის მიერ არ ჩაითვალოს აჰიმსადან გადახვევად, თუ ამ მცენარის მოწყვეტა წინასწარგანსაზღვრულია აცტეკი ბერისთვის საჭმლის მომზადებით. შეიძლება თუ არა მივიჩნიოთ, რომ აცტეკი ჯაინი საკვების მიღებით ამართლებს სიცოცხლის ერთი ფორმის მიერ მეორის საკვებად გადაქცევას, ანუ ძალადობას და, შესაბამისად, აჰიმსას დარღვევას.

ეგზისტენციალისტური სუბიექტივიზმის მიხედვით, ადამიანი პასუხისმგებელია არა მხოლოდ საკუთარ თავისთავადობაზე, არამედ ყველა სხვა ადამიანზეც, იმ აზრით, რომ ერთი ცალკეული პირის ქმედება, მისი მსოფლხედვის გათვალისწინებით, შეიძლება განზოგადდეს ადამიანთა მთელ მოდგმაზეც (Sartre 1946). იგულისხმება, რომ ინდივიდუალური ქმედებისას ადამიანები ვამართლებთ ამ ნაბიჯს, როგორც საზოგადო ცხოვრების წესს. მაგალითად, მკვლელობისას ადამიანი ამართლებს მკვლელობას და პირად აღქმაში აქცევს მას ადამიანთა ცხოვრების წესად.

სუბიექტივიზმის თეორიულ ჩარჩოში განხილვისას საორჭოფო ხდება აცტეკი ბერის ცხოვრების წესის ლოგიკური გამართულობა. სხვის მიერ მომზადებული საკვების მირთმევისას აცტეკი ბერი ამართლებს ქმედებას – ცოცხალი არსების მოკვლას, რათა სხვას მოვუმზადოთ საჭმელი. აჰიმსას მიხედვით კი შეუძლებელია გავამართლოთ მკვლელობა. შესაბამისად, არსებობის გაურკვეველი ხარისხის შეუთანხმებლობა აჰიმსასა და „დიადი ფიცის“ ეთიკას შორის. შეუთავსებლობის გამოვლინების მტკიცებულებად და ამავდროულად აღმოფხვრის მცდელობად გვევლინება სალეხანა, შიმშილით თვითმკვლელობის რიტუალი.

 

ჯაინური სალეხანა

 

სალეხანა დროში განგრძობადი ქმედებაა. ჯაინურ აზროვნებაში იგი არ აღიქმება ეთიკური ჩარჩოს განდგომილ მოვლენად, არამედ ცხოვრების წესის ლოგიკურ გაგრძელებად და დასასრულად. სალეხანას დროში განგრძობითობა მოიაზრებს ადამიანის მიერ შიმშილობის დასაწყებად გარკვეული პირობების დაკმაყოფილებას; იგულისხმება ხანდაზმულობა ან უკურნებელი დაავადება (Somasundaram 2016), ანუ მდგომარეობა, როდესაც სიკვდილი მოახლოებულია. აღნიშნული გარემოებები აჰიმსას ეთიკურ განტოლებაში ის ცვლადები არიან, რომლებითაც შესაძლებელია სიცოცხლის მიზანმიმართული დაზიანება არ ჩაითვალოს ძალადობად. ვინაიდან სიკვდილი მალევე გარდაუვალია, მოშიმშილეს ეხსნება პასუხისმგებლობა, რომ საკუთარი თავის გადარჩენით გადაარჩინოს ცოცხალი არსება და ეს ეთიკური ვალდებულება ნაცვლდება სხვა, იდეალისტური ქცევის წესით, რომლის დაცვაც სიცოცხლის განმავლობაში შეუძლებელია,- შიმშილობისას მნიშვნელოვანია არა ის, რომ მოშიმშილე კვდება, არამედ ის, რომ სიკვდილამდე ის არცერთ ცოცხალ არსებას აღარ ავნებს. მნიშვნელოვანია, რომ აქ მთავარია არა მოშიმშილე, არამედ შიმშილით „გადარჩენილი“ სიცოცხლე; სწორედ ეს თვალსაზრისია არსებითი ჯაინური მიდგომისა და თეოლოგიური ჩარჩოსათვის. ზემოთ ხსენებული საზრისი სალეხანას აქცევს არა თვითმკვლელობად, არამედ – თავგანწირვად.

სალეხანა რომ თავგანწირვის შინაარსის ფორმალური ქმედებაა, ამაზე სხვა მახასიათებლებიც მეტყველებს. ჯაინი შიმშილობისას არ უნდა ფიქრობდეს მომავალ ცხოვრებაზე (Somasundaram 2016), იგი სრულიად უნდა ჩამოსცილდეს სამსარას, თავიდან მოიშოროს მასთან დაკავშირებული ყოველგვარი განცდა, აზრისმიერი ქმედება. მოცემული დებულება მიგვიძღვის შემდგომ ძირეულ მახასიათებელთან: სალეხანა დაცლილია სუბიექტისგან. ადამიანი, რომელიც შიმშილობს, სრულყოფილად უნდა განიწმინდოს საკუთარი თავისგან. თვითწმენდაში ვგულისხმობ სამსარასთან ყოველი ბმის ან დამაკავშირებელი მექანიზმის ჩამოცილებას. ეს მოქმედება თავისი შინაარსით იგივეა, რაც მოკშას ძირეული მიზანი, სულჩადგმული მატერიიდან მოიშოროს აჯივას გავლენა და დატოვოს მხოლოდ ჯივა. სუბიექტისგან გაწმენდა არსებითი ნაწილია, რომელიც, თავისებური ბუნების მიუხედავად, გვეხმარება, რომ სალეხანა არ მივიჩნიოთ მანკიერ ქმედებად. მეტიც, სალეხანა არის გზა, რომლითაც სულს შეუძლია დარჩეს საკუთარ თავთან ფსიქიკური, ფიზიკური ან სხვა რაიმე არასასურველი გამღიზიანებლის გარეშე (P. Jain 2020).

მესამე მიზეზი, რომლის გამოც სალეხანა ვერ ჩაითვლება ცოდვილ ქმედებად, მოშიმშილის დამოკიდებულებაა სიკვდილის მიმართ. სილოგიზმი, რომელიც ცდილობს დაამტკიცოს სალეხანას ლოგიკური შეუსაბამობა ჯაინისტურ მრწამსთან, შემდეგნაირია: მოშიმშილე იაზრებს ნებაყოფლობითი სიკვდილის გადაწყვეტილებას; ცოცხალი ორგანიზმის პრანას^[6] მოქმედების შეჩერება არის ზიანი ამავე ორგანიზმისთვის; ზიანი არის ჰიმსა^[7]; ჰიმსა ცოდვაა; მაშასადამე, სალეხანა არის ცოდვა. მოცემული მსჯელობა ყურადღებას ამახვილებს ფორმალურ მხარეზე, მაგრამ უგულებელყოფს სიკვდილის არსობრივ მნიშვნელობას ჯაინიზმში. მკვლელობა, ანუ შიმშილობის შემთხვევაში პრანას განადგურება, არაა ქმედება, რომელსაც ისეთი მანკიერება იწვევს, როგორიცაა ბანდჰა^[8]. მკვლელობა, რომლის მიზეზიც არის, მაგალითად, პრამადა^[9], რაგა^[10] ან სხვა რაიმე მანკიერი თუ არამანკიერი ბმა მატერიალურ სამყაროსთან, არის ცოდვა. მკვლელობა თავისთავად მხოლოდ ფიზიკური ქმედებაა, მას მნიშვნელობას ანიჭებს განცდითი მიმართება, რომელიც მოქმედ პირს ახასიათებს. შესაბამისად, თუ მკვლელობას მანკიერი მიზეზი არ აქვს, არც მკვლელობაა მანკიერი (V. K. Jain 2021). მაშასადამე, უნდა შევისწავლოთ, თუ რას განიცდის სალეხანას მიმდევარი, რათა დავადგინოთ, ლოგიკურად შეესაბამება თუ არა იგი აჰიმსას პრინციპს. ამ მხრივ, შეიძლება ითქვას, რომ მოშიმშილეს არ აქვს ქმედითი ბმა სამსარასთან. ვინაიდან სალეხანა თავისი ფორმით არის ლოდინი, არაფრის გაკეთება, შეუძლებელია იგი უკავშირდებოდეს ცხოველქმედ განცდას. თუ იგი უკავშირდება ასეთ განცდას, მაშინ უნდა ვხედავდეთ მისი გამოხატვის ფორმასაც, რაც რიტუალის განმავლობაში არსად გვხვდება. ამასთან ერთად, მოშიმშილე რომც განიცდიდეს რაიმე ბანდჰას, სალეხანას ტრადიცია თვითწმენდის მხრივ კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი ხდება, რადგან განცდისმიერი ნების მდგენელების თავიდან არიდება მნიშვნელოვანი ნაბიჯია ზემოთ ხსენებული თვითწმენდისთვის.

 

ასტიკა ჰინდუიზმი და თვითმკვლელობა

 

ჯაინიზმი სხვა ჰინდუისტური რელიგიებისგან განსხვავდება იმით, რომ იგი ერთადერთია, რომელმაც სალეხანა ინსტიტუტად აქცია. ასტიკა ჰინდუისტურ ტექსტებში ვკითხულობთ თვითმკვლელობის სხვადასხვა ფორმისა და მათ მიმართ ურთიერთსაწინააღმდეგო დამოკიდებულების შესახებ, მაგრამ თვითმკვლელობას არ აქვს რიტუალური ტრადიციის ფორმა. შესაბამისად, საინტერესოა, თუ როგორ გამოიხატება აღნიშნული ფორმალური განსხვავება თვითმკვლელობის მიმართ დამოკიდებულებაში.

ორთოდოქსული ჰინდუიზმის დამოკიდებულება თვითმკვლელობის მიმართ დიალექტიკურია. ერთი მხრივ, ვედებში, უპანიშადებსა და სხვა ასტიკური ჰინდუიზმის ტექსტებში დაგმობილია თვითმკვლელობა, თუმცა, მეორე მხრივ, არსებობს შემთხვევები, როცა გამართლებულია რელიგიური თვითმკვლელობა; მეტიც, იქმნება მისი მისაბაძი ხატება (Vijayakumar 2018). შეგვიძლია გამოვყოთ რამდენიმე სახის ასეთი თვითმკვლელობა, რომელთაც თან ახლავს აუცილებელი მოთხოვნები. მაგალითად, ჰინდუიზმის მიხედვით, არსებობს გეოგრაფიული წმინდა ადგილები, სადაც მოხვედრა სამსარას ციკლისგან განთავისუფლებას ნიშნავს. ასეთ შემთხვევაში თვითმკვლელობა და წარმავალი სინამდვილისგან ატმანის^[11] განთავისუფლება დაშვებულია (Vijayakumar 2018).

მსგავსება ჰინდუიზმისა და ჯაინიზმის დამოკიდებულებებს შორის ფორმალურია. ორივე მათგანი ყურადღებას ამახვილებს მიზეზზე, რომელიც წარმართავს თვითმკვლელობას, თუმცა შინაარსობრივი სხვაობები მათ შორის აშკარაა.

უპირველეს ყოვლისა, ნებისმიერი სახის თვითმკვლელობა ჰინდუიზმში თვითმკვლელობად აღიქმება, და არა – თავგანწირვად; მოქმედება შეიძლება მოიაზრებდეს თავგანწირვას, თუმცა ამით მისი რაობა არ იცვლება. მსგავსი შინაარსობრივი განსხვავება მხოლოდ იმის საშუალებას იძლევა, რომ თვითმკვლელობის სხვადასხვა ფორმას საკუთრივი სახელები დაერქვას (Deshpande 1980).

მთავარი იდეური სხვადასხვაობის მიზეზი ჯაინიზმსა და ასტიკა ჰინდუიზმს შორის მათ ენტელექიაშია. ორი რელიგიის ქვაკუთხედი პრინციპები ზედმეტად განსხვავებულია ერთმანეთისგან იმისათვის, რომ საერთო აღქმითი წესი შექმნან. თუკი ჯაინიზმის მთავარი ინსტიტუციური ჩვეულება აჰიმსაა, ჰინდუიზმი უფრო ფუნქციონალისტური თეორიით გვევლინება. ჰინდუისტური კარმის მამოძრავებელი ძალა ადამიანის საზოგადოებრივი მნიშვნელობით განისაზღვრება (Thompson 1999). ამ უკანასკნელს კი, თავის მხრივ, კასტური სისტემა განსაზღვრავს. კასტურ სისტემაში აქსიომად გვევლინება ოთხი ვარნას^[12] არსებობა: ბრაჰმანი (სასულიერო პირი), კშატრია (მმართველი, თავადი, მეომარი), ვაიშია (ვაჭარი), შუდრა (გლეხები, მუშები). ვარნები იერარქიულადაა დალაგებული, ადამიანი რეინკარნაციების განმავლობაში დაგროვილი კარმის მიხედვით იცვლის ადგილსამყოფელს – დაწინაურდება ან ჩამოქვეითდება. კარგი კარმის დაგროვება უკავშირდება გადასახადების გადახდას, რიტუალურ მსხვერპლშეწირვასა და სხვა სისტემურ მოვალეობებს. ეთიკის ასეთი სტრუქტურა მკვეთრად განსხვავდება ჯაინიზმისგან. ჯაინიზმში საყოველთაო სინამდვილე ადამიანის სულშია, ადამიანი თავადაა სისტემის მთელი ნაწილი, ასტიკა ჰინდუიზმის სკოლების მიხედვით კი ადამიანი ნაწილია და მისი ქმედებაც მთელთან მიმართებით უნდა განისაზღვროს.

შინაარსობრივი განსხვავება ვლინდება თვითმკვლელობის აღქმის შეუთავსებლობაში. ჯაინიზმისთვის თვითმკვლელობის ეთიკა მთლიანად საკუთრივია, ჰინდუიზმში კი – გარემოსთან მიმართებითი ქმედებაა, მნიშვნელობა ენიჭება არა პიროვნებას, არამედ – პიროვნების დანიშნულებას. თვითმკვლელობის გმობის მიზეზი ასტიკა ჰინდუისტური სკოლებისთვის სწორედ მოვალეობებია,- მკვდარი ვერ შეძლებს რელიგიური ვალდებულებების შესრულებას, რომლებსაც მას ვარნა აკისრებს, შესაბამისად, თვითმკვლელობა რელიგიასთან შეპირისპირებული ქმედება გამოდის. ჯაინიზმის მიდგომა კი პოზიტივისტურია, მისთვის მნიშვნელოვანია არა წინასწარგანსაზღვრული ვალდებულება, არამედ ის, თუ რა შედეგს მოუტანს სუბიექტს თვითმკვლელობა. ჯაინიზმი განიხილავს შედეგს და შემდეგ აზოგადებს მას, ქმედება თეოლოგიურ ჩარჩოში ექცევა. ღირებულება, რომელიც ჯაინიზმისთვის არსებითია, სიცოცხლის უმაღლესი, განუსაზღვრელი ფასია, ასტიკა ჰინდუიზმისთვის კი ძირეული საზრისი საზოგადოებრივი ფუნქციონალისტური სისტემაა.

თვითმკვლელობის ქრისტიანული გაგება და მისი შეპირისპირება ჯაინიზმთან

 

ქრისტიანულ საზოგადოებაში ღრმადაა ფესვგამდგარი ცუდი დამოკიდებულება თვითმკვლელობის მიმართ. ამგვარი აღქმა სათავეს იღებს იუდას აღსასრულიდან, რომელიც მიჩნეულია არა ცოდვების გამოსყიდვად, არამედ, პირიქით, – კიდევ ერთი ცოდვის დამატებად (Augustine 426). ქრისტიანული ხედვის გააზრება თვითმკვლელობის საკითხის მიმართ ჩვენთვის მნიშვნელოვანია, რადგან ნაცნობი საზრისის შეპირისპირება სალეხანის ჯაინისტურ ახსნასა და დახასიათებასთან საშუალებას მოგვცემს, აღმატებული სიმკვეთრით აღვიქვათ აღნიშნული რიტუალის რაობა. ამ მიზნით შეგვიძლია განვიხილოთ ნეტარი ავგუსტინეს მიერ თვითმკვლელობის დაგმობისთვის გამოყენებული არგუმენტები და გავარკვიოთ რამდენიმე საკვანძო საკითხი: მიემართება თუ არა იგი სალეხანას, ანუ შეგვიძლია თუ არა სალეხანას თვითმკვლელობად მიჩნევა ქრისტიანული აზრის მიხედვით; თუ სალეხანა თვითმკვლელობაა, არის თუ არა იგი გამართლებული ქრისტიანული ეთიკური გადმოსახედიდან. ამის გასარკვევად საჭიროა უცვლელი დავტოვოთ რიტუალის არსი და ქრისტიანული მოძღვრებისამებრ გავიაზროთ იგი. დაუშვებელია ჯაინისტური მორალი, ფიზიკა და სხვა ნაწილები „გადმოითარგმნოს“ და მოერგოს ქრისტიანობას, რადგან ამით დავკარგავთ ან დავამახინჯებთ იმ ძირეულ აზრთა წყობას, რომლის გამორკვევასაც ამ სტატიაში ვცდილობთ.

ნეტარი ავგუსტინეს „ღმერთის ქალაქის“ პირველი წიგნის მნიშვნელოვანი ნაწილი ეთმობა თვითმკვლელობის გმობას. პირველი არგუმენტი, რომელსაც ქრისტიანი თეოლოგი იყენებს, ემყარება აქსიომას, რომ მკვლელობა ცოდვაა ნებისმიერ შემთხვევაში; არ აქვს მნიშვნელობა, კეთილი ზრახვები ამოძრავებს თვითმკვლელს თუ არა; საუკეთესო შემთხვევაშიც კი, მაგალითად, თუ თვითმკვლელობით ვცდილობთ სხვა გადავარჩინოთ შეცოდვას, ჩვენ მაინც ვცოდავთ და ამით წავბილწავთ საკუთარ სულს. ნეტარი ავგუსტინეს მიდგომა არ ითვალისწინებს ერთ-ერთ ძირეულ საკითხს, რომელიც სალეხანასთვის საფუძველმდებარედ შეგვიძლია მივიჩნიოთ. განვმეორდები, რომ ჯაინური აზრის მიხედვით, ცხოვრება ნიშნავს მიაყენო ზიანი სხვა რაიმეს. თავად ცხოვრება, როგორც დროში განგრძობადი ნებაყოფლობითი ქმედება, აუცილებლობით გულისხმობს ცოდვის ჩადენას, ვინაიდან სიცოცხლისთვის საჭიროა საკვების მიღება, საკვები კი თავად არის ცოცხალი არსება; ბალახშიც კი არის ჯივა. მაშასადამე, ჯაინიზმში ერთი არსების სიცოცხლე მოითხოვს სხვა არსების სიკვდილს. ამ თვალსაზრისით, სადავო საკითხია: რომელი უფრო მძიმე ცოდვაა, საკუთარი სიცოცხლით გამოიწვიო სხვისი სიკვდილი თუ მოიკლა თავი. სამწუხაროდ, ნეტარი ავგუსტინე მსგავს მოცემულობას არ განიხილავს, იმის თქმა კი ნამდვილად შეგვიძლია, რომ ავგუსტინეს პირველი არგუმენტი არ იძლევა სალეხანას ცოდვად მიჩნევისთვის საკმარის საზრისს.

ტექსტის მეოცე თავში ნეტარი ავგუსტინე ებრძვის განცდით და ინტელექტუალურ მიმართებას, რომლის მიხედვითაც თვითმკვლელობა შეიძლება იყოს ღირსეული, მამაცი ქმედება. ის განიხილავს ორ შემთხვევას, რომლებიც თვითმკვლელობისკენ გვიბიძგებს.

პირველ შემთხვევაში ადამიანი თავად სჩადის ცოდვას, რომლის სიმძიმესაც ვერ უძლებს და იკლავს თავს (ასეთია ზემოხსენებული იუდას აღსასრული). ამგვარი თვითმკვლელობის სიმამაცედ მიჩნევა ან მონანიების საბაბით გამართლება აზრმოკლებულია, რადგან საკუთარი ცოდვის სიმძიმისგან გაქცევა ყველაზე მარტივი გამოსავალია. რთული გამოსავალი თვითმკვლელობის საპირისპირო – საკუთარი ცოდვების ტვირთით ცხოვრება – იქნებოდა.

მეორე შემთხვევაში ადამიანი თავს იკლავს სხვის მიერ ჩადენილი ცოდვის გამო,- მაგალითად, ქალი, რომელმაც იცის, რომ ნამუსის ახდა ელოდება, სიცოცხლეს ისწრაფებს (მსგავსი მაგალითი ქართველებისთვის კარგად ნაცნობ ნაწარმოებში – „ბაში-აჩუკი“ – გვაქვს). ნეტარი ავგუსტინეს აზრით, ასეთ შემთხვევაშიც კი თვითმკვლელობა მანკიერებაა, ვინაიდან მას, ვის მიმართაც სცოდავენ, არ მიუძღვის ბრალი ცოდვაში. შესაბამისად, იგი მოცემულ გარემოებაში უცოდველია, თვითმკვლელობით კი უცოდველ სულს ამახინჯებს, ჰკიდებს რა მას ცოდვის ტვირთს. ჯაინიზმის მიხედვით, აღნიშნული არგუმენტი გვიბიძგებს, ვიფიქროთ ისეთ რამეზე, რაც არც კი ღირს დაფიქრებად. მამაცურია თუ არა ცალკეული ქმედება, არ უკავშირდება იმას, თუ რა არის ჩვენი მიზანი. ჯაინის მიზანია მოკშას მდგომარეობა, რომელშიც ის საყოველთაო ჭეშმარიტებას ეზიარება და გათავისუფლდება ბანდჰასგან, ყოველგვარი ბმისგან, რომელიც მას აკავშირებს მანკიერ სამყაროსთან. ჯაინისთვის შეუძლებელია მოკშასკენ გზა იყოს უღირსი, ვინაიდან მოკშა თავად არის ჭეშმარიტად ღირსეული იმდენად, რამდენადაც სინამდვილე ღირსეულია. შესაბამისად, თუ მოკშა მოითხოვს თვითმკვლელობას, მაშინ თვითმკვლელობა ღირსეულია. ამას გარდა, უნდა გავიაზროთ, რომ ნეტარი ავგუსტინე არ ითვალისწინებს იმ გარემოებებს, რომლებსაც ჯაინისტური ფიზიკა და ონტოლოგია აყალიბებს.

ნეტარი ავგუსტინეს არგუმენტების ჯაინიზმთან შეუთავსებლობას არსებითად ის იწვევს, რომ იგი არ უშვებს მცენარის, როგორც სულიერი არსების, მოკვლის შესაძლებლობას. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ის, რაც ჯაინიზმისთვის სინამდვილეა, ნეტარი ავგუსტინესთვის შესაძლებლობადაც კი არ განიხილება. მეტიც, ნეტარი ავგუსტინე ამტკიცებს, რომ მკვლელობის გმობა არ მიემართება მცენარეებს ან სხვა საგნებს, ვინაიდან მათ არ აქვთ განცდის აღქმადობა.

 

ბოლოთქმა

 

სალეხანა ჯაინიზმში არა მარტო რიტუალურ თვითმკვლელობად, არამედ თავგანწირვად გაიაზრება, რომლის მეშვეობითაც მოშიმშილე უარს ამბობს არსებულ სხვა სიცოცხლეს ავნოს. რიტუალით ჯაინი მიემართება მოკშასკენ (განთავისუფლებისკენ). ეს ქმედება მორალურად გამართლებულია მოშიმშილის ძლიერი ნებით, დაშორდეს სამსარულ ყოფას, მოიშოროს ბანდჰა და შეიცნოს ჭეშმარიტი სინამდვილე. ჯაინიზმის თვალსაზრისი მკვეთრად საკუთრივია, ამით ის განსხვავდება ასტიკა ჰინდუისტური მოძღვრებისგან. სალეხანას რიტუალის თეორიული ჩარჩოს გაცნობა საშუალებას გვაძლევს აღვიქვათ ჯაინიზმის თავისებური ფორმა და შინაარსი.

დამატებით, ჯაინიზმის გამორჩეულობას ხაზს უსვამს თვითმკვლელობის საწინააღმდეგო, ქრისტიანობისთვის სახასიათო მიმართების შეუსაბამობა ჯაინიზმთან. ქრისტიანი არ აღიარებს იმ გარემოებებს, რომლებიც აქსიომური მოცემულობაა ჯაინისთვის.

მაშასადამე, სტატიაში სალეხანას რიტუალზე მსჯელობით შესაძლებელი გახდა ჯაინიზმის ზოგადი დახასიათება და მისი დადარება ადგილობრივ ჰინდუისტურ და შორეულ ქრისტიანულ რელიგიებთან.

 

 

 

 

ბიბლიოგრაფია

 

Augustine, Saint. 426. The City of God.

Deshpande, Charuhas. 1980. “A Documentary Note On Suicide In Ancient Indian Literature.” Indian Philosophical Quarterly 59-65.

Fitz, Dr. Hope K. 2007. “Ahimsa: A Way Of Life; A Path To Peace.” Gandhi Lecture Series 6-7.

Glasenapp, Helmuth Von. 1999. Jainism: An Indian Religion of Salvation. Delhi: MOTILAL BANARSIDASS PUBLISHERS PRIVATE LIMITED.

Jain, Pragya. 2020. “Book Review: SALLEKHANĀ: THE JAIN APPROACH TO DIGNIFIED DEATH.” Academia.edu. Accessed May 1, 2025. https://www.academia.edu/58782967/Sallekhana.

Jain, Vijay K. 2021. Tattvartha Sutra. 29 November. https://www.wisdomlib.org/jainism/book/tattvartha-sutra-with-commentary/d/doc1084584.html.

Sartre, Jean-Paul. 1946. Existentialism is a Humanism. Tbilisi: Geoprint.

Somasundaram, Ottilingam. 2016. “Jainism – Its relevance to psychiatric practice; with special reference to the practice of Sallekhana.” Indian Journal of Psychiatry 471-474.

Thompson, Mel. 1999. “Jainism.” In Eastern Philosophy, by Mel Thompson, 81-100. London: Hodder Headline Plc.

Vijayakumar, Lakshmi. 2018. “Is Hinduism ambivalent about suicide?” International Journal of Social Psychiatry 1-7.

 

• ^[2] საგნის უმაღლესი ხარისხის სინამდვილე, მისი ჭეშმარიტი რაობა.
• ^[3] ფუძემდებლური პრინციპი, რომლის მიხედვითაც მოქმედებს სამყარო. ჯაინური აზრის მიხედვით, კარმა მატერიალური სამყაროს ნაწილია.
• ^[4] ყოფიერი სამყარო, ტანჯვისა და წარმავლობის, უბრალოების უსასრულო განმეორებადობა.
• ^[5] პრინციპი არძალადობისა.
• ^[6] სასიცოცხლო ძალა, ენერგია.
• ^[7] აჰიმსას საწინააღმდეგო ცნება, ანტონიმი.
• ^[8] ჯივას მიჯაჭვულობა კარმასთან.
• ^[9] ქარაფშუტობა.
• ^[10] სიყვარული.
• ^[11] სული ჰინდუიზმში.
• ^[12] ინდურ ფილოსოფიასა და ჰინდუისტურ ტრადიციაში ვარნა აღნიშნავს საზოგადოების ოთხ ძირითად ჯგუფს, რომლებიც ჩამოყალიბებულია ადამიანის ხასიათისა (გუნა) და ქმედებების (კარმა) მიხედვით.