რედაქტორი: ბექა იობიძე
კორექტორი: თიკო იობიძე
მდევარი, 2025
წინათქმა
წმინდანები და ხატები საქართველოს კულტურის ჩვიდმეტსაუკუნოვანი ნაწილია. იქიდან გამომდინარე, რომ მართლმადიდებლობა ქართული პოლიტიკური ისტორიის მნიშვნელოვანი მდგენელია, ბუნებრივია, სარწმუნოებასთან ერთად, წმინდანებს საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ ცხოვრებაშიც მნიშვნელოვანი წვლილი მიუძღვით. მაგალითად, უძველეს მატიანეებში წმინდა ნინო შეგვიძლია ერთდროულად აღვიქვათ, როგორც სასულიერო და პოლიტიკური პირი (Aleksidze 2021). შუა საუკუნეებიდან საქართველოში ჩნდება და ვითარდება ეროვნული წმინდანების იდეაც. წმინდანების კულტით განსაკუთრებით მე-19 და მე-20 საუკუნეებში ინტერესდებიან, როდესაც ქართველი მოაზროვნეები, ნაციონალისტური სამოქალაქო მიზნებით, მათ ეროვნული მოძრაობის ნაწილად ქცევას ცდილობენ. შედეგად, წმინდანებსა და ხატებს უჩნდებათ ზემოქმედების უნარი, რომლითაც საზოგადოებრივ-პოლიტიკური საქმის განსაზღვრა შეუძლიათ.
ინტერვიუს მოპასუხეა ნიკოლოზ ალექსიძე, თავისუფალი უნივერსიტეტის მართვისა და საზოგადოებრივ მეცნიერებათა სკოლის დეკანი, რელიგიის ისტორიის პროფესორი. მისი კვლევისა და სწავლების მიმართულებებია: პოლიტიკური აზრი, რელიგიათმცოდნეობა, ფილოსოფია და შუა საუკუნეების ისტორია. მას ეკუთვნის არაერთი კვლევა საქართველოში წმინდანთა აღქმისა და ქრისტიანული აზრის ისტორიის შესახებ. მათ შორის განსაკუთრებით აღსანიშნავია მონოგრაფია “Holy Bodies and Body Politic: Sanctity, Gender and Authority in Medieval Caucasia”. მოცემულ ინტერვიუში მოპასუხე განიხილავს წმინდანებისა და ხატების დანიშნულებას, მათთან მიმართებების ისტორიულ გარდამავლობას პოლიტიკურ და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში; ამასთანავე, აღწერს მათ დანიშნულებას ეროვნულ მოძრაობაში, ადარებს სამოქალაქო და საეკლესიო აღქმებს.
დავიწყოთ უზოგადესად, როგორ იცვლებოდა წმინდანების აღქმა საქართველოს ისტორიის კვალდაკვალ?
საქართველოში წმინდანების კულტი იმავე გზით ვითარდებოდა, როგორც დანარჩენ საქრისტიანოში. ზოგადად, წმინდანების კულტი ქრისტიანულ სამყაროში მე-4 საუკუნიდან ყალიბდება. სწორედ ამ დროიდან იწყებს ხალხი რწმენას, რომ გარდაცვლილ წმინდანებს, მათს ნაწილებსა და ხსოვნას შეუძლიათ სასწაულებრივი ძალის გამოვლენა და ადამიანის ცხოვრებაში მნიშვნელოვანი წვლილის შეტანა. არსებობდა სასწაულები, რომლებიც თავისებურ მოქმედებებს უკავშირდებოდა,- გაჩნდნენ წმინდანები, რომლებსაც განსაკუთრებული „დანიშნულება“ ჰქონდათ; ისინი ითვლებოდნენ, მაგალითად, მკურნალებად უშვილობისა თუ სხვადასხვა დაავადების დროს.
მოგვიანებით წმინდანების მნიშვნელობას პოლიტიკა განსაზღვრავდა. მაგალითად, მე-4 საუკუნის მეორე ნახევრიდან საიმპერატორო ოჯახებმა დაიწყეს წმინდა ნაწილების მოძიება მთელ საქრისტიანოში და მათი საკუთარ რეზიდენციებში გადმოტანა პოლიტიკური აღიარების მიზნით. როგორც ჩვენთვის ცნობილია, დაახლოებით ამ ხანებში იმავე დანიშნულებით წმინდანთა კულტი ქართლშიც მკვიდრდება. წმინდანები გახდნენ არა მხოლოდ პირადი საჭიროებების, პრობლემების მომგვარებლები, არამედ მნიშვნელოვანი პოლიტიკური ინსტიტუციების – დინასტიებისა თუ ცალკეული მმართველების – ძალაუფლების ლეგიტიმაციის საშუალება. მაგალითად, მცხეთაში ქართლის ერისმთავრების ერთ-ერთ მფარველად მიიჩნეოდა წმინდა სტეფანე პირველმოწამე. შესაბამისად, ამ საგვარეულოში წმინდა სტეფანეს სახელი მასშტაბურად ვრცელდებოდა.
წმინდანებს განსაკუთრებული მნიშვნელობა უფრო მძიმე ისტორიულ დროებში ჰქონდათ, მაგალითად, არაბობისა და მონღოლობისას. ტრაგიკული ვითარებების ფონზე წმინდანები რწმენისა და იდენტობის დაცვის სიმბოლოდ იქცნენ – ისინი ერთგვარი მისაბაძი გმირები ხდებოდნენ. იგივე მიმართება იკვეთება ოსმალებისა და სპარსელების ბატონობის დროსაც. ამ კუთხით გამორჩეული მაგალითია ქეთევან წამებული, რომელიც ქართველთა რწმენისა და ღირსების დაცვას უკავშირდება – ნაციონალური გარდამავლობების დროსაც, როდესაც მე-19 საუკუნის მეორე ნახევარში ეროვნული მოძრაობა და ერის თვითგამორკვევა იწყება. წმინდანების კულტები გარკვეულწილად გარდაისახა და ახალ პოლიტიკურ სინამდვილეს მოერგო. ასე არის დღესაც; დღესაც პოლიტიკური ვითარების შესაბამისია. აღწერილი მოვლენები არა მხოლოდ საქართველოს, არამედ მთელი საქრისტიანოს გამოცდილებას ასახავს; ცხადია, სხვადასხვა რეგიონში გამორჩეული, ადგილობრივი სახესხვაობებით.
ახსენეთ წმინდანთა განსხვავებული დანიშნულებები და მიმართებები. სამაგალითოდ, რა გზით „მოქმედებდნენ“ წმინდანები საზოგადოებრივ ცხოვრებაში?
რიგი წმინდანთა სახეობები განსხვავებულად მოქმედებენ. მაგალითად, არსებობენ წმინდა მხედრები ან წმინდა მეომრები[1]. შუა საუკუნეებში მმართველები, მათ შორის საქართველოს მეფეებიც, იყენებდნენ წმინდა მეომრებს სამხედრო იდეოლოგიის გასაძლიერებლად, როგორც სამეფოს მცვლელებს. წმინდა მეომრების კულტი ყალიბდებოდა უფრო პერიფერიულ რეგიონებში, თუნდაც რომის პერიფერიებზე, ეგვიპტისა და სირიის უდაბნოში – ისეთ ადგილებში, სადაც ადამიანისთვის საშიში იყო ცხოვრება; მაგალითად, ერთ-ერთ წმინდა მეომარი, წმინდა მენა, ნიანგებისგან იცავდა. წმინდანებს ყოველთვის ჰქონდათ პირად ბრძოლებსა და შიშთან გამკლავებისთვის გამამხნევებლის დანიშნულება. დღეს მათ ეროვნული მნიშვნელობაც ემატებათ. მას შემდეგ, რაც ნაცია-სახელმწიფოები ჩამოყალიბდა, გაჩნდნენ ეროვნული წმინდანები, რომელთაც რიგი ერებისთვის უფრო დიდი ღირებულება აქვთ.
წმინდანთა სახესხვაობების რეგიონულად ჩამოყალიბება საინტერესო საკითხია. რამდენად არსებობს კავშირი რიგ წმინდანებსა და გეოგრაფიულ სივრცეებს შორის საქართველოში?
კავშირი ამა თუ იმ წმინდანსა და გეოგრაფიულ სივრცეს შორის საქართველოში უდავოდ არსებობს. მე-19 საუკუნიდან მოყოლებული ქართული ნაციონალური იდეის ფარგლებში შფოთვას უმთავრესად განაპირობებდა კითხვები იმის შესახებ, თუ რამდენად იყო საქართველო ერთიანი. ამაზე დარდი დღესაც არ არის უცხო ქართველი ხალხისთვის. სულ არის შიში, საქართველოს რომელიმე რეგიონი ბოლომდე თუა ჩართული სახელმწიფოს პოლიტიკურ სხეულში. ამ საკითხზე შფოთი აისახება წმინდანთა კანონიზაციაზეც. საქართველოში გვყავს რეგიონული წმინდანები, როგორიცაა, მაგალითად, ცოტნე დადიანი, რომელიც არსობრივად სამეგრელოს წმინდანია; იქ ცოტნეობასაც ზეიმობენ. არსებობს ასევე სამცხე-ჯავახეთის კვინტესენციური წმინდანი; აჭარაშიც არის მსგავსად. ისინი თითქოს რეგიონების წარმომადგენლები არიან საქართველოს მისტიკურ სხეულში, მიუხედავად იმისა, თუ რამდენად საფუძვლიანია მათი წმინდანობა ამ სიტყვის ზედმიწევნითი გაგებით. ეს არის შემთხვევები, როდესაც ეროვნული საჭიროება სძლევს კანონიკურ მოთხოვნებს.
ვისაუბროთ ხატებზეც. შეგვიძლია თუ არა ხატები, სამაგალითოდ „საქართველოს დიდება“, თანადროულად წავიკითხოთ, როგორც პოლიტიკური და თეოლოგიური ტექსტები?
„საქართველოს დიდება“ მე-19 საუკუნის 80-იან წლებში მიხეილ საბინინმა დაწერა. ისტორიული თვალსაზრისით ის საკმაოდ მნიშვნელოვანი პირია, რომელმაც საქართველოს ეკლესიის გზის შესახებ დიდ მასალას მოუყარა თავი. აღნიშნული ხატი სხვადასხვა სახელით არის ცნობილი: „საქართველოს ეკლესიის დიდება“, „საქართველოს დიდება“. სახელები იცვლებოდა პოლიტიკური გარემოებიდან გამომდინარე. მოგეხსენებათ, მე-19 საუკუნის ბოლოს საქართველო, როგორც სიტყვა, ნაკლებად გამოიყენებოდა; ოფიციალურად აკრძალული არ იყო, თუმცა არსებობდა თვითცენზურა, ვინაიდან იგი სახელმწიფოს დამოუკიდებლობაზე მიუთითებდა. დასახელებული ხატი არ გადმოსცემს ერთ მოვლენას საქართველოს ისტორიიდან. მასზე ყველა დიდი ქართველი წმინდანია ასახული, მათ შორის წმინდა ნინო და ქეთევან დედოფალი. ამიტომ ამ ხატის წაკითხვა სხვადასხვა შინაარსით შეიძლება. ერთ-ერთი მთავარი მიზანი, რომელსაც იგი ემსახურება, არის რუსეთის ეკლესიის წინაშე ქართული ეკლესიის უპირატესობისა და სიძველის გაცხადება. რუსეთის ეკლესია თავიდან აღიარებდა, რომ ქართული ეკლესია უფრო ძველი იყო, მაგრამ რაღაც დროის შემდეგ ეს აზრი შეიცვალა. აღნიშნული ხატის დანიშნულება დღემდე იგივეა,- მის მთავარ მიზნად საქართველოს ძალისა და აღმატებულობის წარმოჩენა რჩება, როგორც რელიგიური, ისე პოლიტიკური თვალსაზრისით. იგი საუკუნე-ნახევარია არსებობს და მისი ახსნა მრავალგვარად შეიძლება. საინტერესოა, რომ „საქართველოს დიდება“ გამოკვეთილად ფემინურია, მასზე არაპროპორციულად ბევრი ქალია ასახული, რაც საქართველოზე იმპერიულ ხედვებსაც ასახავს.
ზოგადად, როგორ იცვლება ხატის დანიშნულება და მნიშვნელობა სხვადასხვა დროსა და გარემოში?
ზოგადად, ხატის ერთ-ერთი მთავარი დანიშნულება ცნობიერებასა და მეხსიერებაში ადამიანისა თუ მოვლენის შესახებ გარკვეული აღქმის ჩაბეჭდვაა. საქართველოს უახლეს ისტორიაში ხსენებული „საქართველოს დიდება“ ამის ყველაზე მკაფიო მაგალითია. ასევე, შეგვიძლია გავიხსენოთ ილია ჭავჭავაძისა და ექვთიმე თაყაიშვილის ამსახველი ხატებიც, რომლებიც აღნიშნულ მიზანს ემსახურება. იგივე შეიძლება ითქვას სხვა, აღმოსავლური ქრისტიანობისთვის დამახასიათებელ ერთობლივ ხატებზეც.
თუმცა ხატწერის, როგორც დარგის, გაჩენასთან ერთად ხატის დანიშნულებაც მუდმივად იცვლებოდა, რასაც ეპოქის მოთხოვნები და გემოვნება განაპირობებდა,- ხატები, ყველა სხვა კულტურული მოვლენის მსგავსად, ანარეკლია საზოგადოებრივი, პოლიტიკური და კულტურული გარდამავლობებისა. მაგალითისთვის, მეექვსე საუკუნემდე ადრეულ ქრისტიანულ ხატწერაში წმინდანებსა და მოციქულებს ბევრად უფრო პორტრეტულად გამოსახავდნენ, გვიანანტიკური, რომაული პორტრეტული ფერწერის გავლენის შესაბამისად. ასეთი ხატები ბევრად უფრო ინდივიდუალური ხასიათის, სულიერ სამყაროსთან დაკავშირებული იყო, ვინაიდან მათ სახლებში ინახავდნენ და, შესაბამისად, ოჯახური განცდა უნდა ჰქონოდათ. კიდევ ერთ მაგალითად შეგვიძლია გავიხსენოთ, რომ მე-19 საუკუნიდან, განსაკუთრებით მე-20 საუკუნის რუსეთში, სომხეთსა და საქართველოში, ხატებმა შეითავსეს ნაციონალური ტექსტის დანიშნულება. ხატები გამოსახავდნენ არა მხოლოდ წმინდანებს, არამედ ამ წმინდანების ადგილსა და მნიშვნელობას ეროვნულ საზრისებსა და იდენტობაში. თქმულის ნათელი მაგალითია სომხეთში 2015 წელს შექმნილი ხატი, რომელზეც გამოსახულნი არიან სომხეთის გენოციდის მსხვერპლნი.[2] იგი კანონიკურ მოთხოვნებს ნაკლებად ემორჩილება, მაგრამ ნაციონალური იდენტობის გამავრცელებელია.
არსებობს სხვადასხვა სახის ხატები: ისეთები, რომლებიც მხოლოდ ეკლესიაშია; საწინამძღოლო ხატები, რომლებიც მუდამ გამოტანილი უნდა იყოს; საკურთხევლისწინა ხატები. ხატს შეიძლება ჰქონდეს თემის, საზოგადოების მფარველის დანიშნულება, მას შეიძლება იყენებდნენ დასაფიცებლად და ა.შ.. საერთოდაც, ხატზე შეიძლება გამოსახულება აღარც კი ჩანდეს, მაგრამ მაინც ინარჩუნებდეს მნიშვნელობას. ამის მაგალითია სვანეთის ეკლესიებში შენახული ხატები, რომელთა უმეტესობაზე წაშლილია წმინდანთა გამოსახულებები.
განვიხილოთ მართლმადიდებლური კულტურის მნიშვნელოვანი ნაწილიც,- როგორ ვლინდება მოწამეობა ეროვნულ იდენტობაში?
ქართულ ეროვნულ იდენტობაში მოწამეობა ალბათ ერთ-ერთი ყველაზე ხაზგასასმელი საკითხია, რადგან ყველაზე უფრო ძველია. ჩვენთვის ცნობილი უძველესი ქართული ტექსტი არის „შუშანიკის წამება“, რომელიც მოწამეობრივი ნაწარმოებია და მის შემდეგ მოწამეობა ყველაზე ცნობილ ლიტერატურულ მოტივად ყალიბდება შუა საუკუნეების ქართულ მწერლობაში. მთავარი მიზეზი ისაა, რომ იგი ზუსტად ასახავს საქართველოს იმდროინდელ ისტორიულ ფონს და ტექსტის შინაარსიც გარემოების ბუნებრივი შედეგია; ისტორიის განმავლობაში ჰაგიოგრაფიული ნაწარმოებები ასახავდნენ ქვეყნის მტრების მიმართ ჩამოყალიბებულ იდეოლოგიურ წინააღმდეგობას. შეიძლება ითქვას, რომ ქეთევან დედოფლის წამება ბოლო ასეთი დიდი მოვლენაა, როდესაც მოწამეობას საქართველოს ისტორიაში მნიშვნელოვანი წვლილი შეაქვს.
თუმცა აღსანიშნავია, რომ წმინდანები არ არიან მხოლოდ მოწამეები. როგორც წესი, შუა საუკუნეებში გვხვდებოდნენ მოწამეები, აღმსარებლები და მეუდაბნოეები ან სამონასტრო წმინდანები, რომლებიც მოღვაწეები უფრო იყვნენ, ვიდრე მარტვილები. დროთა განმავლობაში წმინდანებისადმი ეს ხედვაც შეიცვალა. მაგალითად, რა შეგვიძლია აღვიქვათ ილია ჭავჭავაძის კანონიზაციის მიზეზად? მისი დიდი საზოგადოებრივი მოღვაწეობა თუ მისი მკველობა? ამგვარად, თავდაპირველი დაყოფა თანდათან უკვე ირევა. მაგალითად, ტბელი აბუსერიძეც წმინდანია, თუმცა მისი კანონიზაციის საფუძველი მარტივად გასაგები არ არის. ის საეკლესიო მოღვაწედ არ იყო ცნობილი; მხოლოდ რამდენიმე ტექსტის ავტორობით. ამგვარად, დროთა განმავლობაში კანონიზაციის მიზეზი ბუნდოვანი ხდება.
რამდენად ეთანადება ეკლესიისა და სახელმწიფოს საზრისები წმინდანებისა და რელიგიური სიმბოლოების შესახებ?
უმეტესად თანხვედრა ნაკლებადაა. საქართველოში, განსაკუთრებით 80-იან წლებში, ეროვნული მოძრაობა და ეკლესია გარკვეულწილად დაპირისპირებული იყო. ეროვნული მოძრაობა, არამხოლოდ საქართველოში, ზოგადადაც, საკრალურ მოვლენად აღიქმება და თავადაც ნაციის საკრალიზაციას ცდილობს. შესაბამისად, ხშირად ეროვნული მოძრაობისა და ეკლესიის ხედვა საკრალურის შესახებ ერთმანეთს არ ემთხვევა. საქართველოს უახლოეს ისტორიაშიც ყოფილა შემთხვევები, როდესაც ინტელექტუალური ელიტა მიიჩნევდა, რომ რომელიმე მოღვაწე წმინდანად უნდა ყოფილიყო შერაცხული, ეკლესია კი არ დასთანხმებია. ყოფილა ისეთი შემთხვევებიც, როდესაც სახალხოდ აღიარებული წმინდანის მიმართ ეკლესიას მიუღებლობა ჰქონდა; მაგალითად ბერი გაბრიელი,- ეკლესია იძულებული გახდა იგი წმინდანად შეერაცხა განხეთქილების თავიდან ასარიდებლად. აღნიშნული მხოლოდ საქართველოსთვის სახასიათო მოვლენა არ არის. იმ ერების შემთხვევაში, რომლებსაც აქვთ ძლიერი მართლმადიდებლური ტრადიცია – მართლმადიდებლურ ტრადიციას ხაზს ვუსვამ, რადგან კათოლიკურ სამყაროში წმინდანების კანონიზაცია ბევრად უფრო რთული და ფორმალურია – ეკლესიისა და ეროვნული მოძრაობის დაპირისპირება ხშირია. მაგალითად, ახლახან სომხეთში წმინდანებად შერაცხეს გენოციდის მსხვერპლები. ამას, ერთი შეხედვით, ინტუიციურად ყველა უნდა ეთანხმებოდეს მსხვერპლთა მიმართ თანაგრძნობის გამო, თუმცა ბევრი სომეხი მიიჩნევდა, რომ ეკლესიას ეს არ უნდა გაეკეთებინა: წმინდანად შერაცხვა ნიშნავს რელიგიურ ტრიუმფს; წმინდანი გამარჯვებულია, რაც ეწინააღმდეგება გენოციდის მსხვერპლობის იდენტობას. შესაბამისად, ხშირია, როდესაც ეროვნული და საეკლესიო საზრისები არ ემთხვევა და უპირისპირდება ერთმანეთს.
ხომ არ გაიხსენებდით შემთხვევებს საქართველოს ისტორიაში, როდესაც წმინდანად შერაცხვა თეოლოგიურთან ერთად პოლიტიკურ შინაარსსაც მოიცავდა?
მეოცე საუკუნის, განსაკუთრებით ბოლო 30 წლის, განმავლობაში კანონიზაციის გამართლება მხოლოდ თეოლოგიური საფუძვლით არის ძალიან რთული და ხშირად შეუძლებელიც. როგორც წესი, ეკლესიის ამოცანა არის სეკულარული სფეროს საკრალიზაცია და მისი დაუფლება, რელიგიური სიმბოლიკით დატვირთვა. ილია ჭავჭავაძის კანონიზაცია ნათელი მაგალითია იმისა, თუ როგორ ცდილობს ეკლესია, არ დატოვოს „საკრალური“ სეკულარული სივრცე, არ დაუშვას საკუთარი თვალსაწიერის მიღმა ნაციონალური სიმბოლოს წარმოშობა; ეროვნული სიმბოლოებიც მას უნდა ეკუთვნოდეს. შეიძლება სასაცილოდ გვეჩვენოს, მაგრამ არაერთგზის უმსჯელიათ აკაკი წერეთლის წმინდანად შერაცხვის შესახებაც. კანონიზაციის პოლიტიკურმა შინაარსმა საჯარო ფორმა მიიღო 80-იანი წლების საქართველოში; ერის წარმოდგენასა და კანონიკას შორის არსებული საზღვარი დაირღვა.
თუ გახსენდებათ სასულიერო მოღვაწეები, რომელნიც ეროვნულ და საეკლესიო საზრისებს შორის დაპირისპირების შედეგად წმინდანებად არ შერაცხეს?
რამდენიმე ასეთი შემთხვევის გახსენება შეიძლება. მაგალითად, კირიონ ქართლის კათალიკოსი, რომლის შესახებაც შემდეგი ცნობები დადასტურებული არ არის და მხოლოდ გადმოცემით ვიცი:[3] იგი მეშვიდე საუკუნეში მოღვაწეობდა და ძალიან დიდი წვლილი მიუძღვის ქართული ეკლესიის ქალკედონურად ქცევაში; მისი წყალობით, ეკლესია არ გახდა სომხეთის მსგავსად მიაფიზიტური. სასულიერო მოღვაწის წმინდანად შერაცხვის დიდი სურვილი ყოფილა, თუმცა ეკლესიამ უარი თქვა, რადგანაც ბოლომდე გამოკვლეული არ არის, დარჩა თუ არა იგი ცხოვრების ბოლომდე ქალკედონისტად.
მეორე მაგალითია პეტრე იბერი, რომელიც მეხუთე საუკუნეში მოღვაწეობდა. მას ხან წმინდანად აღიქვამდნენ, ხან – არა[4], რადგან მის შესახებ ისტორიული მონაცემები იცვლება. პეტრე იბერი სავარაუდოდ უნდა ყოფილიყო მიაფიზიტი, ანუ ანტიქალკედონისტი. თუმცა შუა საუკუნეებში ქართველებმა მისი ცხოვრება გადაწერეს იმგვარად, თითქოს იგი მებრძოლი ქალკედონისტი ყოფილიყო. ამ დროს უკვე პეტრე ქართველად მოიხსენიებოდა; ქართველისა და მართლმადიდებლის ცნებები კი იმდენად გაიგივებული იყო, რომ წარმოუდგენელი ჩანდა, ქართველი მოღვაწე არამართლმადიდებელი ყოფილიყო. ამიტომაც მისი ისტორია შეიცვალა.
მოღვაწეების წმინდანებად შერაცხვის შესახებ განსაკუთრებით ხშირად მეოცე საუკუნეში კამათობდნენ. მაგალითად, ბევრს მსჯელობდნენ იმის შესახებ, შეერაცხათ თუ არა წმინდანებად ბოლშევიკების მიერ დევნილი და ნაწამები ადამიანები. მსგავსი განხილვა მუდმივად გრძელდება.
ბიბლიოგრაფია
Aleksidze, Nikoloz. “Old saints and new anxieties. Sainthood and nationhood in modern Georgia” In Identities and Representations in Georgia from the 19th Century to the Present edited by Hubertus Jahn, 117-136. Berlin, Boston: De Gruyter Oldenbourg, 2021. https://doi.org/10.1515/9783110663600-010
- [1] წმინდა მეომრების შესახებ დამატებითი ცნობებისთვის იხილეთ ნიკოლოზ ალექსიძის წიგნი “Warrior Saints in Medieval Georgian Art”.
- [2] Icon of the Holy Martyrs of the Armenian Genocide, 2015.
- [3] კირიონ კათალიკოსის ცხოვრების შესახებ კვლევა იხილეთ ნიკოლოზ ალექსიძის წიგნში “The Narrative of the Caucasian Schism: Memory and Forgetting in Medieval Caucasia”.
- [4] რესპონდენტის ნაშრომის მიხედვით (Aleksidze 2021), 2007 წელს ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიის სინოდმა საპატრიარქოს საიტზე განათავსა განცხადება პეტრე იბერის წმინდანად აღდგენის შესახებ. ამას მოჰყვა ეკლესიის ისტორიკოსთა უკმაყოფილება, რომლებიც პეტრე იბერს “მონოფიზიტ ერეტიკოსად” მიიჩნევდნენ. მალევე საპატრიარქოს წარმომადგენელმა პეტრე იბერის წმინდანობის შესახებ განცხადება შემთხვევით შეცდომად მოიხსენია და თქვა, რომ კანონიზაციის საკითხი გადაწყვეტილი არ იყო.