რედაქტორი: მარიამ გორდაძე
კორექტორი: გვანცა გოგილაშვილი
მდევარი, 2025
წინათქმა
სამყაროში ადამიანისა და ბუნების თანაარსებობა მუდმივი ურთიერთზემოქმედებით ხასიათდება. სტიქიური უბედურება კი ჩვენი ცხოვრების თანამდევი ხდება. საინტერესოა, რომ სტიქიონი ადამიანებისთვის სხვადასხვა დროსა და სივრცეში განსხვავებულ მნიშვნელობას იძენს: მაგალითად, კაცობრიობის ისტორიის სათავეებთან იგი სამყაროსა თუ ღვთაებათა რისხვის გამოვლინებად მიიჩნეოდა, თუმცა დროთა განმავლობაში სხვადასხვა კულტურაში სტიქიურმა უბედურებამ კოლექტიური ტრავმა ანდაც ახალი კულტურული თავისებურებანი წარმოშვა. აღსანიშნავია, რომ სტიქიური უბედურება შეიძლება განვიხილოთ, როგორც გარდამავალი მდგომარეობა, რომელიც არღვევს ყოველდღიურობის წესრიგს და ამ რღვევისას ქმნის ახალ საზოგადოებრივ ურთიერთმიმართებებს. ანთროპოლოგ ვიქტორ ტერნერის მიხედვით (Turner, 1969), ამ გარდამავლობისას ცალკეული პირები ან ჯგუფები დროებით ივიწყებენ ჩვეულ საზოგადოებრივ წყობას, იერარქიებსა და წესებს, ხდებიან განსაცდელის თანაზიარნი და იწყებენ ურთიერთმხარდაჭერას, რასაც იგი „communitas“-ს უწოდებს (Turner, 1969). მიუხედავად მდგომარეობის დროებითობისა, საზოგადოებრივი ურთიერთობები მაინც ძირეულად იცვლება. მოკლედ რომ ვთქვათ, სტიქიური უბედურებისას იშლება ზღვარი ადამიანებს შორის; განსხვავებები, რომლებიც მანამდე ყოფდათ, დროებით კარგავს მნიშვნელობას და საზოგადოებრივ იერარქიას ანაცვლებს ერთიანობა საერთო საფრთხის წინაშე; ჩნდება დანაკარგის, შიშისა და გაურკვევლობის განცდა, რომელსაც ყველა ერთნაირად იზიარებს. აქედან გამომდინარე, სტიქიური უბედურება შეიძლება მივიჩნიოთ არა მხოლოდ ტრაგედიად, არამედ საზოგადოებრივი გარდაქმნის შესაძლებლობადაც.
სტიქიონის სხვადასხვა მნიშვნელობაზე სასაუბროდ ინტერვიუ ჩავატარეთ ანთროპოლოგ ქეთევან გურჩიანთან, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის მეცნიერებათა და ხელოვნების ფაკულტეტის პროფესორთან კულტურული და სოციალური ანთროპოლოგიის მიმართულებით. მისი სწავლებისა და კვლევის დარგებია: ანთროპოლოგია, რელიგია, ურბანული კვლევები. იგი ხელმძღვანელობდა კვლევით პროექტებს „რელიგიურობა ქართველ ახალგაზრდებში“ (2015-2018) და „თბილისი, როგორც ურბანული თანაკვეთის სივრცე“ (2020-2023), ამჟამად კი ჩართულია კვლევით პროექტში “An Anthropology of Gardens “Otherwise and Elsewhere” (The Social Sciences and Humanities Research Council Canada). რესპონდენტი სტიქიას განიხილავს, როგორც ადამიანისა და ბუნებისგან შემდგარი ქსელის განუყოფელ ნაწილს. მკვლევარი დასძენს, რომ სტიქია ერთგვარი კრიზისია; იგი გამოკვეთს ბუნებისა და ინფრასტრუქტურის სიმბოლურ და რელიგიურ შინაარსებს, რომლებიც შემდეგ კულტურასა და კოლექტიურ მეხსიერებაში შეიძლება დაილექოს.
როგორ ილექება სტიქიონის აღქმა კულტურასა და რწმენა-წარმოდგენებში?
წარმოდგენები სტიქიის შესახებ ძალიან ხშირად აისახება მითებსა და რიტუალებში. მაგალითად, ბევრი მითი მოგვითხრობს მოზღვავებულ წყალთან დაპირისპირების შესახებ; ერთ-ერთი მათგანი თამარ მეფეზეა. კერძოდ, მეფე დებს სამანს და წყალს ეუბნება, აქეთ აღარ გადმოხვიდე, ეს ჩემი სივრცეაო. ეს ამბავი არ არის უბრალოდ ზღაპარი – ის ასახავს სურვილს, რომ სტიქიას ესაზღვრებოდეს კულტურა, ხმელეთი, შინაგანი წესი. საერთოდ, წყალი ხშირად წინააღმდეგობრივი სიმბოლოა — როგორც განადგურების, ისე განწმენდისაც.
მითების გარდა, ყურადსაღებია სტიქიასთან დაკავშირებული რიტუალებიც. მაგალითად, ცოტა ხნის წინ ლეჩხუმიდან გავრცელდა ფოტო, რომელზეც ხალხი დიდი ცაცხვის გარშემო ზეიმობს. ეს ხე მათთვის გადარჩენის ნიშანია — მან მრავალ წარღვნას გაუძლო და იქცა ადგილობრივ სიწმინდედ. ამ შემთხვევაში ბუნება თითქოს ცოცხალ სუბიექტად აღიქმება, რომელიც პატივისცემით მოპყრობას მოითხოვს და არ უნდა გაბრაზდეს. მაგალითად, ადამიანებმა იციან, როდის შეუძლიათ მდინარეში ჩასვლა და როდის – არა; იმერეთში ამბობენ, მარიამობას, ადგილობრივები მარიობას რომ ეძახიან, წყალში ჩასვლა და დაბანა არ შეიძლება, რადგან იქ ყინული ჩაცვივდება. იციან ისიც, რამდენი თევზი უნდა დაიჭირონ. ჩემი აზრით, ისეთი დამოკიდებულება ჩნდება, თითქოს ბუნებას თავისი მორალი და რელიგია აქვს. ამიტომაც, ხშირად სტიქიურ უბედურებასაც იმას მიაწერენ, რომ ხალხმა რაღაც არასწორი გააკეთა და ბუნებამ ამისთვის დასაჯა.
ბუნებასთან ურთიერთობის განხილვისას ხაზგასასმელია ისიც, რომ ხშირად ადამიანები თითქოს ვეღარ ხედავენ ბუნებას, ვიდრე იგი არ ამოხეთქავს. ბრუნო ლატურის თეორიის მიხედვით, რომელიც სიმეტრიული ანთროპოლოგიისკენ მოგვიწოდებს, ადამიანური და არაადამიანური ქმნის ქსელს, გადახლართულობას – ადამიანი და ბუნება ერთმანეთისგან გამოყოფილნი აღარ არიან. ეს ქსელი უხილავი ერთიანობაა, რომელშიც ყველა წევრს საკუთარი ნებელობაც აქვს და სხვა წევრებზეც თანაბარი ძალით მოქმედებს. ასეთ მოცემულობაში, ჩვეულებრივ პირობებში ვერ ხვდები, სად არის ბუნება. ვერეს მდინარის კვლევისას ასეთი ამბავი შევიტყვე: სამეგრელოდან თბილისში ჩამოსულმა ერთ-ერთმა ოჯახმა ახალსახლობის რიტუალისთვის დაკლა ცხოველი და რიტუალის ბოლომდე შესასრულებლად მისი ნაწილების მდინარეში გადაყრა მოისურვა, მდინარისთვის უნდა გაეტანათ. გამოვიდნენ, ეძებდნენ ვერეს და სად არის მდინარე? იცოდნენ, რომ იქ არის, მაგრამ კერძოდ სად? არ ჩანდა. ამას გარდა, იქნებ მას კანალიზაციაც ერეოდა? ოჯახიც დაიბნა, რადგან აღარ იცოდნენ, სად უნდა გადაეყარათ შესაწირი ცხოველის ნაწილები: მდინარეში, კანალიზაციაში თუ ინფრასტრუქტურულ სივრცეში. ლატური ამბობს, რომ ეს გადახლართულობის შეგრძნება განსაკუთრებით ნათლად ჩანს კრიზისთან შეჭიდებისას, ანუ მაშინ, როდესაც ადამიანი სტიქიური უბედურების პირისპირ აღმოჩნდება. ამ დროს ამჩნევ ქსელის სხვადასხვა ნაწილის არსებობას – მაშინ, როდესაც ერთ-ერთი ამოხეთქავს.
თქვენს ნაშრომში “მდინარეები ბუნებას, ინფრასტრუქტურასა და რელიგიას შორის” იკვლევთ ვერეს მდინარესა და მისი ადიდების შესახებ წარმოდგენებს. როგორ ილექება მდინარესთან დაკავშირებული სტიქიური უბედურებები საზოგადოებრივ აღქმაში და როგორ აყალიბებს ეს კოლექტიურ მეხსიერებას?
მდინარეებს თავიანთი კულტურული სიმბოლიზმი აქვთ, რასაც კოლექტიურ მეხსიერებაზეც აქვს გავლენა. მაგალითად, ვერე არის მდინარე, რომელიც ჯიუტია და მუდმივად ამოხეთქავს. კოლექტიურ მეხსიერებაში ვერე ასეთია – იგი უნდა დაიმორჩილო. ყველა ახალი პროექტის მშენებელს ჰგონია, რომ მოახერხებს და აჯობებს მას. ვერე არ არის რომანტიკული მდინარე, როგორიცაა პარიზისთვის სენა. იგი, როგორც ვთქვით, დასამორჩილებელია – ინფრასტრუქტურა და ვერე მუდამ ებრძვიან ერთმანეთს. შესაბამისად, ეს სიჯიუტე კოლექტიურ მეხსიერებაში აისახა; ადამიანებმა განიზრახეს, მდინარე “დაამარცხონ”, მაგალითად, ააშენონ ისეთი სახლი, რომელიც მის ადიდებას გაუძლებს და ამით თავიანთი ძალა გამოავლინონ.
გარდა ამისა, ნებისმიერი წარღვნა ისტორიულ ასოციაციასაც იწვევს ხოლმე და ადამიანთა კოლექტიურ მეხსიერებაში ძველ სტიქიურ უბედურებებს აღვიძებს. ეს მოვლენები ძირითადად ფოტოსურათებით არის შემონახული და ისინი ახალი სტიქიის ჟამს ხშირად თავიდან ვრცელდება სოციალურ ქსელსა თუ მედიაში. ფოტოების საშუალებით კოლექტიური მეხსიერება ინახავს, თუ როგორი იყო მდინარე წარსულში – მაგალითად, იყო სუფთა და ლაღი. სანამ საბჭოთა კავშირი ვერეს “დაიმორჩილებდა”[1], იქ ბუნებრივი ბაღები იყო, ახლა კი ზოოპარკია აშენებული. ამგვარად, ერთ დროს თავისუფლად მომდინარე ვერეს ნაცვლად მივიღეთ კოლექტორში მოქცეული მდინარე.
ბოლო დროს მომხდარი სტიქიური უბედურებების მაგალითზე დავინახეთ, რომ ქვეყნის მასშტაბით დიდი რაოდენობით მოხალისეები ეხმარებოდნენ დაზარალებულებს, როგორც ფიზიკურად, ისე ფინანსურადაც. საინტერესოა, სტიქიონს მოყოლილი ეს ურთიერთმხარდაჭერა, საზოგადოებრივი თანაქმედების გამოცდილება თუ აისახება სამომავლოდ ბუნების, სტიქიის მიმართ დამოკიდებულებაზე.
მართლაც, ახლახან გურიის მაგალითმა აჩვენა, როგორ მყისიერად იწყება ერთიანი ძალისხმევით მოქმედება და არნახული თანადგომა ვლინდება ხოლმე. მსგავსად მოხდა ვერეს ადიდების დროსაც. ამ დროს ჩნდება ერთგვარი ინტერსუბიექტურობა – კრიზისი აღძრავს განცდას, რომ ადამიანი ბუნებასთან ძალიან ახლოს არის და უძლურია მის წინაშე.
სტიქიური უბედურების დროს თანადგომა და ძალების თავმოყრა შეიძლება მეტად დამაიმედებელი იყოს, ზიანის შემცირებისა და თავიდან არიდების საშუალებადაც კი იქცეს. თუმცა სტიქიური უბედურებებისგან თავდაცვის მიზნით თანაქმედებისთვის მზაობა იმდენად ძლიერი არ არის ხოლმე, როგორც უშუალოდ თავს დატეხილი სტიქიური უბედურების დროს. თითქოს კრიზისი დროებით გამოაფხიზლებს საზოგადოებას, მაგრამ შემდეგ, სამწუხაროდ, ეს სიფხიზლეც მინავლებადია. საქართველოსგან განსხვავებით, ზოგ ქვეყანაში სტიქიური უბედურების თავიდან ასარიდებლად გაერთიანება ხშირია – უპირველესად ბუნებას უფრთხილდებიან. ჩვენ უფრო მეტად ვცდილობთ, დავეხმაროთ სხვა ადამიანებს, მაგრამ არა – ბუნებას. მოკლედ, ჩემი აზრით, ერთმანეთის მხარში დგომა უფრო გვაერთიანებს, ვიდრე ბუნებისადმი ზრუნვა.
რა დამოკიდებულებები უჩნდებათ ადამიანებს სტიქიური უბედურების შემთხვევის ადგილის მიმართ? თუ შეგიძლიათ, რომელიმე შემთხვევის მაგალითზე აღწეროთ, როგორ იცვლება ადგილის აღქმა სტიქიის შემდეგ?
დამოკიდებულებები შემთხვევების მიხედვით განსხვავდება და რაიმე საერთოს ვერ დავასახელებთ. ერთი მხრივ, ადგილებს თან ახლავს სიწმინდის განცდა, ადამიანებში გარკვეულ პატივისცემასა და შიშს აღძრავს, როგორც ეს ლეჩხუმის მაგალითზე შევნიშნეთ. მეორე მხრივ, ვხედავთ, რომ ქცევები ამ ადგილების მიმართ უმეტესად არ იცვლება. მაგალითად, ვერეს ხეობაში ისევ აშენდა ყველაფერი. ტრაგედია ცოტა ხნის წინ მოხდა, თუმცა თითქოს უკვე დაავიწყდათ. თანაც, საუკუნემ აჩვენა, რომ ამ ადგილას სტიქიური უბედურებები განმეორებითია, მაგრამ მშენებლობა მაინც გრძელდება. ეს დამოკიდებულება თითქოს აზარტულ თამაშს ჰგავს, რომელშიც მწარმოებლები სტიქიურ ზონაში მშენებლობისას გამართლების იმედად არიან. ამგვარად, უბედურებათა მეხსიერება ბევრს არაფერს ცვლის, რადგან ქმედებისკენ არ გვიბიძგებს.
თქვენს ნაშრომში ახსენებთ იმასაც, რომ ვერეს ტრაგედიის გადააზრებამ გარკვეულწილად რელიგიური შინაარსიც შეიძინა. როგორ დაუკავშირდა რელიგიური რწმენა სტიქიურ უბედურებას?
ბრალის ძიებისას სხვადასხვა ადამიანი უბედურების სხვადასხვა მიზეზს ასახელებს. ეკოლოგები და გარემოს დამცველები გლობალურ დათბობასთან აკავშირებდნენ მოვლენებს, ეკლესია კი სიწმინდეთა ინფრასტრუქტურულ მასალად ქცევას მიიჩნევდა უბედურების თავად. პატრიარქმა ქადაგებისას თქვა, და შემდეგ ამის მტკიცებულებებიც გავრცელდა, რომ საბჭოთა პერიოდში ეკლესიების ნგრევის შედეგად დარჩენილ მასალას ინფრასტრუქტურის მოსაწყობად იყენებდნენ. გამოიყენებოდა საფლავის ქვებიც, რომლებიც სწორედაც გმირთა მოედნის, თამარ მეფის (ყოფილი ჩელიუსკინელების) ხიდისა და ზოოპარკის მშენებლობას მოხმარდა. ტრაგედიის შემდეგ გავრცელდა აზრი, რომ სწორედ საკრალურის შებღალვა, სამშენებლო მასალად გადაქცევა, განაპირობებდა სტიქიურ უბედურებას. ხაზგასასმელია, რომ 1930-იან წლებში, ინფრასტრუქტურის მშენებლობისას, საფლავის ქვას აღიქვამდნენ უბრალოდ ქვად, ზარის რკინას – უბრალოდ რკინად. მათს მნიშვნელობას მხოლოდ მასალამდე ამცრობდნენ. თუმცა ამ მასალას აქვს მორალური, სიმბოლური, განცდითი მნიშვნელობაც, რომელიც ვერ გაქრება; ამას ვუწოდებთ ‘affordances and constraints of materiality’. 1930-იან წლებში ამ ქვების მატერიალური შინაარსი იყო მეტად აღიარებული, სტიქიური უბედურების შემდეგ კი სიმბოლური მნიშვნელობა გამოიკვეთა. ამგვარად, ხიდის განახლება როცა დაიწყო, უცბად რომ აღმოაჩინეს ქვები წარწერით “ჩემს საყვარელ შვილს”, ხალხმა მაშინვე დააკავშირა სტიქია მასალასთან – ამაზე როგორ დავდივართ, ამიტომ გვემართება ყველა უბედურებაო.
შეიძლება თუ არა სტიქიური უბედურებების შედეგად განვითარდეს კოლექტიური ტრავმა?
ზოგ შემთხვევაში სტიქიური უბედურების შედეგად ტრავმა მართლაც ყალიბდება, თუმცა ის შეიძლება ტრავმადვე არ დარჩეს — ანუ დროთა განმავლობაში გარდაიქმნას კოლექტიური იდენტობის საფუძვლადაც კი. მაგალითად, ის შესაძლოა გახდეს ცოდნის მაწარმოებელი — ისეთი გამოცდილება, რომელმაც განსაზღვრა, ვინ ვართ ჩვენ. ჩემთვის განსაკუთრებით საინტერესოა, თუ როგორ იცვლება მნიშვნელობები დროთა განმავლობაში. ერთი და იგივე მოვლენა ერთ დროს შეიძლება აღიქმებოდეს, როგორც ტრაგედია, ხოლო სხვა დროს — როგორც გამარჯვების ნიშანი. ეს ცვლილებები აჩვენებს, რომ მეხსიერება არაა უცვლელი, ურყევი; ის ცოცხალია და ყოველთვის ახლიდან იქმნება. დავუბრუნდეთ ლეჩხუმის მაგალითს, სადაც ერთმა ჩემმა სტუდენტმა მოიძია ადგილობრივი ლეგენდა, რომელიც დაკავშირებულია ერთ ხესთან — “სამლოცველო ხესთან”. ეს ხე იქცა ადგილობრივთა გადარჩენის სიმბოლოდ. მათი გადმოცემით, წარსულში, როცა სოფელში დიდი ღვარცოფი მოვარდა, მხოლოდ ეს ხე გადაურჩა სტიქიას და გადარჩა ერთადერთი ადამიანი, რომელმაც შემდეგ სოფელი დააფუძნა. ხე, რომელიც შესაძლოა თავდაპირველად ტრაგედიას გვახსენებდა, დროთა განმავლობაში გახდა სიმბოლო ერთიანობისა და გადარჩენისა. აქედან გამომდინარე, შეგვიძლია ვიკითხოთ — ბიბლიური წარღვნა ტრავმაა? თუ ის მითია, რომელიც კოლექტიური გადარჩენის იდეას ქმნის? შესაძლოა, ერთდროულად ორივე იყოს. ასეთ შემთხვევებში ტრავმა ხდება დროებითი – ხანდახან ის წარსულში ილექება, როგორც ტკივილი, ხანდახან კი გვევლინება, როგორც ძალის სიმბოლო. მნიშვნელოვანია, რომ ყოველთვის ვიკითხოთ — როდის, როგორ და რატომ იღებს ეს გამოცდილება ამა თუ იმ ფორმას. თუ ეს ამბები ისტორიად იქცევა, ისტორიის ნაწილი გახდება, მათგან სწავლასაც შევძლებთ. საქართველოს ისტორიულ გამოცდილებებზე საუბრისას ბუნებას იშვიათად განვიხილავთ ხოლმე. იგი არც დიდებისა და გამარჯვების ნაწილია, არც ტრავმისა. ამიტომაც სტიქიის გასააზრებლად, უპირველეს ყოვლისა, მისი ისტორიის ნაწილად აღქმა არის საჭირო.
ბიბლიოგრაფია
Gurchiani, Ketevan. “Rivers between nature, infrastructure, and religion.” Central Asian Survey, (2022). https://doi.org/10.1080/02634937.2022.2094892
Turner, Victor. The Ritual Process: Structure and Anti-Structure. Cornell University Press, 1969, (94-95).
- [1] საბჭოთა პერიოდში ქალაქის გათანადროულების პროექტი მიზნად ისახავდა ბუნებისა და კულტურის ერთმანეთისგან გამოყოფას, რაც ვერეს არქიტექტურაზეც აისახა. აქამდე ღიად მომდინარე ვერეს რელიგიური მნიშვნელობა ჰქონდა და წყალკურთხევის რიტუალებისთვის ქმნიდა სივრცეს. საბჭოთა პროექტების შედეგად კი იგი თვალთახედვიდან გაქრა და ინფრაქსტრუქტურის ნაწილი გახდა (Gurchiani 2022).