რედაქტორი: ბექა იობიძე
კორექტორი: ნუცა სეხნიაშვილი
მდევარი, 2025
წინათქმა
რელიგია, როგორც ადამიანების ცხოვრების პირადი წესი, ერთმნიშვნელოვნად ახალი იდეაა დასავლურ სამყაროში. საუკუნეების განმავლობაში სწორედ რელიგიური სტრუქტურების გარშემო ყალიბდებოდა საზოგადოებები – რელიგია და ცხოვრება ერთმანეთისგან განუყოფელი, განურჩეველი იყო. ამ სინამდვილეში ათეიზმი, როგორც მკაფიოდ ჩამოყალიბებული დოქტრინა, მხოლოდ და მხოლოდ თანამედროვეობაში შეიქმნა. მიუხედავად ამისა, მისი საწყისები მსოფლიოს ადრეულ ეპოქებში მაინც შეიძლება ვეძიოთ. თუმცა პასუხი მრავალ კითხვას უნდა გაეცეს: რას გულისხმობს ათეიზმის ჩამოყალიბებული დოქტრინა და მისი საწყისები? რა არსობრივი დატვირთვის იყო ათეიზმი წარსულში და რა მნიშვნელობისაა ახლა? როგორი იყო ათეისტური აზრის განვითარების ისტორიული საფეხურები?
დღესდღეობით რელიგიურ ფილოსოფიაში ათეიზმი უმეტესად განისაზღვრება, როგორც ღმერთის ან სხვა ზებუნებრივი მოვლენების მტკიცე უარყოფა,- იგულისხმება არა უბრალოდ რელიგიისა და რელიგიური სტრუქტურებისგან დაცლილი ცხოვრება, არამედ ღმერთის არარსებობის პირდაპირი მტკიცება. მეორე მხრივ, ყოველდღიურობაში ათეიზმი შეიძლება აღვიქვათ არა როგორც ზებუნებრივი სამყაროს აშკარა უარყოფა, არამედ, როგორც ცხოვრების წესი, მდგომარეობა, რომელშიც ღმერთის რწმენა უბრალოდ ხელუყრელია. რელიგიურ ფილოსოფიაში ამ ორს – ცნობიერ უარყოფასა და ცხოვრებისეულ წესს – სხვადასხვა მნიშვნელობა აქვს და ხშირად ერთ მიზანს არ ემსახურება. ეს ბუნებრივიცაა, – ათეისტური ცხოვრების წესი აუცილებლად ღმერთის ცნობიერ უარყოფას არ გულისხმობს, ხოლო ღმერთის ცნობიერი უარყოფა აუცილებლად გულისხმობს ცხოვრების ათეისტურ წესს.
ანტიკური საფუძვლების შესახებ
ათეიზმის ისტორია სათავეს ანტიკურ სამყაროში იღებს, სადაც პირველი ნიშანი ათეისტური აზრის გამოჩენისა ადრეულ სკეპტიციზმში გვხვდება. აუცილებლად გასათვალისწინებელია, რომ თანამედროვე ათეისტური დოქტრინა იმდენად განსხვავდება მისი ანტიკური, ელინისტური, შუა საუკუნეების მნიშვნელობისგან, რომ ამ უკანასკნელს ძირითადად ყოველთვის პროტო-ათეიზმად მოიხსენიებენ. ანტიკურ საბერძნეთში, სადაც მრავალღმერთიანობა განსაზღვრავდა ყოველდღიურ ყოფას, პროტო-ათეიზმიც კი მისი მიმდევრებისთვის სახიფათო რწმენას ნიშნავდა. რაც მთავარია, ღმერთების რაიმე სახით უარყოფა მმართველობის ფორმის უარყოფას გულისხმობდა. ათეისტური აზრის განვითარების ისტორიაში პოლიტიკურ სტრუქტურას, რომელშიც სეკულარიზმის ადგილი თითქმის არასდროს იყო, ყოველთვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა ჰქონდა. უფრო მარტივად რომ ვთქვათ, საუკუნეების განმავლობაში ათეიზმის, როგორც ჩამოყალიბებული დოქტრინის, არარსებობას უპირველესად განაპირობებდა ის, რომ ეს შეხედულება უკიდურეს პოლიტიკურ შინაარსს მოიაზრებდა – თუ არ გწამს ღმერთის, ანუ არ გწამს იმ სისტემის, რომელშიც ცხოვრობ.
სკეპტიციზმი, როგორც ბერძნული ფილოსოფიური სკოლის მოძღვრება, ათეისტური აზრის ჩამოყალიბების არსობრივი საწყისია, მაგრამ ამავდროულად იგი ეწინააღმდეგება ათეიზმის თანამედროვე მნიშვნელობას. რატომ? სკეპტიციზმი, რომელიც ყველა რწმენა-წარმოდგენაში დაეჭვებას გულისხმობს და ნებისმიერ აპრიორ მტკიცებას გამორიცხავს, თან სათუოს ხდის ღმერთის არსებობას, თუმცა ამავდროულად უარყოფს ათეიზმის მთავარ ნიშანს – ცნობიერ უარყოფას. სკეპტიცისტს არ შეუძლია დაბეჯითებით თქვას, რომ ღმერთი არ არსებობს. და მაინც, სამყაროში, სადაც ურწმუნოება არა ღმერთების პირდაპირ დაგმობას, არამედ მათ არსებობასა და მიზნებში დაეჭვებასაც აუცილებლად გულისხმობდა, სკეპტიციზმი ათეისტური აზრის განვითარების პირველი მთავარი ნიშანი აღმოჩნდა.
დიაგორა მილოსელი, ბერძენი პოეტი და სოფისტი, რომელსაც ხშირად მოიხსენიებდნენ, როგორც ათეისტს, კუნძულ მილოსზე ცხოვრობდა. მისი ანტიკური ხანის მოღვაწეობა მომავალში ათეიზმის სიმბოლოდ იქცა და დღემდე იგი პირველ ათეისტად ითვლება. დიაგორას შესახებ ძირითადად მხოლოდ მეორეული წყაროებიდან ვიცით, უფრო ზუსტად კი ანეკდოტებიდან, რომლებიც მიუთითებენ, რომ დიაგორა დაუფარავად უპირისპირდებოდა ძველბერძნულ რელიგიასა და ტრადიციებს. ციცერონის თქმით, დიაგორას მეგობარი ერთხელ ცდილობდა, მისთვის ღმერთების არსებობა დაემტკიცებინა, – მან დიაგორას მიუთითა იმ ადამიანებზე, რომლებიც ზღვის ქარიშხლებს ღვთისმოშიშობითა და რწმენით გადაურჩნენ. დიაგორამ უპასუხა, რომ ვერსად ნახავდა იმ ღვთისმოშიშ ადამიანებს, რომლებიც, რწმენის მიუხედავად, ზღვაში მაინც დაიხრჩვნენ. დიაგორა ათენიდან გადაასახლეს უპატივცემულობის ბრალდებით – ეს იყო რელიგიური სისტემისადმი მისი თავდასხმის შედეგი. მართლაც, დიაგორას შეხედულებები, უპირველეს ყოვლისა, არა პირადი რწმენის გამოაშკარავებას ემსახურებოდა, არამედ არსებული რელიგიური ინსტიტუტების მიმართ უნდობლობას გამოხატავდა. მისი ათეიზმი – რელიგიური ტრადიციებისა და წეს-ჩვეულებების უარყოფა – იმ დროის ათენურ საზოგადოებაში მნიშვნელოვან მორალურ და იურიდიულ ბრალდებებად განიხილებოდა, რამაც საბოლოოდ მისი განდევნა და სიკვდილი გამოიწვია.
„რაც შეეხება ღმერთებს, მე არ შემიძლია ვიცოდე, არსებობენ თუ არა ისინი ან რა ფორმა აქვთ, რადგან ცოდნას მრავალი რამ უშლის ხელს: თავად საკითხის ბუნდოვანება და ადამიანის სიცოცხლის ხანმოკლეობა“ – როგორც ამბობენ, ბერძენმა ფილოსოფოსმა პროტაგორამ თავისი ნაშრომი ,,ღმერთებზე“ ამ წინადადებით დაიწყო. ეს მხოლოდ გადმოცემითაა ცნობილი, – როცა ტექსტის დაწერის შემდეგ პროტაგორა ათეიზმში დაადანაშაულეს, მისმა თანამედროვეებმა ეს ნაშრომი დაწვეს. შეხედულებები, რომლებიც პროტაგორას ღმერთებზე უნდა ჰქონოდა, მხოლოდ პლატონის ნაშრომებზე დაყრდნობით შეგვიძლია გავიგოთ. ის ითვლება პირველ აგნოსტიც ფილოსოფოსად. აგნოსტიციზმი გულისხმობს ღმერთის არსებობა-არარსებობის დავაზე უარის თქმას და გაცხადებას, რომ არც მტკიცებას და არც უარყოფას არ აქვს აზრი, როცა ფაქტობრივი სიმართლე ვერასდროს გეცოდინება. აგნოსტიციზმი, ისევე, როგორც ათეიზმი, საუკუნეების განმავლობაში სისტემების მიერ დაგმობილი იდეოლოგია იყო – მიუხედავად იმისა, რომ შეუცნობლის მიმართ მსგავსი დამოკიდებულება მეტად ლოგიკურად უნდა გვეჩვენებოდეს, როგორც ათეიზმის შემთხვევაში, აგნოსტიციზმიც ადამიანების ჩამოყალიბებულ საზოგადოებრივ სტრუქტურებს უშლიდა ხელს, უარყოფდა აუცილებელს. პროტაგორას რადიკალური რელატივიზმი – რევოლუციური იდეა იმის შესახებ, რომ ადამიანი და მისი აღქმებია მთავარი სამყაროში და სწორედ ეს აღქმები განსაზღვრავს რწმენას, რომელიც ჩვენ ხშირად ობიექტური გვგონია – სკეპტიკური და ათეისტური აზრის განვითარების ერთ-ერთი უმთავრესი ნაწილი აღმოჩნდა.
ანტიკური და ელინისტური საბერძნეთის ათეისტური აზრის ისტორიაში ალბათ ყველაზე მნიშვნელოვანი ადამიანი ეპიკურეა. ეპიკურე ეთანხმება დემოკრიტეს, რომ ფიზიკური ნივთები შედგება სიცარიელისა და შეუმჩნევლად პატარა ნაწილაკებისგან, რომლებსაც ის უწოდებს ან „პრიმიტიულ მარცვლებს“, ან „თესლებს“, თუმცა მათ ძირითადად ატომებად ვთარგმნით. ეპიკურეს აზრით, ატომებია ყოველი არსებულის (სხეულის) საფუძველი. ატომების ამ დიდ მექანიზმში კი ღმერთების ადგილი არ არსებობს. მისი თქმით, ღმერთი თუ არსებობს, ის შენს ცხოვრებაში არასდროს ჩაერევა. შესაბამისად, ღმერთების შიშის საფუძველიც არ არსებობს. ადამიანების ცხოვრებას უმისამართო ბედი განაგებს და ამ განგებაში ღმერთების ადგილი არ არის. ეს საზრისი, დღესდღეობით ბუნებრივი, სრულიად რევოლუციური იყო იმ ეპოქის ცივილიზაციაში. ეპიკურეიზმის არსს მოგვიანებით ყველაზე ცხადად აყალიბებს რომაელი პოეტი და ფილოსოფოსი ლუკრეციუსი. ლუკრეციუსი ავითარებს ეპიკურეს შეხედულებებს, – სული სხეულის ნაწილია და მთავრდება სიკვდილით. „გონებაც“ სხეულისგან განსხვავებული არ არის. ამრიგად, არ არსებობს მიზეზი იმისა, რომ ღმერთების გვეშინოდეს.
შუა საუკუნეების სკეპტიციზმი და ძველი ათეიზმი
მიუხედავად გავრცელებული აზრისა, თითქოს შუა საუკუნეები რელიგიური დოგმატიზმისა და ქრისტიანული თეოლოგიის გაბატონების ხანაა, ცნობილია, რომ ამ ეპოქაშიც კი ათეიზმი, თავისი საწყისი ბუნებით, ადამიანების ყოველდღიურობის ნაწილი იყო. როდესაც იერუსალიმის მეფე ამალრიკ I-მა ავადმყოფობისას არქიეპისკოპოსი უილიამი მოიხმო, მას ჰკითხა, არსებობდა თუ არა დაეჭვებული ადამიანებისთვის რაიმე მტკიცებულება ღმერთის არსებობის შესახებ. ამგვარი შფოთი, ისტორიკოსების თქმით, შუა საუკუნეების ადამიანების გონებას ისევე მოიცავდა, როგორც სხვა ნებისმიერ ეპოქაში. საქმე ისაა, რომ ეს შფოთი შუა საუკუნეების დიდებულ ქრისტიანულ სისტემას ხელს ვერაფრით შეუშლიდა; მას საფრთხეს ვერ შეუქმნიდა. ეს უფრო ცხოვრებისეული მდგომარეობის ათეიზმი უნდა ყოფილიყო, ვიდრე ცნობიერი უარყოფისა. და მაინც, შუა საუკუნეების ათეიზმზე საუბარი მნიშვნელოვანია, რათა, საზოგადო აზრისგან განსხვავებით, გასაგები იყოს, – ახალ ეპოქაში რომ რელიგიური ეჭვები აღმოცენდა, ეს წინაპირობების გარეშე არ მომხდარა; ვითომდა ურწმუნოების თესლი აქამდე არასდროს ყოფილა.
შუა საუკუნეების ერთ-ერთი თეოლოგი, რომლის ფილოსოფიაც ამ თესლის დასათესად მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა, პიერ აბელარია. მეთორმეტე საუკუნის ამ მოაზროვნის რწმენით, სწორედ გონებაა ის იარაღი, რომელიც საშუალებას აძლევს ადამიანებს, გაიგონ და შეიმეცნონ ღვთის გზა. აბელარი ამტკიცებდა, რომ ქრისტიანულ დოგმებს სჭირდება დიალექტიკური და კრიტიკული გაანალიზება, რათა მათი ნამდვილი მნიშვნელობა გონებრივი ძალისხმევით გამოაშკარავდეს. აბელარი, რომელიც შუა საუკუნეების ერთ-ერთ ყველაზე გაბედულ, თამამ თეოლოგად ითვლება, დაუფარავად უპირისპირდებოდა კათოლიკური ეკლესიის მოსაზრებებს და თითოეული რელიგიური დოგმის ბიბლიასთან შესაბამისობას მოითხოვდა. პიერ აბელარს, ცხადია, სწამდა ღვთის არსებობა, მაგრამ მისმა სკეპტიციზმმა ეკლესიური დოგმების მიმართ, თავის მხრივ, გაკვალა გზა ქრისტიანობის, არა როგორც ხელუხლებელი, არამედ მუდმივად გადააზრებადი მრწამსის ჩამოყალიბებისკენ. აბელარის მიერ შუა საუკუნეების ტრადიციული თეოლოგიის კრიტიკას ხშირად აღიქვამენ, როგორც გზას სკეპტიციზმისა და თავისუფალი აზროვნების განვითარებისკენ.
მორიგი თეოლოგი, რომლის ფარული სკეპტიციზმიც აღსანიშნავია, უილიამ ოკჰემელია – ფრანცისკანელი ბერი, რომელიც ანტიკური ფილოსოფიური შეხედულების შუა საუკუნეებისეულ სახეს აყალიბებს პრინციპში ,,ოკჰემელის სამართებელი“. „არ გავამრავლოთ სუბიექტები აუცილებლობის გარეშე“ – რას ნიშნავს ეს? მარტივად რომ ვთქვათ, ,,ოკჰემელის სამართებელი“ ყველაფერი დამატებითისა და ჩახლართულის აზროვნებიდან ამოშლის ფილოსოფიური მეთოდია, – არ უნდა ვივარაუდოთ არაფერი ზედმეტი, თუ ამის გარეშე მოვლენის ახსნა მაინც შეგვიძლია. მიუხედავად იმისა, რომ თანამედროვე სამყაროში ოკჰემელის სამართებელს შესაძლოა ღმერთის არსებობაც მოეკვეთა, ფრანცისკანელი ბერი ონტოლოგიური არგუმენტებითა და ღვთის არსებობის ლოგიკური აუცილებლობით ასაზრდოებდა საკუთარ რწმენას. მაგრამ აზრი, რომ უარვყოთ ისეთი მტკიცებები, რომლებიც ზედმეტ და გაუმართლებელ არსებებს შეიცავს მსჯელობაში, თანამედროვეობაში ათეიზმსაც ერგება.
რენესანსისა და განმანათლებლობის ეპოქაში ნელ-ნელა ყალიბდება ათეიზმის ის ფორმა, რომელსაც დღესდღეობით ,,ძველ ათეიზმს“ უწოდებენ. ლიტერატურაში, მეცნიერებასა თუ ფილოსოფიაში იბადება შეხედულებები, რომლებიც სახიფათოდ უახლოვდება ათეიზმს. უშუალოდ სიტყვა ,,ათეისტი“ ინგლისურ წიგნებში ჯერ კიდევ 1566 წელს ჩნდება. მე-16 და მე-17 საუკუნეებში ის მხოლოდ შეურაცხმყოფელი მნიშვნელობისაა – ასე ვთქვათ, ადანაშაულებს იმ მეცნიერებსა და ინტელექტუალებს, რომლებმაც საუკუნოვანი წესრიგი დაარღვიეს. მე-17 საუკუნის მოაზროვნე პიერ ბეილი თავის ,,ფილოსოფიურ კომენტარებში“ წერს, რომ ათეისტ ადამიანებსაც შეუძლიათ ჰქონდეთ ,,სწორი“ მორალი. ბეილის დამოკიდებულება გულისხმობს, რომ ათეისტებსაც შეუძლიათ იყვნენ მორალურად მყარი ადამიანები, რადგან მათ სათნოების არსი ,,სწორი გონების“ საშუალებით ძალუძთ გაიგონ. ის ცდილობს არა ლოგიკური პრინციპულობის გავრცელებას, არამედ სწორ განსჯას, სწორ გონებას (ანუ სწორ მორალს) ისეთსავე ბუნებრივ მოვლენად განიხილავს, როგორიცაა აზროვნების უნარი. მსჯელობა იმაზე, რომ ადამიანებმა სწორი მორალური ღირებულებები შეიძლება არა ღვთისგან, არამედ თავისგან მოიპოვონ, ჭეშმარიტად რევოლუციური იყო იმ ეპოქის ევროპაში. მსგავს იდეებს ეკლესია და სახელმწიფო გმობდა. რეფორმაციისას, რენესანსისა და მოგვიანებით განმანათლებლობისას მთელ რიგ ინტელექტუალებს უყენებდნენ ათეიზმის ბრალდებას – კრისტოფერ მარლოუს, თომას ჰობსს, ჯორდანო ბრუნოს და ა.შ. ჯორდანო ბრუნოს ცნობილი ცეცხლზე დაწვა ცხადყოფს, რამდენად ძლიერი იყო ეკლესიის შიში.
ე.წ. ,,ძველი ათეიზმის“ დროს ფილოსოფოსთა შეხედულებები ხშირად არა უშუალოდ ღმერთის უარყოფას ემსახურებოდა, არამედ სამყაროს აღქმაში მის აქამდე აღიარებულ არსებობის ფორმას გამორიცხავდა. ამის საუკეთესო მაგალითი, ალბათ, ბარუხ სპინოზაა. მისი აზრით, ბუნება და ღმერთი ერთია; ღმერთი ყველაფერშია, შესაბამისად, ღმერთი ყველაფერია. ამ მტკიცებებმა არა უბრალოდ ღმერთის პიროვნულობის აღქმა მოშალა, არამედ თავისდაუნებურად სრულიად გააუქმა რელიგიის დანიშნულება. სპინოზას აზრით, ტრადიციული ქრისტიანული ღმერთი ბევრად პრობლემურია, რადგან მას განსჯის უნარი, აზროვნება, მორალი აქვს და მაინც აძლევს სამყაროს უფლებას, სამარადჟამოდ უსამართლო იყოს. სპინოზასეული ღმერთი არისტოტელეს უძრავ მამოძრავებელს ჰგავს, – არსებობს თავისი არსის გამო და მოქმედებს თავის მიერ მხოლოდ თავის მიმართ. თუმცა, ცხადია, სპინოზა არსად ამტკიცებს ღვთის არარსებობას. სპინოზასეული ათეიზმი, ამ გაგებით, არა უშუალოდ ზებუნებრივის რწმენის უარყოფას, არამედ ერთპიროვნული ღმერთის რწმენის უარყოფას გულისხმობს. მიუხედავად იმისა, რომ სპინოზას ფილოსოფია ათეისტური აზრის განვითარებაში მნიშვნელოვანი ნაბიჯი იყო, რადგან მან სცადა ღვთისა და სიწმინდის შესახებ არსებული ტრადიციული რწმენის მოშლა, მას ათეისტს ვერ ვუწოდებთ – სპინოზასთვის სამყარო ღმერთის / ბუნების მიერ წინასწარგანსაზღვრული იყო, არა მისი ნებით, არამედ მისი არსით.
მე-18 საუკუნისათვის ათეიზმი ისეთი საშიში იდეა აღარაა, როგორც წარსულში. დევიდ ჰიუმი 70-იან წლებში აყალიბებს რამდენიმე ძირითად საზრისს რელიგიაზე, მეცნიერებასა და აღქმებზე. ჰიუმის აზრით, ყველა ცოდნა და იდეა გამოცდილების, ანუ შთაბეჭდილებების შედეგია. ამის მიუხედავად, ჰიუმისთვის ადამიანებს არ აქვთ არანაირი ლოგიკური საფუძველი, რომელიც დაადასტურებს, რომ წარსული გამოცდილება აუცილებლად ახსნის მომავალს. ანუ, შთაბეჭდილებები გვაძლევს ინფორმაციას მხოლოდ ახლა გარკვეული ვითარების შესახებ, მაგრამ არა მომავალში მათი განმეორებადობის თაობაზე. მარტივად რომ ვთქვათ, ჰიუმი აკრიტიკებს ინდუქციას. მიზეზ-შედეგობრიობის მტკიცების საფუძველი არ არსებობს. და თუ ადამიანური გამოცდილება დაფუძნებულია მხოლოდ შეზღუდულ, განუზოგადებელ შთაბეჭდილებებზე, ეს შეუძლებელს ხდის დავასკვნათ, რომ ერთი სრულყოფილი, მორალურად სამართლიანი შემოქმედი – ღმერთი არსებობს. ჰიუმის აზრით, რელიგიების გაჩენას არა ზებუნებრივი, არამედ ბუნებრივი მიზეზი უნდა ჰქონოდა – ადამიანების რაობა. მიუხედავად იმისა, რომ ჰიუმი გაცხადებულად ათეისტი არ ყოფილა, მისი რელიგიური სკეპტიციზმი, განსაკუთრებით ონტოლოგიური არგუმენტების მიმართ, ხშირად აღიქმება ერთ-ერთ სათავედ თანამედროვე ათეიზმის ფორმის ჩამოყალიბებაში.
ათეიზმის ოქროს ხანა
ჰიუმისგან თითქმის ერთი საუკუნის შემდეგ, 1859 წლის ნოემბერში, ლონდონში ქვეყნდება ნაშრომი ,,სახეობათა წარმოშობა“, რომელიც დასავლური ცივილიზაციის მომავალს სამუდამოდ შეცვლის. თუ აქამდე გაბატონებული იყო რწმენა, რომ თითოეული ცოცხალი არსება ინდივიდუალური არსებობით გაჩნდა, დარვინი ამ წიგნით ამტკიცებს, რომ თაობები თაობებს გადასცემენ მახასიათებლებს, რომლებიც მოგვიანებით ვითარდება და იყოფა. დარვინის ბუნებრივი გადარჩევის მიხედვით, საუკუნეების განმავლობაში სხვადასხვა სახეობიდან ზოგი გადარჩება, ზოგი კი – არა. ზოგი ქრება, ზოგი კი ჩნდება – გადარჩება არა ყველაზე ძლიერი, არამედ ყველაზე მორგებადი, შეგუებადი გარემოსთან. დასავლური ცივილიზაციის უპირობოდ ერთ-ერთი მთავარი აღმოჩენის წყალობით, დარვინმა თავისდაუნებურად გამოაცალა აზრი არსებობას – ნაცვლად იმისა, რომ კატა არსებობდეს იმისთვის, რომ თაგვი დაიჭიროს, ის თურმე არსებობს იმიტომ, რომ თაგვს იჭერს. ბუნებრივმა გადარჩევამ ადამიანებში გააჩინა ის სასოწარმკვეთი იდეა, რომ ყველაფერი არა ღმერთისა და დიადი მიზნის, არამედ ევოლუციისა და შემთხვევითობის დამსახურებაა. დარვინი აცნობიერებდა თავისი აღმოჩენის ძალას, – მის ერთ-ერთ წერილში ვკითხულობთ, რომ ისეთი შეგრძნება ჰქონდა, თითქოს ღმერთი მოკლა. და, მიუხედავად იმისა, რომ დარვინს საკუთარი ხელებით და მარტოდმარტოს ღმერთი ნამდვილად არ მოუკლავს, მან მეცნიერული საფუძველი შექმნა ათეისტური დოქტრინის ჩამოყალიბებისათვის. თუ აქამდე ღმერთის ყოფნა-არყოფნაზე საუბარი მხოლოდ ფილოსოფიური მსჯელობა იყო, ახლა იგი ადამიანების ცხოვრების ყოველი სფეროს ნაწილი გახდა.
თუ დარვინმა მეცნიერულად გააუქმა ღმერთის არსებობა, კარლ მარქსი საკითხს საზოგადოებრივი კუთხით მიუდგა. ცნობილია, რომ მარქსი ათეისტად აღიზარდა, რელიგიას ,,სახალხო ოპიუმს“ უწოდებდა და მან ეს დამოკიდებულება მთელი ცხოვრების განმავლობაში შეინარჩუნა. მისი ათეიზმი არა მხოლოდ ცხოვრების წესი, არამედ ღმერთის არსებობის ცნობიერი უარყოფა იყო. მარქსის ათეიზმი სამ თეორიას ეფუძნებოდა: დიალექტიკურ მატერიალიზმს, რომელიც მატერიას მიიჩნევს ყველაფრის უმაღლეს და ერთადერთ მიზეზად; ისტორიულ მატერიალიზმს, რომლის მიხედვითაც, ეკონომიკური მდგომარეობა და საზოგადოებრივი კლასი არის მთავარი და გადამწყვეტი ისტორიაში; აბსოლუტურ ჰუმანიზმს, რომელიც ადამიანს სამყაროში ყველაზე მნიშვნელოვნად სცნობს. სულ რაღაც ორი საუკუნის შუალედში ათეისტური აზრის ისტორია ღმერთის არსებობის პასიური უგულებელყოფიდან მისი უარყოფის მეცნიერულ და თეორიულ მტკიცებებამდე მივიდა. დასავლურმა ცივილიზაციამ ამ გარდაუვალ – უღმერთო ეპოქას მაინც მიაღწია.
მეცხრამეტე და მეოცე საუკუნეებში ფილოსოფია, მეცნიერება, პოლიტიკა, ინტელექტუალური აზრი თუ ადამიანების ყოველდღიურობა თანდათანობით იცლება რელიგიისგან და სეკულარულ, ხშირ შემთხვევებში, მკვეთრად ათეისტურ სახეს იღებს. დაწყებული შოპენჰაუერის ირაციონალური ,,ნებითა“ და გაპიროვნებული ღმერთის კრიტიკით, გაგრძელებული ფოიერბახის ,,ქრისტიანობის არსის“ რადიკალური იდეებით ღმერთის, როგორც ადამიანური წარმოსახვის, შესახებ და დაგვირგვინებული ფრიდრიხ ნიცშეს ცნობილი ,,ღმერთი მკვდარია“ განცხადებით, მეცხრამეტე საუკუნე სრულად ქმნის საფუძველს მეოცე საუკუნის უღმერთო მოდერნიზმისა და პოსტმოდერნიზმისთვის. ,,ღმერთი მკვდარია“ – მაინც რას ნიშნავს ეს? ნიცშე გვეუბნება, რომ ქრისტიანულმა ღირებულებებმა დაკარგა ძალა. მისი აზრით, არანაირი აბსოლუტური ღირებულებები აღარ უნდა არსებობდეს. ადამიანი დარჩა თავთან მარტო, ყოველგვარი ზეციური არსების გარეშე. ნიცშე ამ ცნობილი ფრაზით არა მაინცდამაინც ღმერთის ქმედით მდგომარეობას განსაზღვრავს, არამედ მის თანამედროვე ევროპულ საზოგადოებებში მიმდინარე მოვლენების ასახვას ცდილობს. ათი წლის შემდეგ ზარათუშტრა ბრუნდება ადამიანებთან, რათა გამოაცხადოს: ,,ღმერთი მკვდარია“. ღმერთის სიკვდილმა გამოიწვია ახალი მოვლენა – „უკანასკნელი ადამიანი“, ყველაზე დაცემული და სუსტი ადამიანის სახე. მაგრამ ნიცშეს ათეიზმი უღმერთო სამყაროში ადამიანის დაცემაზე არაა. იგი აყალიბებს ,,ზეკაცის“ იდეას – ეს არა ახალი ბიოლოგიური სახეობა, არამედ სრულყოფილი ადამიანია, უნაკლო და მთლიანი, ერთგული მიწისა და სიცოცხლისა. მისი უმაღლესი მიზანი დედამიწაზე ღირსეულად ცხოვრებაა. ამრიგად, ნიცშე ათეისტია, მაგრამ, გავრცელებული აზრის მიუხედავად, იგი ნიჰილისტი არ არის. მისი, ერთი შეხედვით, ხისტი განცხადება, სინამდვილეში საწყისი წერტილია ახალი დაბადებისკენ, რომელიც ახალ ადამიანს ახალ ეპოქაში ჰაერივით სჭირდება.
,,რასელის ჩაიდანი“ ფილოსოფიური ალეგორიაა, რომელსაც ბრიტანელი ფილოსოფოსი ბერტრან რასელი ქმნის იმის აღსაწერად, რომ მტკიცების სიმძიმე იმ ადამიანზეა, ვინც რაიმეს ამტკიცებს და არა იმაზე, ვინც მტკიცებას უარყოფს. რასელი აღწერს წარმოსახვით სცენარს, რომელშიც პლანეტებს შორის, კოსმოსში, მზის გარშემო პატარა ჩაიდანი ტრიალებს. ჩაიდანი ტელესკოპით ან რაიმე სხვა ხელსაწყოთი დანახვისთვისაც კი პატარაა. რასელის თქმით, ადამიანებმა ამ ჩაიდნის არსებობა არ უნდა დაიჯერონ მხოლოდ იმიტომ, რომ მისი არარსებობის დამტკიცება შეუძლებელია. ამ ალეგორიით იგი აჩვენებს, რომ ვისაც რაიმე არაჩვეულებრივის მტკიცება სურს, მასვე ევალება შესაბამისი მტკიცებულების წარმოდგენა, და არა სხვებს ამ მტკიცების უარყოფა. ცხადია, აქ საუბარი ჩაიდანზე არ არის, – ,,რასელის ჩაიდანი“ ფილოსოფოსის მთავარი ათეისტური არგუმენტია არა მხოლოდ ღმერთის არსებობის უარსაყოფად, არამედ იმის საჩვენებლად, რომ ათეისტებს არ სჭირდებათ საკუთარი რწმენის ახსნა, ხოლო მორწმუნეებს – კი.
ოცდახუთსაუკუნიანი ლოდინის შემდეგ, ახალი წელთაღრიცხვით მეოცე საუკუნეში, ათეისტური აზრი თავის დიდებულებას ამავე საუკუნის უმთავრეს ფილოსოფიურ მოძღვრებაში, ეგზისტენციალიზმში, პოვებს. ჟან-პოლ სარტრი, ეგზისტენციალიზმის ერთ-ერთი ყველაზე დიდი წარმომადგენელი, თავის ცნობილ ესეში ,,ეგზისტენციალიზმი ჰუმანიზმია“ საუბრობს ახალი ფილოსოფოსების წუხილზე იმის გამო, რომ ღმერთი არ არსებობს. მართლაც – ტრაგედიაა უარყო ის ერთადერთი მრავალსაუკუნოვანი რწმენა, რომელიც ადამიანების უმრავლესობას ყოველდღიურობის გადატანაში, ცხოვრებისთვის აზრის მიცემაში ეხმარებოდა და უიშვიათეს სინათლის წყაროდ ევლინებოდა. თუ რამდენიმე საუკუნით ადრე ღმერთის არარსებობაზე საუბარი უკმაყოფილების გამოხატულება იყო გაბატონებული თეოკრატიის წინააღმდეგ, ახლა ეს წუხილი აღმოჩნდა ყველა იმ ადამიანის გამო, რომლებმაც თავად უნდა განსაზღვრონ თავიანთი ადამიანობა. სარტრი გვეუბნება, რომ ,,ადამიანი გადაგდებულია“ ამ სამყაროში; მას ,,მისჯილი აქვს თავისუფლება“; ეგზისტენციალიზმი ჰუმანიზმია – ეს ყველაფერი იმიტომ, რომ სინამდვილეში ადამიანს ღმერთის სახით არ ჰყავს არანაირი არსობრივი საყრდენი; იგი საკუთარი თავისუფლების, საკუთარი ვალდებულების, საკუთარი გადაწყვეტილებების შედეგების სიმძიმით ცხოვრობს და, ამრიგად, სწორედ თავად ქმნის თავს. ეს იდეა, რომელიც ერთდროულად ძალიან შემზარავი და ლამაზია, მიანიშნებს მეოცე საუკუნის გარდატეხაზე – ათეიზმის გაბატონებამ ფიზიკურად გაათავისუფლა ადამიანები შეზღუდვებისგან, მაგრამ, ამავდროულად, გამოამწყვდია ისინი ეგზისტენციალურ დილემაში, რომლიდან ამოსვლის იმედიც მხოლოდ საკუთარი თავის ხარჯზე უნდა ჰქონდეთ.
ალბერტ კამიუ, მეოცე საუკუნის განმსაზღვრელი ერთ-ერთი მთავარი ფილოსოფოსი, ,,სიზიფეს მითში“ წერს:
,,ეძებო რა არის ჭეშმარიტება, არ ნიშნავს ეძებო სასურველი. თუკი შემაშფოთებელი კითხვის თავიდან ასაცილებლად: ,,რა იქნებოდა ცხოვრება?“ საჭიროა ვირივით ილუზიის ვარდებით ვიკვებოთ, იმის ნაცვლად, რომ უსიტყვოდ შევეგუოთ ტყუილს, აბსურდულ გონებას ურჩევნია უდრტვინველად მიიღოს კირკეგორის პასუხი: ,,სასოწარკვეთილება“. წინდახედული მტკიცე სული ამით დაკმაყოფილდება“.
რას ნიშნავს ეს? ყველა ადამიანის ცხოვრებაში ერთხელ მაინც არის გულწრფელი მოთხოვნილება, ეძიოს რაიმე ღირებული და დიდი – იმედი, მიზანი, მოწოდება, რწმენის ნებისმიერი ფორმა. საუკუნეების განმავლობაში ეს იმედი ადამიანების უმრავლესობისთვის რელიგია იყო. მაგრამ რა უნდა მოხდეს მოდერნიზმისა და პოსტმოდერნიზმის ეპოქებში, რომელთა საზოგადო ცხოვრებიდანაც რწმენა უფრო და უფრო სწრაფად ქრება? როდესაც უფრო და უფრო ხელმისაწვდომი ცოდნაა და უფრო და უფრო მეტია ეჭვი? კამიუს თქმით, ჭეშმარიტების ძიება არ უნდა იყოს მხოლოდ სასურველის პოვნის მცდელობა ან მყუდროების წყარო. იგი სრულიად უარყოფს ილუზიებზე დაფუძნებულ არსებობას, მათ შორის რელიგიურ რწმენასაც, რომელიც თითქოს პასუხს სცემს ადამიანის არსებობის გამართლებას. აბსურდი, რაც კამიუსთვის შეურიგებელ დაპირისპირებას ნიშნავს ადამიანის აზროვნებასა და ცის სრულ მდუმარებას შორის, უნდა დაიძლიოს ამ აბსურდის მიღებითვე. ანუ, ღმერთის არარსებობა, სამყაროს სიჩუმე, სარტრისეული ,,გადაგდებულობა“ ადამიანებმა უნდა გადალახონ არა სხვა ილუზიების შექმნით, არამედ ამ ყველაფრის მოცემულობად მიღებით და ცხოვრების ღირებულების თავიანთ არსშივე ძებნით. კამიუს აბსურდიზმი საკუთარი ცხოვრების მნიშვნელობის თავად შექმნის მოწოდებაა – ეს ერთგვარი ამბოხია სამყაროს წინააღმდეგ. უღმერთო სამყაროში ცხოვრების ჭეშმარიტი გზა სიმამაცეა – ცარიელი ცისთვის თვალებში ყურება და უიმედობის ნაცვლად ბედნიერების არჩევა.
ახალი ათეიზმი
„ყველა ჩვენგანი ათეისტია იმ ღმერთების მიმართ, რომლებშიც კაცობრიობას ოდესმე რწმენა ჰქონია. ზოგიერთი ჩვენგანი უბრალოდ ერთი ღმერთით შორს მიდის“ – რიჩარდ დოკინსი მეოცე საუკუნის დასასრულიდან მოყოლებული ყველაზე განთქული ათეისტი მოაზროვნეა. თუ უკვე ნახსენები ფილოსოფოსები ცნობილი უმეტესწილად არა უშუალოდ მათი ათეიზმის, არამედ სხვა დოქტრინების გამო არიან, დოკინსისა და სხვა თანამედროვე ათეისტების შემთხვევაში ეს ხშირად პირიქითაა. დოკინსის იდეებში ერთიანდება ყველა ის არგუმენტი, რომლებიც საუკუნეების განმავლობაში ნელ-ნელა აყალიბებდა ათეისტურ აზრს. ის ამტკიცებს, რომ ღმერთის არსებობა ჰიპოთეზაა, რომელიც მეცნიერებას უნდა დაექვემდებაროს, როგორც ნებისმიერი სხვა ჰიპოთეზა. ის უარყოფს იდეას, რომ ღმერთი გამონაკლისი უნდა იყოს მეცნიერული მტკიცებულებებისგან. მისი აზრით, რელიგიური მრწამსი ვერ უპირისპირდება მეცნიერულ ლოგიკას და არ შეიძლება, ადამიანები საკუთარ მორალს მხოლოდ ქრისტიანობის საშუალებით აყალიბებდნენ და ინარჩუნებდნენ. დოკინსისთვის საშიშია საზოგადოება, რომელიც არ ფიქრობს საკუთარი მორალური რწმენისა და სამყაროს გაგების საწყისებზე.
თანამედროვე ათეიზმი ბოლო ორი ათწლეულია წარსულისგან განსხვავდება იმით, რომ ის აღარ არის მხოლოდ ფილოსოფიური თუ ინტელექტუალური განსჯის საკითხი, – გადაიზარდა საზოგადოებრივ მოძრაობაში, რომელიც ყურადღებას ამახვილებს ადამიანის უფლებებზე, სეკულარიზმსა და მეცნიერების განვითარებაზე. დღევანდელი ათეიზმი ცდილობს არა მხოლოდ გააძლიეროს კრიტიკა რელიგიის მიმართ, არამედ შემოგვთავაზოს სანაცვლო ეთიკური და მორალური წესები, რომლებიც არ არის დამოკიდებული ზებუნებრივ რწმენაზე, ყოვლისმხედველ მსაჯულზე. ახალი ათეიზმის თანამედროვე ფორმები ხშირად მიმართულია ადამიანის უფლებების დაცვის, სეკულარიზმის პროპაგანდისა და მეცნიერების განვითარებისკენ. ახალი ათეისტები ხაზს უსვამენ, რომ რელიგიური რწმენა არა მხოლოდ პირადი არჩევანია, არამედ საზოგადოებრივი და პოლიტიკური შეხედულებაცაა სამყაროზე. ახალი ათეიზმი არა ერთი გაწერილი, არამედ მრავალფეროვანი მოძრაობაა, რომელიც მოიცავს ფილოსოფოსებს, მეცნიერებს, მწერლებსა და აქტივისტებს, რომლებიც რელიგიის წინააღმდეგ გამოდიან სხვადასხვა სივრცეში.
,,ახალი ათეიზმის“ ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი მოაზროვნეა დანიელ დენეტი. დენეტის მთავარ მიზანთაგანი,- ტექსტებიდან, აკადემიიდან მოაზროვნეები ნამდვილ სამყარომდე, ნამდვილ პრობლემებამდე, ნამდვილ კამათამდე მიიყვანოს,- უზომოდ წარმატებული წამოწყება აღმოჩნდა. მისი ფილოსოფიის მტკიცებით, ცნობიერება ჩამოყალიბდა ევოლუციისას, როგორც ,,რეფლექსიური ლუპი“, რომელიც ქმნის ცნობიერების ილუზიას. დენეტი ცნობიერებას ,,ილუზიას“ უწოდებს იმ გაგებით, რომ ის არ არის ცალკე სუბიექტი ან მექანიზმი, არამედ მრავალ ნეირონულ მოქმედებათა ერთობლიობის შედეგი. მისივე თქმით, ,,გონება შედეგია და არა მიზეზი“. დენეტის მიზანია, ახსნას, რომ ცნობიერებას არ სჭირდება ღმერთი, სულიერი საფუძველი ან ზებუნებრივი ძალა და რომ ის სრულიად გააზრებადია ევოლუციისა და ნეირობიოლოგიის საშუალებით. მისი აზრით, დროის სვლასთან ერთად სამყარო უფრო და უფრო განვითარებული, სეკულარული და რელიგიური დოგმებით ნაკლებად განსაზღვრული გახდება.
ათეიზმისა და თეიზმის მომავალი
მორწმუნეებისა და ათეისტების მსჯელობის შეკითხვათაგან მთავარი ყოველთვის მიემართება მომავალს. მორწმუნეების დიდ ნაწილს დროის სვლასთან ერთად უფრო და უფრო უმძაფრდება შფოთი იმასთან დაკავშირებით, რომ სამყარო რელიგიით აღარ განისაზღვრება. თავის მხრივ, ათეისტები მოელიან მომავალს – როცა რელიგიას მნიშვნელობა საერთოდ აღარ ექნება. ამ მსჯელობაში რამდენიმე საკითხია ყურადსაღები.
ათეიზმის ისტორია განვითარების ისტორიაა, – როცა გარკვეული შეხედულება სისტემურ დონეზე განაპირობებს ადამიანურ სინამდვილეს, აყალიბებს საზოგადოებრივ წესებს და შლის ზღვარს მორალურსა და რელიგიურს შორის, ეს არა უბრალოდ პიროვნული, არამედ პოლიტიკური მდგომარეობაცაა. და რაც არ უნდა სძულდეთ ადამიანებს პოლიტიკის პოლიტიკის გარეთ ხსენება, ათეიზმის მრავალსაუკუნოვანი ისტორია, უპირველესად, პოლიტიკაში ექცეოდა და ეს უკანასკნელი განაპირობებდა ხშირად მის ბედს. ათეიზმი, საზოგადოებრივად, ნიშნავდა და ნიშნავს სისტემასთან აშკარა დაპირისპირებას, მეცნიერების განვითარებისთვის ბრძოლასა და ადამიანების ხელოვნური საზოგადოებრივი წესებისგან განთავისუფლების მცდელობას. ამრიგად, ათეისტური აზრის განვითარება არა უბრალოდ ღვთის მრწამსის მოშლას, არამედ ადამიანის უფლებებისა და თავისუფალი ნების ჩამოყალიბების ხელშეწყობასაც ყოველთვის გულისხმობდა. ნიშნავს თუ არა ეს იმას, რომ მომავალში, რაღაც დროს, ეს იდეოლოგია სრულიად ჩაანაცვლებს რელიგიას? ვფიქრობ, რომ არა. გავბედავ და ვიტყვი, რომ თუ რელიგიური მრწამსი კიტჩია, მაშინ ,,მეცნიერების მრწამსიც“ კიტჩი შეიძლება იყოს, როგორც ყველაფერი სხვა, რაც ადამიანურ წარმოდგენებს ეფუძნება. ათეიზმი, ისევე, როგორც რელიგია, კაცობრიობის დასასრულამდე უწყვეტად იარსებებს – იმიტომ, რომ ეს ორივე სამყაროსეული აღქმა გამოხატულებაა ადამიანის უსასრულო შინაგანი მოთხოვნილებისა, ეძიოს ჭეშმარიტება.
გრანდნარატივები, მეცნიერული არგუმენტები და ფილოსოფიური მსჯელობები, რომლებსაც ახალი ათეიზმის მოძრაობაში მუდმივად ვიგებთ, თავისდაუნებურად უარყოფს ერთ მთავარ ადამიანურ მოცემულობას – რწმენა წმინდად რაციონალურ მიმართებებს არ ეფუძნება. რელიგიურ რწმენას არ განსაზღვრავს და ვერ გააბათილებს რაციონალური არგუმენტები, რადგან იგი თვისებრივად კოლექტიურ გამოცდილებასთან, კოლექტიურ მეხსიერებასთან, დასწავლილ მითებსა და რიტუალებთან ერთად ყალიბდება; ბევრად უფრო ძლიერი, მყარია ისინი ადამიანის ცხოვრებაში, ვიდრე ვიღაცის მიერ ონტოლოგიური არგუმენტების გაბათილება.
როცა დარვინი შეშფოთებული წერს, რომ ისეთი შეგრძნება აქვს, თითქოს ღმერთი მოკლა, ეს არა რელიგიისა და რელიგიური სისტემების შესაძლო დაკარგვის შფოთს გულისხმობს, არამედ ადამიანების სრულად გაუბედურების საზარელ მოლოდინს ამხელს. ნიცშე, სარტრი, კამიუ და ბოლო ეპოქის სხვა დიდი ფილოსოფოსები მსჯელობენ გზებზე, თუ როგორ შეიძლება დაცარიელებული ცის ქვეშ ადამიანების ცხოვრებას აზრი მიანიჭონ – ეს უბრალო მსჯელობა არაა, ესაა თანამედროვე სამყაროს ერთ-ერთი ყველაზე დიდი გამოწვევა. იმის თქმა, რომ ღმერთი და ზებუნებრივი ძალა არ არსებობს, ნიშნავს აღიარებას, რომ მხოლოდ ეს წუთისოფელია არსებობა, რომ ამ დედამიწაზე მთავრდება ყველაფერი და სიკვდილი მხოლოდ სხეულს აციებს. რწმენასთან ერთად არსებობის იმედის სრულად დაკარგვა ადამიანურობის ალბათ ყველაზე ბუნებრივი გამოხატულებაა. სწორედ ამიტომ, რელიგიის მომავალი არც ისეთი უიმედო უნდა იყოს, როგორც ეს ბევრს ჰგონია, – დროის სვლასთან ერთად, უფრო და უფრო მეტი ადამიანი აღმოაჩენს მთავარ ცხოვრებისეულ მრწამსს რელიგიის მიღმა, მაგრამ ეს უკანასკნელი, თავისი დიდებულებითა და გარდაუვალი ცხონებით, დარჩება კაცობრიობის ერთ-ერთ საყვარელ ხსნის გზად.
ბოლოთქმა
ათეისტური აზრის ისტორია დასავლურ სამყაროში ასახავს ადამიანის ფილოსოფიური, რელიგიური და სამეცნიერო შეხედულებების საუკუნოვან გარდასახვას. იგი იწყება ანტიკურ სამყაროში და ამჟამად არსებობას თავის ყველაზე მკაცრად გამოხატულ ფორმაში აგრძელებს. ათეიზმის ისტორია საზოგადოებრივი სტრუქტურების, დევნის, სიმამაცის, ადამიანური სევდის, სასოწარკვეთისა და თავისუფლების ამბავია. ათეიზმი, როგორც იდეოლოგიური მიმდინარეობა, არ წარმოიშვა მხოლოდ ზებუნებრივი არსებობის უარყოფის მიზნით, არამედ მრავალსაუკუნოვანი კრიტიკული აზროვნებისა და მეცნიერული აღმოჩენების მეშვეობით, რასაც თანდათანობით მოჰყვა რელიგიის გავლენის დასუსტება და ადამიანის რწმენის ახალ საფეხურზე გადასვლა. ათეისტური აზრის ისტორია, ისევე, როგორც რელიგიური აზრის ისტორია, სინამდვილეში, გვიყვება იმას, რასაც გადმოგვცემს ყველა სხვა ამბავი დედამიწაზე – როგორ შეიცვალა ადამიანი.
გამოყენებული ლიტერატურა
Bauer, S. Wise. The History of the Ancient World. New York: W.W. Norton, 2007.
Camus, Albert. The Myth of Sisyphus. Translated by Justin O’Brien. New York: Vintage International, 1991.
Dawkins, Richard. The God Delusion. London: Black Swan, 2016.
Dennett, Daniel. “Where Am I?” The MIT Press Reader, 2024.
Drozdek, Adam. “Protagoras and the Instrumentality of Religion.” L’Antiquité Classique 74, 2005.
Gottlieb, Anthony. The Dream of Enlightenment: The Rise of Modern Philosophy. New York: Liveright Publishing Corporation, a division of W.W. Norton & Company, 2016.
Kaye, Sharon. “William of Ockham (Occam, c. 1280–c. 1349).” Internet Encyclopedia of Philosophy. John Carroll University.
Konstan, David. “Epicurus.” The Stanford Encyclopedia of Philosophy, 2005.
Lorkowski, C. M. “David Hume: Religion.” Internet Encyclopedia of Philosophy.
Martiall, John. A Replie to Mr. Calfhill’s Blasphemous Answer Made Against the Treatise of the Cross. Vol. 203 of English Recusant Literature, 1558–1640, 1566. p. 51.
McCallum, James Ramsay, 1948, Abelard’s Christian Theology, Oxford: Blackwell. (Includes substantial selections from Abelard’s Theologia christiana.)
Nietzsche, Friedrich Wilhelm. Thus Spoke Zarathustra: A Book for All and None. Cambridge: Cambridge University Press, 2006.
Pannekoek, Anton. “Marxism and Darwinism.” PRISM: Political & Rights Issues & Social Movements, 1912.
Russell, Bertrand. “Is There a God?” In The Collected Papers of Bertrand Russell, Vol. 11: Last Philosophical Testament, 1943–68, edited by John G. Slater. London: Routledge, 1952.
Ryrie, Alec. “How to Be an Atheist in Medieval Europe.” Gresham College, 2018.
Sandberg, Karl C. At the Crossroads of Faith and Reason: An Essay on Pierre Bayle. Tucson: University of Arizona Press, 1966.
Sartre, Jean-Paul. Existentialism Is a Humanism. New Haven: Yale University Press, 2007.
Smith, Martin F., and W. H. D. Rouse. Lucretius: De Rerum Natura. 2nd ed. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1982.
Winiarczyk, Marek. Diagoras of Melos: A Contribution to the History of Ancient Atheism. Translated by Witold Zbirohowski-Kościa. Berlin/Boston: Walter de Gruyter GmbH, 2016.