დევნილები სამშვიდობოზე: ინტერვიუ მალხაზ თორიასთან

რედაქტორი: ბექა იობიძე

კორექტორი: თაკო ინასარიძე

მდევარი, 2025

 

 

 

 

„…უღელტეხილი ბევრად ადრე დაიწყო, უფალო, ვიდრე მასზე შევდგი ფეხი… და ეს მერამდენე საუკუნეა, რაც მე და შვილი ჩემი, მშობელი ჩემი, ახლობლები, ძვირფასი ადამიანები, ცოცხლებიცა და გარდაცვლილებიც, ისინიც კი, რომლებიც აწი უნდა დაიბადონ, ყველანი ერთად, მივაბიჯებთ ამ უღელტეხილზე, მივაბიჯებთ უხმოდ.“

– დევნილთა უღელტეხილი, გურამ ოდიშარია

წინათქმა

 

აფხაზეთის ომი 1 წელი, 1 თვე და 16 დღე გაგრძელდა. კონფლიქტის შედეგად ქართულმა მხარემ დაახლოებით 15 000 ადამიანი დაკარგა. განსაკუთრებული სისასტიკით, სქესისა და ასაკის განურჩევლად, ეთნიკური ნიშნით მოკლეს დაახლოებით 5 800 უდანაშაულო ქართველი. უგზო-უკვლოდ დაკარგულად მიიჩნევა 1000 პირი. საკუთარ მიწაზე დევნილად იქცა 250 000-ზე მეტი საქართველოს მოქალაქე.
აღსანიშნავია, რომ ომამდე, 1990-იან წლებში, ახლად მოპოვებული დამოუკიდებლობის მიუხედავად, ქვეყანა პოლიტიკურად გაყოფილია – არსებობენ ზვიად გამსახურდიას მომხრეები და მისი მოწინააღმდეგეები. პოლიტიკური დაძაბულობა 1992 წლისთვის სამოქალაქო ომში გადაიზარდა. განხეთქილებამ მოიცვა როგორც თბილისი, ასევე დასავლეთ საქართველო. 6 იანვარს ზვიად გამსახურდიამ დედაქალაქი დატოვა. მთავრობა შეცვალა სამხედრო საბჭომ, თუმცა ქვეყანაში შიდა მხარეთა დაპირისპირება 1993 წლამდე გაგრძელდა. შედეგად რესპუბლიკაში „განუკითხაობის“ ხანა დაიწყო, დანაშაულებრივი ქმედებები გახშირდა, სახელმწიფო სტრუქტურები სრულად ჩამოიშალა. ცენტრალური ხელისუფლება ვეღარც სხვა რეგიონებს მართავდა. რუსებისაგან წაქეზებული აფხაზი სეპარატისტებისთვის განსაკუთრებით გამარტივდა რეგიონში ისედაც არეული მდგომარეობის საომარ მოქმედებამდე მიყვანა.
„ომი აფხაზეთისთვის“ 14 აგვისტოს დაიწყო, როდესაც ეროვნული გვარდიის დაჯგუფებები აფხაზეთში შევიდნენ. თავდაპირველად ქართულმა ძალებმა ტერიტორიის მნიშვნელოვანი ნაწილი დაიკავეს. 18 აგვისტოსთვის ისინი თითქმის სრულად აკონტროლებდნენ სოხუმს. ამის მიუხედავად, დაპირისპირება გრძელდებოდა ქალაქთან ახლოს, მდინარე ბზიფთან და ტყვარჩელში. ბრძოლა გაგრასთან ერთ-ერთი გადამწყვეტი აღმოჩნდა – სეპარატისტებმა მოახერხეს ქალაქის აღება. მდგომარეობა კიდევ უფრო გართულდა ლათის ტრაგედიის შედეგად,- სოფელ ლათში ჩამოვარდა რუსული ვერტმფრენი, რასაც 85 ადამიანი ემსხვერპლა. დეკემბრისთვის სეპარატისტებმა სოხუმის დაბომბვა დაიწყეს, 1993 წლის მარტში კი ქალაქზე ყველაზე ძლიერი იერიში მიიტანეს. ამის მიუხედავად, თავდასხმები უშედეგო აღმოჩნდა – სოხუმს ჯერ კიდევ ქართული ძალა აკონტროლებდა.

27 ივლისს სოჭში ხელი მოეწერა ცეცხლის დროებით შეწყვეტის შეთანხმებას, რომლის მიხედვითაც, აფხაზეთში კანონიერ ორგანოებს საქმიანობა უნდა გაეგრძელებინა, აფხაზეთის ხელისუფლება კი სოხუმში უნდა დაბრუნებულიყო. ამ დროს სოხუმი თითქმის სრულად იყო ალყაში მოქცეული სეპარატისტული აფხაზური მხარის მიერ. საგულისხმოა, რომ ქართული საზოგადოება ჯერ კიდევ გაყოფილია – ნაწილი ემხრობოდა ხელშეკრულების პირობების შესრულებას, ნაწილი კი მონაწილეობდა საპროტესტო აქციებში, რათა აფხაზები სოხუმში არ დაბრუნებულიყვნენ. მიუხედავად აზრთა სხვადასხვაობისა, ქართული მძიმე შეიარაღება გავიდა სოხუმიდან იმ იმედით, რომ დაპირისპირებული მხარეც შეასრულებდა შეთანხმების პირობებს. თუმცა, სექტემბერში სეპარატისტულმა მხარემ გამოაცხადა, რომ საქართველომ ვერ გაიყვანა დროულად საკუთარი ჯარი და დაარღვია ხელშეკრულება, ამიტომაც სამხედრო დაპირისპირება გაგრძელდა, როდესაც სეპარატისტებმა ტყვარჩელის ალყის მოსახსნელი ოპერაცია დაიწყეს. 25 სექტემბერს მათ მესამედ შეუტიეს სოხუმს და მომდევნო დღეებში თითქმის სრულად დაამყარეს კონტროლი ქალაქზე. 27 სექტემბერს ქართულ ძალებს მოუწიათ აფხაზეთის მთავრობის შენობისკენ უკან დახევა, რომელიც სეპარატისტებმა აიღეს. აფხაზეთის ქართული მთავრობა დახვრიტეს, მათ შორის ჟიული შარტავა. 27 სექტემბერს სოხუმი დაეცა (რადიო თავისუფლება, 2017).

აფხაზეთის ომი ჩვენი ქვეყნის უახლოესი წარსულიდან იმ მოვლენათა შორისაა, რომელთა ნაშედეგარი პრობლემებიც დღემდე მოუგვარებელი რჩება, მიზეზები და მიმდინარეობა კი – ბოლომდე გამოუკვლეველი. დანამდვილებით ის შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ომმა ათასობით ადამიანი შეიწირა და ასი ათასობით უმიწაწყლოდ დატოვა. უბედურებას გამოქცეულ დევნილებს ომის შემდეგ კიდევ არაერთი ჭირ-ვარამის გამოვლა მოუწიათ, რადგან სოხუმის დაცემის თანმდევად იყო სიცივით, გლოვითა და მარტოსულობით სავსე გზა სამშვიდობომდე. “მდევარის” აკადემიურ ინტერვიუთა ჯგუფის მიზანიც მათი ამბის გამორკვევაა, იმ გამოცდილების, რომელსაც დღემდე ჩუმად, მხრებით ატარებს აფხაზეთიდან დევნილი მოსახლეობა. მოცემული ინტერვიუ შეეხება იმ გზას, რომელიც აფხაზეთიდან დევნილმა მოსახლეობამ 1990-იან წლებში განვლო სამშვიდობოზე გამოსასვლელად და რომელსაც ისინი დღესაც გადიან ახალ გარემოში თავის დამკვიდრებისთვის.
აკადემიური ინტერვიუს მოპასუხეა ისტორიის დოქტორი, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის ასოცირებული პროფესორი მალხაზ თორია, რომელიც სასაუბროდ ბოსტონიდან ჩაგვერთო. თავად ბატონი მალხაზიც იმ ქართველთაგანია, რომელთაც აფხაზეთის ომის შემდეგ ოჯახებთან ერთად მშობლიური მიწის დატოვება მოუხდათ; რომელთაც სხვა ასობით ათას ადამიანთან ერთად გადარჩენის გზა გაიარეს სამშვიდობოსკენ. იგი იხსენებს საკუთარ ამბავს, გვიყვება ომისდროინდელ საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ მდგომარეობასა და დევნილთა გზაზე – კონფლიქტიდან დღევანდელობამდე.

 

ინტერვიუ მალხაზ თორიასთან

 

დავიწყოთ ომის ქაოსში სამშვიდობოს გასვლის მცდელობათა მოგონებით, როგორი იყო საზოგადოებრივ-პოლიტიკური პასუხი? ხომ არ არსებობდა განსაზღვრული სამოქმედო გეგმა მშვიდობიანი მოსახლეობის უსაფრთხოების დასაცავად? ვინ უძღვებოდა წინ ამ ორომტრიალში, როცა ზოგი ქვეითად ტოვებდა რეგიონს, ზოგი გემით, მანქანით და ა.შ..

 

გემი მართლაც იყო ერთ-ერთი გზა ადამიანების სამშვიდობოზე გაყვანისა. მშობლები ბავშვებს აწოდებდნენ გემზე მყოფ ადამიანებს. ის კადრიც თუ გაქვთ ნანახი, ძაღლი რომ ზღვაში ხტება, რადგან უნდა, პატრონს დაედევნოს – ასეთი ქაოსი, სრული კატასტროფის განცდა სუფევდა. ვინც როგორ ასწრებდა, ისე უნდა გაეღწია ქალაქიდან. აშკარა იყო სატრანსპორტო საშუალებების უკმარისობა და დაბომბვის საფრთხე. აფხაზებმა ძირითადი სტრატეგიული წერტილები დაიკავეს, აეროპორტსაც ბომბავდნენ. მაშინ ძლივს გააღწიეს თვითონ შევარდნაძემ და აფხაზეთის მთავრობის წარმომადგენლებმა. რომ შევაფასოთ სტრატეგია, ევაკუაცია არ იყო მართული – არ არსებობდა არავითარი გეგმა. მიუხედავად იმისა, რომ აფხაზებმა რამდენჯერმე დაარღვიეს მაშინდელი სამშვიდობო ხელშეკრულება, ასეთის განმეორების შემთხვევაში, ქართულ მხარეს არანაირი ხედვა არ გააჩნდა ადამიანების დასახსნელად. მოსახლეობის გაქცევას რომ თავი დავანებოთ, თვითონ სამხედროებიც გარბოდნენ. გაბესკირია (სოხუმის მერი) და ჟიული შარტავა არ იყვნენ გამოსული აფხაზეთის მთავრობის შენობიდან. წარმოიდგინეთ, როგორი ყოვლისმომცველი სასოწარკვეთილების განცდა სუფევდა.

საერთოდ, მხნეობადაკარგული იყო მაშინ საზოგადოება. დაუფიქრდით, იქით – ჯაბა იოსელიანი, კიტოვანი და შევარდნაძე, აქეთ – ახლად ჩამოსული გამსახურდია, მისი ხელისუფლების წევრები და მომხრეები; ერთმანეთის ნდობა ძნელი იყო. ასეთ დროს, ასეთ ქაოსში როგორ უნდა უზრუნველყოფილიყო ჯერ თავდაცვა და მერე მოსახლეობის გაყვანა – მაშინ, როცა არავინ არავის ენდობა, შეუთანხმებელია ქმედებები, კავშირები არ არის აწყობილი, ყველას დამოუკიდებლად უწევს მეყსეულად თავზე პასუხისმგებლობის აღება. დევნილი მოსახლეობის დიდი ნაკადის გამო ენგურის ხიდზე გავლა გართულდა. ზუგდიდში გამსახურდიას მომხრეებმა მოიყარეს თავი. ხალხს ხშირად აჩერებდნენ შესამოწმებლად. როგორც ზვიადისტების ნათქვამიდან ვიცი, უნდოდათ გაერჩიათ, ვინ იყო, მაგალითად, შევარდნაძის მომხრე ან მხედრიონელი. ამასობაში შეიქმნა საცობი, დროც გავიდა და აფხაზებიც მოადგნენ ხიდს. ეს იყო სრულიად ქაოსური უკან დახევა და გაქცევა. მე მახსოვს, გაქცეული სამხედროები გალის მოსახლეობას გვეუბნებოდნენ, რას ელოდებით, დროზე წადითო. ამას რომ გეუბნება ჯარისკაცი, რა დიდი კატასტროფის განცდა დაგეუფლება, ხომ წარმოგიდგენიათ?! ასეთ დროს, როცა შენს მხარეს სრული განუკითხაობაა და თან მიზანმიმართულად გიტევს მტერი, ცხადია, რომ ადვილად ირღვევა წინააღმდეგობის ხაზები და უკან გასასვლელი გზებიც აღარ რჩება. ამიტომაა, რომ ზოგმა ზღვიდან გააღწია, ზოგი სხვაგვარად შეეცადა, ზოგი დარჩა და იბრძოდა, ზოგი ჩარჩა. უამრავი ადამიანი ჩარჩა სოხუმში, რომლებიც მერე გადასაყვანი გახდნენ საერთაშორისო ორგანიზაციების დახმარებით. ცალკე, არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ბევრი დარჩა (და არა – ჩარჩა), მაგალითად, გალში, რადგან ეგონათ, რომ დროებითი იქნებოდა ეს ქაოსი. ადამიანი ხავსს ეჭიდება და ჰგონია, რომ დახმარება მალე მოვა; ფიქრობს, იქნებ არ მოხდეს ისე, როგორც ამბობენ. არ ელოდნენ ასეთ დიდ სისასტიკეს. მაგალითად, ბებიაჩემმა და ბევრმა მეზობელმა არ დატოვეს სახლები. მრავალი დახვრიტეს აფხაზებმა და ჩრდილო კავკასიელმა ბოევიკებმა,- ზოგი მაგიდასთან მოკლეს, ზოგს ავტოფარეხის წინ დაახალეს ტყვია. იყო შემთხვევა, როცა ავადმყოფი მოხუცები ჩახოცეს ლოგინში. ეს სისასტიკე იყო. ომის დროს ადამიანი იმედსა და სასოწარკვეთას შორის მოქმედებს და იღებს გადაწყვეტილებას. ასეთ დროს ძნელია განსაზღვრო, სად წახვიდე, როგორ მოიქცე, როგორ გააღწიო, რა გზას დაადგე. ეს იყო სრულად უმართავი, ქაოსური უკან დახევა.

 

აფხაზეთის ომის დროს მშვიდობიანი მოსახლეობა თავშესაფრის საძიებლად რამდენიმე გზას დაადგა. ერთ-ერთი გზა სვანეთის გავლით, საკენი-ჭუბერის უღელტეხილით იყო. სოფელ ჭუბერამდე მისაღწევად დიდი მანძილია გასავლელი. გზის სიდიდესთან ერთად, გარემო პირობებიც ართულებდა გადაადგილებას. საგულისხმოა, რომ ადამიანები სვანების უდიდეს მხარდაჭერას იხსენებენ. თქვენ რას გვეტყვით ამ გზასთან დაკავშირებით? თქვენმა ოჯახმა როგორ დატოვა აფხაზეთი?

 

როგორც იცით, ჭუბერის გზას ძირითადად სოხუმის მაცხოვრებლები დაადგნენ. უკვე აღვნიშნეთ, რომ იმ დროს შევარდნაძისა და გამსახურდიას მომხრეები ერთმანეთს უპირისპირდებოდნენ, ამიტომ დასავლეთ საქართველოშიც ძალიან რთული მდგომარეობა იყო, აფხაზეთთან ერთად. სხვადასხვა ადგილზე ჩაიკეტა ძირითადი სამანქანო გზები. ვინც სოხუმში ჩარჩა, ერთადერთ გზას დაადგა, რომელიც მიდიოდა სვანეთის გავლით. მე არ ვყოფილვარ იმ გზაზე, რადგან გალში ვცხოვრობდი, თუმცა ჩემი ნათესავები და ბევრი ნაცნობი ჰყვება იმ ძალიან რთულ, საშინელ რამდენიმე კვირაზე, გასავლელად რომ დასჭირდათ. მაგალითად, ჩემი ბიცოლა და ბიძაშვილი ამ გზით გადმოვიდნენ. ცხადია, იხსენებდნენ სვანეთში ადგილობრივი მოსახლეობის დახმარებას, თუმცა იყო მონათხრობიც, რომ იქ ვიღაც ყაჩაღები ხვდებოდნენ. ამის მიუხედავად, ცნობილია, რომ ძირითადად ხელის გაწვდენის მაგალითები ახსოვთ სვანების შესახებ და თუ ზოგიერთი ადამიანი, ყაჩაღი, სარგებლობდა სხვისი გაჭირვებით, ამის განზოგადება, არა მგონია, გამართლებული იყოს.

ამ გზაზე დევნილების მდგომარეობა უკიდურესად დამძიმდა. ფიზიკური უძლურება, შიმშილი და სიცივე წარმოუდგენლად რთულ პირობებში აგდებდა ადამიანებს. რამდენმა ამ გზაზე დაკრძალა ახლობლები – მოხუცები, ავადმყოფები, ბავშვებიც კი. ამაზე წერს გურამ ოდიშარია თავის წიგნსა და მოგონებებში.

შევხედოთ საკითხს საზოგადოებრივი კუთხით – რა სჭირდებოდათ დევნილ ადამიანებს და რა რესურსი იყო ამისთვის. ცხადია, თვითონ გარემო,- საზოგადოებრივ-პოლიტიკური, ეკონომიკური, სამხედრო-ლოჯისტიკური,- იყო საშინელი. ამ პირობებში რა უნდა ექნა მოსახლეობას, გარდა იმისა, რომ გამვლელისთვის მოსასვენებელი ადგილი მიეცათ, წყალი მიეწოდებინათ ან საკვები გაეზიარებინათ, თუ ჰქონდათ. თანაც ათასობით ადამიანი რომ გადადიოდა, ყველას ერთნაირად ვერ მიუდგებოდი.

ჩემი ოჯახის შემთხვევაში, ჩვენ გადმოვედით გალიდან ზუგდიდში. მანქანების მთელი რიგი იყო; ზოგმა მოასწრო გადმოსვლა ენგურზე, ზოგმა – ვერ. აფხაზების ტანკები დაეწია მოსახლეობის ნაწილს და მერე ფეხით გააგრძელეს გზა. ჩვენ რკინიგზის ლიანდაგს გავუყევით ფეხით და ძლივს მოვახერხეთ ზუგდიდში გადასვლა. მე, ჩემი ძმა და ჩვენი მშობლები როცა გადმოვედით, აფხაზები მოადგნენ ენგურს. ის მახსოვს, რომ უკვე დაღამებული იყო და აფხაზები გამარჯვების აღსანიშნად ჰაერში ისროდნენ.

ადამიანების მასობრივი აყრა, ცხადია, მძიმედ რჩება მეხსიერებაში. შემდეგ ამდენი ათწლეულის განმავლობაში სხვა აღქმებიც გროვდება. გამოცდილება მხოლოდ პირველადი განცდა ხომ არ არის. პირველად განცდაზე იგება ნოსტალგია სახლისა, წუხილი, ტრავმა… კოლექტიურ ტრავმაზე მაქვს საუბარი, ამ შემთხვევაში. შემდეგ ეს ყველაფერი ფენებად გროვდება და დევნილი მოსახლეობის ცნობიერების ნაწილი ხდება… ეს არის დაკარგული სამშობლოს მეხსიერება.

 

როგორია სამშვიდობოზე პირველდამკვიდრებულთა გამოცდილება? სახელმწიფოს მხარდაჭერა თუ იყო?

 

ისევ ქაოსი. დევნილების თავშეყრის რამდენიმე ადგილი იყო. ზოგი ბათუმში მიდიოდა, ბევრი დიდი ხნით დარჩა ზუგდიდში. გზა იკეტებოდა უკვე სამეგრელოშიც. ძალიან ჭირდა გადასვლა, ზვიადისტები და შევარდნაძის მომხრეები ერთმანეთს რომ უპირისპირდებოდნენ. დაბინავების საკითხი არ იყო განსაზღვრული. რესურსიც არ არსებობდა, ამდენი ადამიანი რომ დაესახლებინათ. ზვიად გამსახურდიას მთავრობის წარმომადგენლები ცდილობდნენ, ასე ვთქვათ, ამ მასის მოწყობას და ეს იყო იმ დროს შექმნილ მდგომარეობასთან გამკლავების მხოლოდ მცდელობა. არც არანაირი შემწეობა არ დანიშნულა მაშინ (მხოლოდ გვიან, სამხედრო ფაზის დასრულების შემდეგ). აფხაზეთის დევნილი მთავრობა თბილისში გადაბარგდა, მოგეხსენებათ. მერე დევნილობასთან დაკავშირებული სტრუქტურებიც შეიქმნა. ანუ, უკვე ომის შემდგომ იქმნება ერთიანი პოლიტიკა, იწყება დოკუმენტირება, სამოქმედო გეგმის ჩამოყალიბება. თორემ იმ დროს სამშვიდობოზე გასული ადამიანებისთვის სახელმწიფო დახმარების პოლიტიკა არ არსებობდა. მცირე ჰუმანიტარული დახმარებები კი შემოდიოდა ხოლმე – არიგებდნენ პირველადი საჭიროების ნივთებს, საკვებს და ა.შ., მაგრამ ესეც ძალიან მოუწესრიგებლად. საგულისხმოა, რომ ყველაფერი სექტემბრის ბოლოს და ოქტომბრის თვეში ხდებოდა, როცა მოსავალი ახლად აღებული იყო და, ქაოსის მიუხედავად, ადგილობრივები მაინც ახერხებდნენ დევნილი მოსახლეობის გამოკვებას.
გარკვეული დროის მერე შევარდნაძემ რუსი გენერლის, ბალტინის, დახმარებით, ზვიადისტების წინააღმდეგობა გატეხა. შემდეგ დევნილების ნაწილი თბილისში წავიდა, ნაწილი – ბათუმში, ნაწილიც – ქუთაისში. თუმცა ზუგდიდში დევნილების დიდი რაოდენობა დღემდე ცხოვრობს.

 

რას განიცდის ყველაზე მეტად აფხაზეთიდან დევნილი ადამიანი, როცა ცდილობს გაუმკლავდეს იძულებით მოწყვეტას საკუთარი სახლისა და მიწისგან? როგორ ახერხებენ ისინი იდენტობის შენარჩუნებასა და წარსულთან კავშირს?

 

ეს საკითხი – დევნილების იდენტობა და მეხსიერება – გამოვიკვლიეთ^[1]. ვიკვლიეთ დევნილების შერწყმის პრობლემა დანარჩენ ქართველ საზოგადოებაში. გარიყული ჯგუფის მძიმე ყოფით მდგომარეობას იდენტობის საკითხიც ემატება. დევნილი საზოგადოება არის ძალიან მოწყვლადი თემი. ერთ-ერთი მკვლევარი წერს, რომ დევნილების მდგომარეობა დაყვანილია ნულამდე, რადგანაც ასეთ შემთხვევაში დამოკიდებული ხარ ჰუმანიტარულ დახმარებაზე, მოწყვეტილი ხარ იმ საზოგადოებრივ ყოფას, რომელშიც ცხოვრობდი, ამოვარდნილი ხარ იმ გარემოდან, რომელსაც ეკუთვნოდი. ომამდე ხალხს პროფესია, საზოგადოებრივი როლი ჰქონდა – ზოგი მასწავლებელი იყო, ზოგი აგრონომი… მთელი საზოგადოებრივი ქსელი მოიშალა, მთელი საზოგადოებრივი ქსოვილი მოირღვა. ამ დროს სამყარო გემხობა თავზე. ზუგდიდი კი გეოგრაფიულად ახლოს იყო აფხაზეთთან, მაგრამ მაინც უცხო გარემოში ვგრძნობდით დევნილები თავს. არანაირი ეკონომიკური ან სოციალური საფუძველი არ ჰქონდა დევნილს, რომ იქ თავი მიეჩნია საზოგადოების სრულფასოვან წევრად. მოგეხსენებათ, საქართველო ისედაც სიდუხჭირეში იყო, ყველას უჭირდა და კიდევ დაემატა დიდი მასა ადამიანებისა, რომლებიც იყვნენ, ასე ვთქვათ, ქვეყნისა და ხალხის სარჩენი. აი, ეს შემწეობაზე დამოკიდებული და სხვის ხელს შემყურე თემი, ბუნებრივია, გარიყულად გრძნობდა თავს. ეს განცდა თანდათანობით დევნილის პიროვნულობისა და თვითაღქმის ნაწილი გახდა. ჩვენ ამ თვითაღქმას “უძლურების იდენტობა” დავარქვით. ესაა მოცემულობა, როდესაც ხარ მოწყვლადი, არ გაქვს არანაირი საზოგადოებრივი ბაზა, რომ მყარად იგრძნო თავი – როცა უცხოვდები შენსავე ქვეყანაში.

გარდა ამისა, ხდება დევნილი მოსახლეობის სტიგმატიზაცია. მაგალითად, რომ ჰკითხოთ დევნილებს, რა სწყინთ, გიპასუხებენ – “ლტოლვილებად” მოხსენიებაო. წარმოიდგინეთ, როცა ამხელა მასა მიდის ზუგდიდში და ამ პატარა რაიონში ათი ათასობით ადამიანი ცდილობს ფეხის მოკიდებას, ბუნებრივად იქმნება დაძაბულობა ადგილობრივ და დევნილ მოსახლეობას შორის. თუმცა, აქვე უნდა აღინიშნოს მეორე მოცემულობაც – უმრავლეს შემთხვევაში მიმღებლობა: თანაგრძნობაც იყო და დახმარების ძალიან ბევრი მაგალითიც. ნათესავებთან ცხოვრობდნენ ეს ადამიანები დიდი ხნის განმავლობაში. მაგალითად, ჩვენ ნათესავებთან ვცხოვრობდით მთელი ცხრა თვე. ანუ ხაზი უნდა გავუსვათ ადგილობრივი მოსახლეობის მიერ გაწეულ დახმარებასა და გამოხატულ სითბოს.

დევნილებს საზოგადოებრივი თვითგანხორციელების ყველანაირი საფუძველი მოიშალათ. საქართველოს ყველა დიდ ქალაქში – ზუგდიდში, თბილისში, ქუთაისსა და ბათუმში – ბაღის, სკოლის, ყოფილი საწარმოს შენობებში იყო გამოყოფილი სივრცეები, რომლებიც ამ დევნილებს, ერთი მხრივ, თავს უყრიდა და, მეორე მხრივ, მთლიანი საზოგადოებისგან ცალკე, როგორც გარიყულ ჯგუფს, გამოკვეთდა. მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთმა დევნილმა მოახერხა ამ მდგომარეობასთან გამკვლავება, განათლებაც მიიღო და წარმატებასაც მიაღწია, დიდი ნაწილი, ასე ვთქვათ, თავისი სტატუსის ტყვეობაში დარჩა; როდესაც შუა ხნის ადამიანის ეკონომიკური და საზოგადოებრივი საფუძველი მორღვეულია, იგი თავიდან ვერ დაიწყებს ცხოვრებას. და რა რჩება დევნილს? რა არის დევნილის მთავარი მისწრაფება? ეს არის წარსულის ნოსტალგიასა და მომავლის იმედს შორის გამოკეტვა. აწმყო არის უკიდურესად მძიმე. დევნილის მეხსიერებასა და წარმოდგენებში ომამდელი პერიოდი იდეალური იყო: ქართველებს და აფხაზებს მეგობრული, ნათესაური, ახლო ურთიერთობა ჰქონდათ; რომ არა ომი, ყველა მშვენივრად ცხოვრობდა აფხაზეთში და ა.შ.. დევნილებს არ დაუკარგავთ მომავალში აფხაზეთში დაბრუნების იმედი.

საზოგადოებრივი გაგებით, ეს სუბიექტურობა წართმეული თემია. დევნილების ხმა არ ისმის და არც ისმოდა. მათი პოლიტიკურ-საზოგადოებრივი მნიშვნელობა ძალიან შეზღუდულია. ამიტომაც, მაგალითად, დიდი პრობლემა იყო დევნილებისთვის არჩევნებში მონაწილეობა,- თავიდან ადგილობრივ არჩევნებშიც ვერ მონაწილეობდნენ, სტატუსი არ ჰქონდათ შესაბამისი; მონაწილეობდნენ მხოლოდ საპარლამენტო და საპრეზიდენტო არჩევნებში. ზოგადად, მთავარი პრობლემა, რომელსაც თვითონ აღნიშნავდნენ და ახლაც აღნიშნავენ, არის ის, რომ მათ შესახებ ლაპარაკობს ყველა და არა თვითონ.

აქვე, აუცილებლად უნდა ვახსენო სამშვიდობო პოლიტიკის ერთ-ერთი ყველაზე მთავარი ნაკლი – ქართულ-აფხაზური მოლაპარაკებებისას დევნილების საკითხისთვის, მე ვიტყოდი, შეგნებულად ნაკლები ყურადღების დათმობა. მოლაპარაკებების მთავარი მიზანი აფხაზეთთან კავშირების აგება ან შენარჩუნება იყო. ქართული მხარის გადმოსახედიდან, დევნილების საკითხის წამოჭრა აფხაზებისთვის გამაღიზიანებელი იქნებოდა. დევნილებზე საუბრისას განიხილავდნენ, რამდენი და როგორი უნდა ყოფილიყო ფულადი შემწეობა, როგორ უნდა დაესახლებინათ ისინი… თუ დევნილებზე ტელევიზიით გაშუქებულ ამბებს გაიხსენებთ, ძირითადად წარმოაჩენდნენ იმ მონაკვეთებს, რომლებშიც ისინი რომელიღაც შენობას იკავებდნენ. იმას კი არ აშუქებდნენ, ადამიანები ქუჩებში რომ იყვნენ დარჩენილი და თავზე ჭერი არ ჰქონდათ.

აი, ასეთი იყო ცხოვრება სამშვიდობოზე – ყოველდღიური არსებობისთვის ბრძოლა, დაკარგული სამშობლოს განცდა, საზოგადოებრივი გაუცხოება, ხმის უქონლობა. ეს ადამიანები იყვნენ იმ რეგიონიდან, რომელსაც საბჭოთა კავშირის რივიერას ეძახდნენ. მოსახლეობა ძირითადად შეძლებული იყო (მაშინდელი მდგომარეობის გათვალისწინებით). აი, ამ ხალხის ცხოვრება უეცრად დავიდა ნულამდე ეკონომიკურად, საზოგადოებრივად და ა.შ., რაც აირეკლა მათს თვითაღქმასა და სხვების მიერ მათ აღქმაშიც. დევნილები ახლა ქვეყნის პრობლემის ნაწილად არიან წარმოჩენილნი. დევნილი საზოგადოება, როგორც ომის მემკვიდრეობა, პრობლემის მდგენელია და არა, ვთქვათ, საზოგადოების სრულფასოვანი ნაწილი. ეს გარემოება, თავისთავად, საზოგადოებრივ იდენტობას განსაზღვრავს. როგორ შეიძლება, ქვეყნის მთავარი პრობლემის ნაწილი იყო და გქონდეს იმის განცდა, რომ ხარ თვითკმარი. უამრავი დევნილი არ არის თვითგანხორციელებული, არც საცხოვრებლით არიან დაკმაყოფილებული, სოციალური შემწეობაც ძალიან მცირეა. თუ რომელიმე დევნილმა რაიმეს მიაღწია, ეს მისი პიროვნული მახასიათებლებისა და უნარების, ასევე, დიდი შრომის შედეგია. დევნილების უმეტესობა ისევ რჩება გაუცხოებისა და უძლურების მდგომარეობაში.

 

როდესაც ახსენეთ, რომ მათზე საუბრობს ყველა, მაგრამ თავად არ ლაპარაკობენ, სინამდვილეში, ალბათ, უფრო ვერ საუბრობდნენ, ანუ შესაძლებლობა არ აქვთ და არა – სურვილი.

 

ვერ საუბრობდნენ, ამის თქმა მინდა, განა არ საუბრობდნენ, სწორი ხართ. დევნილებს არ ჰქონდათ ხმა, ტრიბუნა. არც სამშვიდობო მოლაპარაკებებში, არც თავიანთი საკითხის გადაწყვეტაში. როგორ უნდა ჰქონოდათ თავიანთი ხმა?! ეს უნდა ყოფილიყო ინსტიტუციონალიზებული. ჩვენ ეს დოკუმენტაციებშიც უნდა გვქონოდა გაწერილი. მაგალითად, დევნილების წარმომადგენლობა უნდა იყოს პოლიტიკურად უფრო ქმედითი თემი, რომელიც თვითორგანიზებისა და თვითმმართველობის პოლიტიკური და ინსტიტუციური ფორმით იარსებებს. ამ სახის წარმომადგენლობა გამოდგება დევნილთა საჭიროებების გასახმოვანებლად. სამინისტრო კი არ უნდა წყვეტდეს ამას, რომელიც სინამდვილეში ვერც ვერაფერს წყვეტს, არამედ თვითონ დევნილები უნდა გამოთქვამდნენ თავიანთ პრობლემებს და ითხოვდნენ არა მარტო მოგვარებას, არამედ გარკვეული საკითხების გადაჭრაში თანამონაწილეობასაც. მსგავსი თვითმმართველი მოძრაობები არ ჩანს დევნილ საზოგადოებაში. ავტონომიური ხელისუფლება არანაირად არ აგვარებს აფხაზეთისა თუ ცხინვალის რეგიონიდან დევნილების პრობლემებს. რიგი სტრუქტურების მუშაობა არ აისახება დევნილთა მდგომარეობაზე. ამიტომ, როცა ვამბობ, რომ მათი ხმა არ ისმის, სწორი ხართ – ვერ ისმის, ამისთვის არც ტრიბუნა არსებობს, არც ინსტიტუტი.

დევნილების პრობლემა ქართველი საზოგადოების პრობლემაცაა. მაგალითად, ახლა საერთოდ მოშლილია ქართულ-აფხაზური დიალოგი. არსებობს არაფორმალური კავშირები ან ჟენევის ფორმატი, რომელიც არაფერიც არ არის სინამდვილეში. ქართულ-აფხაზურ მოლაპარაკებებში დევნილების პრობლემა მთავარ საკითხად არასდროს განხილულა. პირველ წლებში აფხაზეთის ლეგიტიმური დევნილი მთავრობა თბილისში თითქოს ხელოვნურად ცდილობდა, რომ დევნილების რიგი პრობლემები არ მოგვარებულიყო. რატომ? იმიტომ რომ მათ არ გასჩენოდათ დამკვიდრების სურვილი იქ, სადაც დევნილობაში ცხოვრობდნენ. მათ სურდათ, რომ დევნილი მოსახლეობა დაბრუნებისთვის მუდმივ მზადყოფნაში ყოფილიყო, თუ ამის დრო დადგებოდა. დევნილი მთავრობის გადმოსახედიდან, თუ დევნილები დანარჩენ საზოგადოებას შეერწყმებოდნენ, თავს დაიმკვიდრებდნენ, საკუთარ სახლებში დაბრუნება აღარ მოუნდებოდათ. ასეთი მიდგომა და დამოკიდებულება არის მცდარი, რადგან არ არის აუცილებელი მაინცდამაინც იტანჯებოდე და მხოლოდ ამის გამო გინდოდეს დაბრუნება შენს რეგიონსა და რაიონში. მერე ეს მიდგომა შეიძლება შეიცვალა, თუმცა დევნილთა მდგომარეობა დიდად არ გაუმჯობესებულა.

ისეც არ უნდა ვთქვათ, თითქოს არაფერი კეთდება. არის პროგრამები, თუნდაც განათლების კუთხით. გალელები, მაგალითად, რომ გადმოდიან, მათი სწავლის საფასური იფარება სახელმწიფოს მიერ. არის სოციალური და გრანტების პროგრამებიც, სხვა დახმარების გზებიც, თუმცა ხშირად დევნილებმა არ იციან მათ შესახებ. ურთიერთკავშირი დევნილ საზოგადოებასა და საზოგადოებრივ სტრუქტურებს შორის საკმაოდ პრობლემურია. არ ვიცი, ეს მიზანმიმართულად ხდება თუ სისტემა არ მუშაობს. ფაქტია, რომ შედეგი ასეთია. ჩვენს კვლევაში, მაგალითად, სწორედ ამ პრობლემას ვეხებით. აღვნიშნეთ, რომ არასწორად იგეგმება უშუალოდ პოლიტიკა, და რაც იგეგმება, ისიც განუხორციელებელი რჩება დასახელებული მიზეზის გამო. ამიტომაც არიან დევნილები საზოგადოებრივად გარიყული; ამიტომაც არიან ან ომის მეხსიერების, ან იდეალიზებული მომავლის ტყვეობაში. აწმყო არ არსებობს თითქოს. აწმყო არის რაღაც სიცარიელე. როგორც ვთქვით, ნულამდეა დაყვანილი მათი საზოგადოებრივი მდგომარეობა. დევნილები მხოლოდ მომავალში დაბრუნების მოლოდინსა და იდეალიზებულ წარსულს შორის არიან გამოკეტილი. ეს არის მათი იდენტობისა და საზოგადოებრივი მდგომარეობის დამახასიათებელი ფრაზა.

 

სამწუხაროდ, როგორც ახსენეთ, ბევრი ადამიანი შეეწირა 30 წლის წინანდელ სამშვიდობოსკენ მიმავალ გზებს. თუმცა, კიდევ უფრო სამწუხაროდ, ეს ტრაგედია ჯერაც არ დასრულებულა. უკვე რუსული ოკუპაციის პირობებში დღესაც ცდილობს ხალხი სამშვიდობოზე გასვლას – ზოგი ექიმთან მისასვლელად, ზოგი პროდუქტების საყიდლად, ზოგი კი უბრალოდ რუსებისგან თავის დასაღწევად. 2021 წლის აპრილში, კორონავირუსის პანდემიის დროს, გალის სოფლიდან ზუგდიდში გადასასვლელად მდინარე ენგურის გადაცურვის დროს 4 ადამიანი დაიღუპა. ადგილობრივების თქმით, ასეთი ტრაგედია ყოველ წელს ხდება, ყოველ წელს იხოცებიან ადამიანები მდინარის გადაცურვისა და სამშვიდობოზე გასვლის სურვილით. რა საზოგადოებრივი პირობები (ან რესურსთა ნაკლებობა) აიძულებთ აფხაზეთში მცხოვრებთ ენგურს აქეთ გადმოსვლას?

 

გალის ქართველი მოსახლეობის მდგომარეობა ცალკე საკითხია განსახილველად, რომელიც სულ სხვა მიდგომას საჭიროებს. აქ რამდენიმე პრობლემაა. ამაზე სტატიებიც დამიწერია და მრავალჯერ გამიმახვილებია ყურადღება საჯარო გამოსვლებში ან ლექციების დროს. “ორმაგი გამოტოვების ადგილს” ვუწოდებ გალს და გალელებს, ორმაგი ჩაგვრის მსხვერპლად აღვიქვამ. ამაში ვგულისხმობ, ერთი მხრივ, სოხუმის მძიმე დისრკიმინაციულ პოლიტიკას – ეთნიკურ, საზოგადოებრივ და პოლიტიკურ ჩაგვრას; მათ შორის, გადაადგილების შეზღუდვა უმძიმესი პრობლემაა გალელებისთვის. როგორც თქვენ ახსენეთ, გალელები ზუგდიდში გადადიან სოციალური შემწეობის ასაღებად, საყოფაცხოვრებო ნივთების შესაძენად და, რაც მთავარია, სამედიცინო მომსახურებებისათვის; მთელი რიგი საჭირბოროტო, ყოველდღიური, მათთვის ძალიან მნიშვნელოვანი, სოციალური თუ პირადი საკითხების მოსაგვარებლად. ეს გზა მათთვის გადაკეტილია. მეორე მხრივ, თბილისიდან, მართალია, ასეთი პირდაპირი დისკრიმინაცია არ არის, როგორიც სოხუმის მხრიდან, თუმცა გალელების მთავარი სატკივარია, რომ ძალიან უყურადღებოდ არიან მიტოვებული, ისინი არ აინტერესებს სამშობლოს. ახლახან ჩემს ახლობელ გალელ პედაგოგს ვესაუბრე, რომელიც იქ მუშაობს. მითხრა: მე მაქვს იმის განცდა, რომ ჩემი სამშობლოსთვის ვარ აქ. აფხაზეთი რომ საქართველოს ნაწილია, ჩვენი დამსახურებაც არის, რადგან აქ ვცხოვრობთ, ქართულ საფუძველს ვამაგრებთ გალში ჩვენი არსებობითო. ამ დროს, როდესაც ჩვენ მოვდივართ თბილისში ან სხვაგან, ვხვდებით ცივ კედელს, არ ვაინტერესებთ არავის; ეს ფსიქოლოგიურად, სიმბოლურად ძალიან მძიმედ მოქმედებს ჩვენზეო. აი, ასე უნდა დავახასიათოთ,- მთავარი პრობლემა არის არა მარტო სოციალური, რომ, მაგალითად, რიგიანი ჯანდაცვის პროგრამა არ არის გალელებისთვის შეთავაზებული, არამედ – უყურადღებობა. გალელების საკითხი არის პერიფერიული პრობლემა ქართულ პოლიტიკურ დისკურსში.

90-იანი წლებიდან დაწყებული რამდენიმე ფაზა შეიძლება გამოვყოთ. პირველი არის უშუალოდ სიცოცხლისთვის საშიში გარემოება, როცა სრული უმართაობა და არეულობა იყო. აფხაზი მილიცია, ადგილობრივი დე ფაქტო ადმინისტრაცია პირდაპირ, უხეშად, სასტიკად უსწორდებოდა მოსახლეობას და ამას ემატებოდა კრიმინალი. ომის დროს რომ დატოვეს სახლები გალელებმა, სოფლებიდან იქ აფხაზები მიდიოდნენ თავიანთი მანქანებით, რომლებსაც დატვირთავდნენ გალელების სახლიდან გამოტანილი ავეჯით, მერე ამ სახლების ნაწილს დაწვავდნენ. ეს გრძელდებოდა საკმაოდ დიდხანს. მერე უკვე, როცა აფხაზური ადმინისტრაციის ქვეშ აღმოჩნდნენ გალელები, დაბრუნებულები თუ დარჩენილები, ეკონომიკური თუ პოლიტიკური დისკრიმინაციის მთავარი სამიზნე გახდნენ. მე ამას ვუწოდებ “შიდა ორიენტალიზაციას”. სოხუმი გალის რაიონს უყურებს, როგორც თავის პერიფერიას, ორიენტს, რომლისგანაც უნდა აიღოს, რაც შეიძლება მეტი. კოლონიური წყობის მახასიათებელი სხვა რა არის, თუ არა არსებული რესურსის სრულად ათვისების მცდელობა?! ეს რესურსი არის, მაგალითად, ადამიანები. მათ მოჰყავთ თხილი, ციტრუსი, რომელსაც ძალიან იაფად გამოართმევენ ან საერთოდ წაართმევენ. ამუშავებენ, გადასახადებს დააკისრებენ – “ნალოგს” ეძახიან. როდესაც ადგილობრივები ბაზარში ვაჭრობენ, მათ თანხა უნდა გადაუხადონ ადგილობრივ აფხაზს – გამდიდრებულ, გაქსუებულ აფხაზს ან კრიმინალს, ანდაც ოფიციალურად დაწესებული გადასახადები უნდა გადაიხადონ. გალის 98% იყო სულ ქართველი, მეგრელი მოსახლეობა – როგორც ზუგდიდია, ისეთი იყო გალიც. ანუ აფხაზები იქ არ ცხოვრობდნენ, მაგრამ აფხაზური ადმინისტრაციის, მილიციისა და ეკონომიკური ფენის სახით შეიქმნა კოლონიური დისკრიმინაციული მმართველობა. ეკონომიკურ ფენაში ვგულისხმობ მათ, ვინც ეკონომიკურ არხებს განაგებს – ვაჭრობის, ხილის, ციტრუსის, ელექტროენერგიის… ყველა ამ არხს მართავენ აფხაზები და ამ რესურსების ამოღება კოლონიური გზებით ხდება. ამას ემატება ე.წ. მოქალაქის სტატუსის არქონა. გალელები განიხილებიან უცხო ქვეყნის მოქალაქეებად, რომელთაც აქვთ ბინადრობის უფლება. ანუ, გალელებს არ აქვთ ძირითადი უფლება, რადგან მოქალაქეები არ არიან. რაც არ უნდა არალეგიტიმური იყოს ჩვენთვის აფხაზეთის დე ფაქტო რესპუბლიკა, გალელებისთვის მაინც ძალიან მნიშვნელოვანია იქაური საბუთის, ანუ აფხაზური პასპორტის ქონა. ამ პასპორტით შეუფერხებლად გადაადგილდები ენგურის ხიდზე. თუ ეს საბუთი არ გაქვს, ვერ გადახვალ. თავიდან იყო ე.წ. “ფორმა 9”, რომელშიც წერია, ვინ ხარ, რა ეროვნების ხარ და აღრიცხული რომ ხარ. “მოქალაქეობის” არქონასთან ერთად, არ გაქვს საკუთრების უფლება; არ გაქვს უფლება, ფლობდე იმ სახლს, რომელშიც დაიბადე, გაიზარდე და ცხოვრობდი. შესაბამისად, არ გაქვს უძრავი ქონების ყიდვა-გაყიდვის უფლება. ამას გარდა, არ გაგაჩნია არანაირი პოლიტიკური უფლება – არჩევნებში მონაწილეობის, ადმინისტრაციაში მუშაობის ან ოფიციალური თანამდებობების დაკავებისა. ზოგიერთი მკვლევარი ამ მდგომარეობას გეტოს ადარებს. გეტოში, შემოფარგლულ სივრცეში, მცხოვრები ადამიანისთვის ყოველდღიურობა, ცხადია, არსებობს – რა ვიცი, სვამ, ჭამ, სკოლაშიც დადიხარ, მაღაზიებიც არის – თუმცა თვითონ მთავარი განმსაზღვრელი მდგომარეობა არის სტრუქტურული ძალადობა, რაც გალელებს აფხაზეთის სხვა ნაწილისგან თვისობრივად გამოარჩევს. გალელები აფხაზებისთვის “მეხუთე კოლონაა” – მოსახლეობის ის ნაწილი, რომელსაც არ ენდობიან. ეს არის აფხაზური პოლიტიკა. გეტოს მდგომარეობა ვლინდება ასევე საზღვრის გავლებაში. ვახსენეთ უკვე ერთი საზღვარი, რომელიც გადაადგილებას უზღუდავს გალელებს ენგურის ხიდზე, მეორე საზღვარიც არის კიდევ – თავიდან უფრო იყო, ახლა ცოტა შერბილდა: გალის რაიონი აფხაზებმა სამ ნაწილად დაყვეს. ქალაქი გალი რომ მთავრდება, არის ერისწყალი, ერისწყლის აქეთ, ენგურამდე, დატოვეს გალი და მეორე ნახევარი დაყვეს ორ ნაწილად – ერთი ოჩამჩირეს მიაკუთვნეს, მეორე – ტყვარჩელის რაიონს. ამით რაიონი ტერიტორიულადაც შეამცირეს. ერისწყლის აქეთ, სადაც უფრო თავმოყრილია ქართველი მოსახლეობა, არის აფხაზური ორიენტი. როგორც გითხარით, როცა აფხაზი შევა, ან გადასახადები უნდა აიღოს, ან ახალი დააკისროს, ან დაჩაგროს, ან დაიჭიროს, ან მოკლას. ასეთი მდგომარეობაა. უკაცრავად, ასე გადაჭრით ვლაპარაკობ, მაგრამ თვითონ მდგომარეობა ისეთია, რომ სხვანაირად ვერ დაახასიათებ.

გარდა ყველა იმ საკითხისა, რომლებიც მე ჩამოთვალე, მთავარი არის კულტურული ჩაგვრა, იდენტობის ჩახშობის პოლიტიკა აფხაზების მიერ. ეს ვლინდება, მაგალითად, ქართულ ენაზე სწავლის აკრძალვაში^[2] (სკოლების უმრავლესობა ომამდე ქართული იყო). ჩვენი ისტორიული აღქმით, აფხაზეთი არის საქართველოს განუყოფელი ნაწილი ოდითგანვე. აი, აფხაზური იდეოლოგიური პოლიტიკის გაგებით, კი აფხაზეთი არის მხოლოდ ეთნიკური აფხაზური სივრცე გალის ჩათვლით, რომელიც “გააქართველეს” მე-19 საუკუნის მეორე ნახევარსა და მე-20 საუკუნეში ბერიას დროს, უხეში დემოგრაფიული პოლიტიკითა და გალის რაიონში მეგრელების მასიური ჩასახლების გზით. აღნიშნული პროპაგანდა სინამდვილედ რომ ექციათ, ჯერ ქართულ ენაზე სწავლა გააგრძელეს და მერე ახალი პოლიტიკა – ე.წ. “აფხაზური იდენტობის აღდგენის პოლიტიკა” – შემოიღეს. ეს არის აგრესიული მეხსიერების პოლიტიკა, რომლის მიხედვითაც, გალელებს ეუბნებიან, რომ სინამდვილეში აფხაზები არიან, სტალინის დროს ბაბუა გაუქართველეს ძალით და პასპორტებში ჩაუწერეს ქართველობა. ჩემს გვარს ამას ვერ ეტყვიან, თორია ვარ, მაგრამ ვისზედაც ფონეტიკურად შესაძლებელია,- მაგალითად, ქვაცაბაია, ქეცბაია, ლაკერბაია, ყოლბაია,- არწმუნებენ, თქვენ ქეცბაია კი არა, ქეცბა ხართ, ლაკერბაია კი არა – ლაკერბა. სთავაზობენ, რომ აფხაზად ჩაეწერონ პასპორტის სანაცვლოდ. თუ უარს იტყვი, მაშინ უნდა დათანხმდე სტუმრის სტატუსს შენს სახლში. ამიტომაც მიდის რუსიფიკაცია სკოლებში. აფხაზური ენაც გაძლიერებულად ისწავლება, რათა როგორმე ქართული ენა ამოძირკვონ გალში. ერთმანეთის გვერდით მცხოვრებ ეთნიკურ ჯგუფებს შორის ხშირია იდენტობის “გადართვა”; მაგალითად, აფხაზების გაქართველება და პირიქით – ქართველების გააფხაზება, ეს ბუნებრივია. ასე ხდება მოსაზღვრე ხალხებს შორის, მაგრამ აფხაზები ამას იყენებენ გალის მოსახლეობის გააფხაზების მიზნით – როგორმე უნდა მოაგვარონ ეს პრობლემა, როგორმე უნდა გააქრონ ქართული იდენტობა. ახლა ნახეთ, თვითონ აფხაზური იდენტობა არის ძალიან სუსტი, აფხაზური ენა ბევრმა აფხაზმაც არ იცის. პოლიტიკოსებს რომ შეხედოთ, შამბამ თვითონ თქვა, რომ ჩვენ სულითა და გულით რუსების ვართო. აფხაზებმა თვითონაც სამიანზე იციან აფხაზური და მათ როგორ უნდა გაააფხაზონ ქართველი გალელები?! ამიტომ რა არის მთავარი გზა? – რუსიფიკაცია. კოლონიური მიდგომა ძალიან უხეში და სრულიად არაადამიანური გამოვლინებაა. გალი აქციეს ნაგავსაყრელად,- სოხუმიდან ნაგავი მიაქვთ გალში და იქ ყრიან. მოსახლეობა ძალიანაა შეწუხებული, რადგან ნაგავსაყრელი მომწამვლელ გარემოს ქმნის და ჯანმრთელობისთვის სახიფათოა. აფხაზები პოსტკოლონიური კომპლექსების დაკმაყოფილებას გალელების ჩაგვრით ცდილობენ. მასწავლებლებს ბავშვებთან ქართულად დალაპარაკების ეშინიათ. სკოლის დირექტორები პირდაპირ მოწოდებული არიან, რომ ქართული ენის ჭაჭანება არ იყოს სასწავლებლებში. გალელი მასწავლებლები ძირითადად ქართულ სკოლებში ასწავლიდნენ ომამდე და ახლა იძულებული არიან, რომ რუსულად ასწავლონ. თუ გაეპარათ ქართულად სიტყვა, ეს მათზე ადმინისტრაციული ზეწოლის საფუძველი ხდება. ცოტა ადრეულ წლებში იყო შემთხვევები, ამას საერთაშორისო ორგანიზაციების ანგარიშებშიც^[3] აღწერენ, როცა სპეციალური კომისიები მიდიოდნენ სკოლებში და ამოწმებდნენ მოსწავლეებს, ქართული წიგნები ხომ არ ედოთ ჩანთებში. აფხაზმა იდეოლოგებმა აითვისეს ფაშისტური ჰეგემონიის მექანიზმები, რომლებსაც იყენებდნენ ფრანკოს ესპანეთში, ნაცისტურ გერმანიასა თუ ფაშისტურ იტალიაში. უცხოელი ავტორებიც წერენ ამის შესახებ და გეტოს მდგომარეობასაც კი ადარებენ გალში შექმნილ ვითარებას. ცხადია, გაზის კამერას ვეღარ მოაწყობენ, მაგრამ ჩაგვრის ყველა შესაძლო ფორმას იყენებენ.

ახლა მინდა ერთი მნიშვნელოვანი რაღაც ვთქვა, არ იგულისხმება, რომ აფხაზი ხალხი ზოგადად არის მომართული ქართველების წინააღმდეგ – არა, ქართველები და აფხაზები ყველაზე ახლო საზოგადოებები არიან კულტურულად თუ ტრადიციულად. ურთიერთობები, ერთმანეთში ქორწინებები, მისვლა-მოსვლა ნაწილობრივ აღდგა. თუმცა ამ შემთხვევაში აფხაზეთში გაბატონებულ პოლიტიკურ დისკურსზე მაქვს საუბარი. რაც აღვწერე, არის აფხაზური პოლიტიკის ქვაკუთხედი. ეს არის ომის მემკვიდრეობაზე – ეთნიკურ წმენდაზე აგებული პოლიტიკა, რომ როგორმე ეთნოკრატია განხორციელდეს. ამიტომ დე ფაქტო აფხაზური ხელისუფლების პოლიტიკას არ განვაზოგადებ აფხაზ ხალხზე.

 

დღეს არც ენგურს იქით გადასვლაა მარტივი. აფხაზეთის ოკუპირებულ ტერიტორიაზე გადასვლის მსურველებს ნებართვა, მოსაწვევი სჭირდებათ, თუმცა ამ შემთხვევაშიც სათუოა, ე.წ. მესაზღვრე კეთილ ნებას თუ გამოიჩენს და ხიდის გადაკვეთის უფლებას მისცემს. რა ოფიციალური მოთხოვნები არსებობს საქართველოს მოქალაქეებისთვის აფხაზეთის ოკუპირებულ ტერიტორიაზე გადასასვლელად? პირიქით – გადმოსვლა როგორ ხდება? რა გამოწვევები არსებობს დე ფაქტო საზღვართან?

 

ვიღაცამ უნდა გაგიმზადოს მოწვევა და ქართული პასპორტით შეძლებთ გადასვლას. მე ასე მომიწია გადასვლა: როცა მამაჩემი გარდაიცვალა, გამიკეთეს მოწვევა და ჩემი პასპორტით გადავედი, ოღონდ გალის იქეთ წასვლის უფლება არ მქონდა; არეალი შემიზღუდეს. აფხაზეთში როცა გადადიხარ, გამოწმებენ აფხაზები და რუსები. საკმაოდ არასასიამოვნო პროცედურაა. გეკითხებიან, რატომ მოდიხარ, რისთვის მიდიხარ, როცა უნდათ, მაშინ ამოგიქექავენ ჩანთებს. აფხაზების ხედვით, სახელმწიფო საზღვარს კვეთ და ეს არის დამაბრკოლებელი არა მარტო ჩემთვის, არამედ იმ ხალხისთვის, რომელთაც საბუთები აქვთ და ყოველდღიურად კვეთენ გამყოფ ხაზს – ჩანთებს გამუდმებით უმოწმებენ მოსახლეობას. როგორც ვიცი, ამოწმებენ, ასევე, მეხსიერების ბარათებზე ან დისკზე ჩაწერილ ინფორმაციას – ვიდეო კამერა ან მსგავსი ჩამწერი ხელსაწყოები ხომ არ აქვთ თან ადამიანებს. იყო შემთხვევები, როცა სოხუმში ჩაწერილი ვიდეოები გავრცელდა. ამიტომ ამ კუთხით გამახვილებული აქვთ ყურადღება. გარდა აფხაზური მხარისა, გამყოფი ხაზის აქეთ მხარესაც საკმაოდ მძიმე გარემოებას უქმნიან გალის მაცხოვრებლებს ჩვენივე, ქართველი პოლიციის თანამშრომლები. მაგალითად, ჩანთის შემოწმებისას უსაზღვრავენ, რამდენი კილო ყველი ან სხვა პროდუქტი უნდა წაიღო, ისედაც მძიმე მდგომარეობაში მყოფ ადამიანებს. არ ვიცი, ადევნებთ თუ არა თვალს, მაგრამ მუდმივად საუბრობენ ამ საკითხზე დევნილი საზოგადოების აქტიური წევრები.

თქვენ აღნიშნეთ ის ტრაგიკული შემთხვევა, კოვიდის დროს რომ მთელი ოჯახი დაიხრჩო მდინარეში. “ორმაგი გამოტოვების” ადგილი კიდევ ერთხელ უნდა ვახსენო – დაბრკოლება დაწესდა არა მარტო აფხაზების, არამედ ქართველების მიერაც. უფრო მეტსაც გეტყვით, ჩემი მეზობელი ქალი, რომელიც ექთნად მუშაობდა, ზუგდიდში გადმოსვლას ცდილობდა, ჯანმრთელობის პრობლემები ჰქონდა; კარანტინის გამო ვერ მოახერხა დროულად ექიმთან მისვლა და დიღუპა. იმის თქმა მინდა, რომ ჩვენი მხარეც უქმნის გალის მოსახლეობას დაბრკოლებას. ჯანდაცვის პროგრამის პრობლემები ვახსენეთ ზემოთ და აქ განვავრცობ. გალელებს აქვთ დევნილების შემწეობა და სარგებლობენ სტანდარტული პაკეტებით, რომლებიც არსებობს ამ კატეგორიის ადამიანებისათვის. მათი გულისწყრომის ერთ-ერთი მიზეზი არის ის, რომ აფხაზებისთვის შეთავაზებული ჯანდაცვის პროგრამა მათზე არ გადადის.ბევრჯერ გახმოვანებულა ეს საკითხი არასამთავრობო ორგანიზაციების მიერ, თუმცა ჯერ კიდევ გადაუწყვეტელია. გაუგებარია, რატომ მკურნალობენ აფხაზებს უფასოდ, ხოლო გალში მცხოვრებ ქართველებს – არა. გადაადგილების შეზღუდვა, გადაადგილების დროს სრული შემოწმება, უთანასწორო ჯანდაცვის პაკეტი – ეს არის გალელების ყოველდღიურობა, ბრძოლა არსებობისთვის და არა ცხოვრება. სამწუხაროდ, არ ვიცი ეს როდის ან როგორ მორჩება, მით უმეტეს, როცა თანმიმდევრული სახელმწიფო პოლიტიკა არ არსებობს აფხაზეთის მიმართ.

 

რას ფიქრობთ, ახალ თაობებს თუ გამოჰყვათ მშობელთა თუ წინაპართა გამოცდილება (ტრავმა)?

 

ეს თაობათა მეხსიერების თეორიულ საკითხს უნდა დავუკავშიროთ. ზოგადად, მეხსიერებაში ერთია, როდესაც უშუალოდ განუცდიათ, ახსოვთ, და მეორეა უკვე, როდესაც შემდეგ თაობას, სხვა ადამიანს უნდა აუხსნა, გადასცე, ასწავლო ეს ყველაფერი. დევნილების შემთხვევაშიც ასეა და დღევანდელ სინამდვილეში ხშირად უკავშირდება ისევ დევნილის სტატუსის საკითხს. მაგალითად, განიხილავენ ხოლმე, უნდა ჰქონდეს თუ არა დევნილის შვილს, რომელიც აფხაზეთში არ დაბადებულა, დევნილის სტატუსი? მაგალითად, ჩემი ორივე შვილი თბილისში დაიბადა, მაგრამ დევნილის სტატუსი აქვთ. აფხაზეთი თვალითაც არ უნახავთ, იციან ჩემი მონათხრობიდან (ჩემს უფროს შვილს ახსოვს, დედაჩემი როგორ ჩამოდიოდა ხოლმე, როცა იგი პატარა იყო). დევნილებისთვის ძალიან დიდი მნიშვნელობა აქვს მეხსიერებას, ამ მეხსიერების შენახვას, შენარჩუნებას, გადაცემას, რათა შვილებს ან შვილიშვილებს არ დაავიწყდეთ, საიდან მოდიან. ეს კოლექტიური ტრავმის ნაწილია. ბევრი თეორია არსებობს კოლექტიური ტრავმის თავისებურებებზე. კერძოდ, მომხდარი კატასტროფული მოვლენა განსაზღვრავს ამ საზოგადოების წარსულის აღქმას, წარმოდგენას. ასეთია დევნილისთვის აფხაზეთის ომი; კატასტროფის მეხსიერება ამოსავალი წერტილია. ამ სახის სიმბოლურ წარმოდგენებში ომამდე აფხაზეთი სამოთხე იყო; ომის შემდგომი, ახლანდელი აფხაზეთი დევნილებისთვის არის შავი და დისტოპიური სივრცე. ერთ-ერთი ამოცანა აფხაზეთიდან დევნილი საზოგადოებისათვის ამ ერთგვარ “აღთქმულ მიწასთან” კავშირის შენარჩუნებაა იმ იმედით, რომ “ოდესმე ჩვენ დავბრუნდებით”. ეს მათთვის არის ბმა წარსულს, აწმყოსა და მომავალს შორის.

კულტურული მეხსიერების თეორიის მიხედვით, კულტურული მეხსიერება არის დიაქრონიული იდენტობა – ანუ დროით ხაზზე დანახული. ეს არა მხოლოდ დევნილებს, არამედ ყველა საზოგადოებას ეხება. აუცილებელია ისტორიული ცნობიერება, რომ ვიცოდეთ, ვინ ვართ ჩვენ, განვასხვაოთ ჩვენი თავი სხვებისაგან. “ჩვენ” ჯგუფის განსაზღვრისთვის ისტორიული მეხსიერება არის ერთ-ერთი მთავარი დასაყრდენი, რადგან აწმყოდან ვხედავთ ჩვენი ერის თავგადასავალს, ანტიკურობიდან, დიაოხ-კოლხადან მოყოლებული დღემდე. დევნილებისთვის დევნილობის ისტორია არის მათი კოლექტიური მეხსიერებისა და კოლექტიური ტრავმის ისტორია. კოლექტიურ ტრავმაში ორი გზა არის წარსულთან გასამკლავებლად: ან სულ წარსულს ხარ ჩაბღაუჭებული, წარსულით ხარ გარემოცული და ვეღარ მიდიხარ წინ; ან მეორე გზა არის, რომ აღიარო ტრავმული მოვლენა, არ შეალამაზო, არ შეცვალო, წარსულში დატოვო და წახვიდე წინ, განვითარდე. დევნილები ამ მდგომარეობაში არ არიან. წარსულიც აწმყოს ნაწილია მათთვის და, შესაბამისად, ერთ-ერთი ამოცანაა, ეს მეხსიერება შვილებს, ახალ თაობას გადასცენ. თუ მათი შემდგომი თაობა – შვილები, შვილიშვილები – ამბის ნაწილი არ იქნებიან, ეს დიდი ტრაგედიაა, რადგან, მათი გაგებით, კიდევ ერთხელ მოწყდებიან ფესვებს, აფხაზეთსა და ცხინვალთან რომ აკავშირებთ. ხშირად ავლებენ ხოლმე ბიბლიურ პარალელებს, მოჰყავთ ბიბლიური ალუზიები, მაგალითად, “თუ დაგივიწყო შენ, იერუსალიმო, დამივიწყოს მარჯვენამ ჩემმა” – ამას სოხუმზეც ამბობენ ხოლმე – თუ დაგივიწყო სოხუმო… რადგან ნამდვილი, ფიზიკური ბრმა არ არის აფხაზეთთან, სიმბოლურია საჭირო. სწორედ ამიტომ, დევნილები ხშირად მთავარ ამოცანად მიიჩნევენ, მომავალმა თაობამ შეინარჩუნოს აფხაზეთთან სიმბოლური ბმა. ეს ებრაული მეხსიერების მოდელია, რადგან ებრაელი ერი ხომ დევნილი, დიასპორა ერია. სანამ ისრაელი, როგორც სახელმწიფო, შეიქმნებოდა, ის შემოფარგლული იყო ცნობიერებაში,- მაგალითად, იერუსალიმისაკენ რომ იბრუნებდნენ პირს და ისე ლოცულობდნენ. ცენტრალური ევროპის, ბერლინის თუ პარიზის ებრაელი იქნებოდა, სიმბოლურად, სწორედ მეხსიერების გზით ასაზრდოებდა ამ იდენტობას. ამიტომ, ვიღაცას ახსოვს სოხუმი, ვიღაცას არ ახსოვს; ზოგიერთი დევნილის შემთხვევაში უფრო ძლიერია, ზოგიერთის შემთხვევაში – უფრო სუსტი. “მეხსიერების სპეციალისტები” ცდილობენ, ეს ჯაჭვი არ გაწყდეს. თავისთავად, ამას ქართული ისტორიული ხედვაც ხელს უწყობს – აფხაზეთი მნიშვნელოვანია არა მარტო დევნილებისთვის, არამედ მთლიანად ქართველი საზოგადოებისთვის: ნებისმიერ ადამიანს რომ ჰკითხო ამ თემაზე, გიპასუხებენ, რომ აფხაზეთი დღემდე ჩვენი ქვეყნისა და სამშობლოს ორგანული ნაწილია. ამიტომ არასოდეს არ არის ეს საკითხი მივიწყებული. როგორც წყალსა და ჰაერს ვერ ვამჩნევთ, მაგრამ ვიცით, რომ სიცოცხლისთვის აუცილებელია, ასე არის თითქოს ქართველი საზოგადოებისათვის აფხაზეთისა და სახრეთ ოსეთის/სამაჩაბლოს/ცხინვალის რეგიონების თემა – შეიძლება ამ წამს არ ფიქრობდე მათზე, მაგრამ ეს პრობლემა მუდამ ჩვენთან არის. ამიტომ მე ეჭვის თვალით ვუყურებ, როდესაც ამბობენ, რომ აფხაზეთი არ ახსოვთ და არავის აინტერესებს. უბრალოდ, ეს თემა იმდენად ყოვლისმომცველია, ყოველდღე არ ლაპარაკობ, მაგრამ ის შენს, როგორც ქართველის, არსებობას განსაზღვრავს; იმდენად შენია, რომ აღარც გახსოვს ხოლმე. თუმცა, როგორც კი ამ “დროებით დაკარგული” და რუსეთის მიერ ოკუპირებული ტერიტორიების საკითხს ვინმე შეეხება, იგი სრულად მოიცავს ხოლმე ქართველი საზოგადოების პოლიტიკურ და საზოგადოებრივ დღის წესრიგს.

 

 

 

 

ბიბლიოგრაფია

პაპასკირი, ლ. “13-დღიანი გოლგოთა”, კვირის პალიტრა.

თოფურია, თ. “უღელტეხილი საკენი-ჭუბერი”. რადიო თავისუფლება.

დუმბაძე, ლ. ​​“შვილებისთვის არასდროს მითქვამს, რომ აფხაზი მტერია” – აფხაზეთიდან დევნილი. ნეტგაზეთი.

რადიო თავისუფლება (2017). აფხაზეთის ომი, 25 წლის წინ. რადიო თავისუფლება. https://www.radiotavisupleba.ge/a/%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%A4%E1%83%9D%E1%83%92%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%A4%E1%83%98%E1%83%99%E1%83%90-%E1%83%90%E1%83%A4%E1%83%AE%E1%83%90%E1%83%96%E1%83%94%E1%83%97%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%9D%E1%83%9B%E1%83%98-25/29512773.html

რადიო თავისუფლება (2021, სექტემბერი 16). გალის სკოლებში ქართული ენის აკრძალვით განათლების სამინისტრო შეშფოთებულია. რადიო თავისუფლება. https://www.radiotavisupleba.ge/a/31463079.html

ჩუბინიძე, გ. (2022). აფხაზეთის ომი: ქაოსი და ჩართული მხარეები [სამაგისტრო ნაშრომი, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი].

რეხვიაშვილი, ჯ. (2022, აგვისტო 14). „ომი აფხაზეთისთვის“ – როგორ დაიწყო. რადიო თავისუფლება. https://www.radiotavisupleba.ge/a/31982471.html

ჩუბინიძე, გ. (2023, აგვისტო 18). 1992 წელი – ანუ როგორ იწყებოდა ომი აფხაზეთში. სოციალური სამართლიანობის ცენტრი. https://socialjustice.org.ge/ka/products/1992-tseli-anu-rogor-itsqeboda-omi-afkhazetshi

Petersen, A. (2008). The 1992-1993 Georgia-Abkhazia War: A Forgotten Conflict. Caucasian Review of International Affairs. 2 (4). 187-199.

Gamakharia, Jemal (2015). INTERNATIONAL SOCIETY TO BRING A VERDICT ON THE TRAGEDY OF ABKHAZIA/GEORGIA (PDF).

Kevanishvili, Eka. (2009, March 29). Teachers in Abkhazia’s Gali district Under Pressure To Give Up Georgian Language. Eurasianet. https://eurasianet.org/teachers-in-abkhazias-gali-district-under-pressure-to-give-up-georgian-language

Toria, M., Pirtskhalava, N., Kekelia, E., & Ladaria, K. (2019). Trapped in the Past: Memories of Georgian Internally Displaced Persons on the Margins of Society. Nationalities Papers, 47(3), 429–444. doi:10.1017/nps.2018.34.

1. “Trapped in the Past: Memories of Georgian Internally Displaced Persons on the Margins of Society” – by Malkhaz Toria, Nino Pirtskhalava, Elene Kekelia, and Konstantine Ladaria ↑
2. “გალის სკოლებში ქართული ენის აკრძალვით განათლების სამინისტრო შეშფოთებულია” – “რადიო თავისუფლება” ↑
3. “Teachers in Abkhazia’s Gali district under pressure to give up Georgian language” – by Eka Kevanishvili, “Radio Liberty” ↑