გადაცემის წამყვანები: ანი კახიძე, ელენე ფილფანი

სტუმარი: ნუცა ბათიაშვილი

ტრანსკრიპტის რედაქტორი: მარიამ ქავთარაძე

კორექტორი: მარიამ გორდაძე

ანი კახიძე: მოგესალმებით. ეს ჩვენი მეშვიდე ეპიზოდია. ვაგრძელებთ იდენტობაზე საუბარს ჩვენს ლექტორთან, ნუცა ბათიაშვილთან, ერთად, რომელიც იკვლევს კოლექტიურ მეხსიერებას, პოლიტიკურ დისკურსსა და პოსტსაბჭოთა გარდაქმნებს.

ნუცა ბათიაშვილი: დიდი მადლობა მოწვევისთვის. მე განათლებით ფსიქოლოგი და ანთროპოლოგი ვარ, ამიტომ, იმ საკითხების გარდა, რომლებიც ჩამოთვალეთ, პოლიტიკურ შემეცნებასაც ვიკვლევ. ეს უკანასკნელი ანთროპოლოგიისა და შემეცნებითი მეცნიერებების კვეთაზეა. ბუნებრივია, იგი ბევრ ქვედარგს აერთიანებს და შევეცდები, დღესაც ამ პრიზმით ვისაუბრო. აქვე, თქვენი მსმენელი უნდა გავაფრთხილო, რომ მე ისტორიკოსი არ ვარ, შესაბამისად, არც ამ და, ზოგადად, არცერთი პერიოდის სპეციალისტი. ყველაზე არათავდაჯერებულად ვგრძნობ თავს, როცა დროის კონკრეტულ მონაკვეთზე ისტორიულად უნდა ვილაპარაკო; ანთროპოლოგს წარსული ყოველთვის თანამედროვეობის გადმოსახედიდან აინტერესებს. 

ანი კახიძე: ჩვენი პოდკასტის შექმნის მიზეზიც ეგ იყო. სხვათა შორის, წავიკითხეთ თქვენი სტატია „ზღურბლი: კოლექტიური იდენტობა იმპერიის პერიფერიაში“ და მასში ჩვენი თავი აღმოვაჩინეთ. ნაშრომის დასაწყისში ვეცნობით 18 წლის პერსონაჟს (სახელად თეკლა), რომელიც საქართველოსთან საკუთარ მიმართებაზე წერს. ჩვენი თავი სწორედ მასთან გავაიგივეთ. ჩვენც ეს პოდკასტი წარსულში „სიმყარეების“ ძებნის გამო დავიწყეთ: პასუხი კითხვაზე – „ვინ ვართ?“,  არ გვინდოდა ყოფილიყო დავით აღმაშენებელი და თამარ მეფე; გვინდოდა, ეს პასუხი დაჰკავშირებოდა სამართლებრივ დოკუმენტებს. სწორედ ამიტომ შევუდექით პირველი რესპუბლიკის სამოქალაქო ნაციონალიზმის საწყისის კვლევას.

ელენე ფილფანი: ამ ეპიზოდისთვის რამდენიმე მიზეზის გამო შევარჩიეთ ნოე ჟორდანიას ტექსტი „ქართველი ხალხი და ნაციონალიზმი“. მგონია, რომ საინტერესო და განსხვავებული დისკურსები ამ პერიოდის შესახებ სწორედ ამ ნაშრომი იკვეთება. აღნიშნული ტექსტი უნივერსიტეტში, თქვენს საგანში, გავიარეთ კიდეც  და მაშინ გაჩენილი კითხვების კიდევ უფრო დაზუსტება და გაშლა გვინდა. პირველად იგი ფონის, რიგი გარემოებების გათვალისწინების გარეშე წავიკითხე და ვფიქრობდი, ეს კაცი რას წერს-მეთქი. როცა გარემოს ითვალისწინებ, ბევრი რამის მნიშვნელობა იცვლება და, ჩემი აზრით, სწორედ ამიტომაა ეს ტექსტი მნიშვნელოვანი. მაგალითად, შეიძლება ბევრი არგუმენტის მოშველიება იმ პერიოდში რუსეთთან კავშირის ორაზროვნების შესახებ. ნებისმიერ ბრალდებას, რომელიც თანამედროვეობაში არსებობს პირველი რესპუბლიკის შესახებ, ნოე პასუხობს.

აღსანიშნავია, რომ პირველ ეპიზოდში ბატონმა ბექა კობახიძემ საინტერესო რამ თქვა: მნიშვნელოვანია, გავითვალისწინოთ, რომ ეს ადამიანები მონოლოგურად არ წერდნენ, ერთმანეთს ეპასუხებოდნენ: ნოე ჟორდანია – ილიას, სხვები – სხვებს. დღესაც დიალოგურობის შესახებ მინდა ვილაპარაკოთ, – რამდენად მნიშვნელოვანია ტექსტის კითხვისას იმ გარემოს, დიალოგის, მაშინ არსებული დისკურსების გათვალისწინება უშუალოდ იმ პერიოდისა და შემდეგ უკვე დღევანდელობის გააზრებისთვის?

ნუცა ბათიაშვილი: როცა ჟორდანიას ნაშრომს სტუდენტებს ვაკითხებ, ჩემთვის ძალიან საინტერესოა ხოლმე მათი განწყობები, – ზოგი ბრაზობს და ამბობს, რომ იგი რუსეთს „გვტენის“, ისე ლაპარაკობს, თითქოს ხალხისადმი გაუცხოებულია და ეზიზღება. სინამდვილეში ჟორდანია ლოგიკურ ახსნებს ეძებს.

მართლაც, არ არსებობს პოლიტიკური დისკურსის არცერთი ეპიზოდი, რომელიც დიალოგური არ არის. თუნდაც ნებისმიერი თანამედროვე ტექსტი ავიღოთ, მას ყოველთვის ეყოლება, როგორც მიხეილ ბახტინი ამბობს, „შეფარული ადრესატი“. მე-19 საუკუნის ტექსტებში ეს დიალოგურობა, განსაკუთრებით ფელეტონებში, ძალიან ცხადია. თუმცა ამ დროის დიალოგურობას კიდევ უფრო განსხვავებული სახე აქვს. საპირისპიროდ, დღეს უფრო „კრისტალიზებული“ რწმენები გვაქვს იმის შესახებ, თუ რა არის საქართველო, რას ნიშნავს ქართველობა, თუნდაც ეს რწმენები ურთიერთსაპირისპირო იყოს. ეს წარმოდგენები მე-19 საუკუნეში იქმნება. ამ პერიოდში ადამიანები ეძებენ კითხვაზე პასუხს: რა არის პოლიტიკური, კულტურული და საზოგადოებრივი გარემო, რომელსაც საქართველოს ეძახიან?

თქვენს პირველ ეპიზოდს მეც ვუსმინე და რამდენიმე თვალსაზრისითაა ფონი გასათვალისწინებელი: 1. ვინ და ვინ ესაუბრებიან ერთმანეთს, ვის პასუხობენ?; 2. გასათვალისწინებელია მაშინდელი პოლიტიკური წესრიგის ის პრინციპები, რომლებიც თანამედროვეობისგან განსხვავდება. დღევანდელი სამყარო ერი-სახელმწიფოების წესრიგია, ხოლო მაშინდელი – იმპერიალისტური, რომელშიც წარმოუდგენელია, იმპერიალისტური წესრიგის მიღმა, როგორი შეიძლება იყოს პოლიტიკური ცხოვრება და, ამავდროულად, წარმოუდგენელია პატარა სახელმწიფოების (არა მხოლოდ საქართველოსი, ევროპის ქვეყნებისაც) სიცოცხლისუნარიანობა. პირველი მსოფლიო ომის ბოლოს რომ იმპერიები იშლება, მაშინაც კი ვერ ფიქრობენ, თუ როგორ შეიძლება პატარა ერებმა იარსებონ. ესაა მოცემულობა, რომლის ფარგლებშიც ფიქრობს ჟორდანია, თუ რა უნდა იყოს საფუძველი პოლიტიკური სუვერენობის იმ ფორმებისა, რომლებიც იმ დროს იყო წარმოსადგენი.

ჩემი აზრით, მოდერნულობის დაბადება ყველაზე მეტად უკავშირდება „ხალხის“ ცნების გაჩენას – ხალხის,  როგორც სუვერენობის (მის როგორ ფორმაზეც არ უნდა ვსაუბრობდეთ) წყაროსი. „ხალხი“ ამ დროს „მოგონილი“ ფენომენია. მოგონილი არა იმიტომ, რომ ხალხი არ არსებობს, არამედ იმიტომ, რომ ხალხი, როგორც წარმოსახვითი მოვლენა, დისკურსულად ჩნდება, და ზუსტად არ ვიცით, რით უკავშირდება ეს უკანასკნელი ხალხს, როგორც ემპირიულ მოცემულობას. ამ ტექსტებში, დიალოგებში ყველაზე დიდი დაძაბულობა სწორედ „ხალხობის“ განმარტების ირგვლივაა. დღესაც „ხალხი“, ასე ვთქვათ, „შეთხზულია“, პოლიტიკური დისკურსი ქმნის, თუმცა ეს „ხალხი“ შეიძლება ადამიანებისთვის საკუთარი იდენტობის, პოლიტიკური გადაწყვეტილებების, თვითგააზრების სარკედ იქცეს. და მაინც, ეს იდეა სადღაც იქმნება. არ ვამბობ, რომ იგი მხოლოდ პოლიტიკური ელიტის ენაში იბადება და სინამდვილეს არ მიემართება, მაგრამ იგი მოგონილი, უპირველესად, იმიტომაა, რომ ხალხი, როგორც ერთიანი, ჰომოგენური სხეული, არ არსებობს. იგი დანაწევრებულია. აქაც ვხედავთ ჟორდანია როგორ ყოფს ხალხს: ხან ერთს გულისხმობს „ხალხში“, ხან – მეორეს. ეს დანაწევრება მარქსისტულ იდეოლოგიას ეფუძნება: ჟორდანია წოდებებსა და კლასებზე ლაპარაკობს, – ერთის დემონიზებას ახდენს, ხოლო მეორესთან თავის თავს აიგივებს. იდეოლოგიასთან, რომლის დაწინაურებაც უნდა და რომელიც მისთვის პოლიტიკური პროგრამაა, აკავშირებს ქართველ ხალხს და ამბობს, რომ ამ ადამიანებს ეროვნული მისწრაფებები არ ამოძრავებთ და საზოგადოებრივი საკითხები ადარდებთ. მისი აზრით, სწორედ ამიტომაა სოციალიზმი იმ პრობლემების გადაწყვეტა, რომლებიც მაშინ გვქონდა. აქ ძალიან რთულია იმის დადგენა, ობიექტურად ყველაფერი ასეა, თუ ეს ჟორდანიას ხედვაა.

ელენე ფილფანი: მართლაც, ძალიან სასაცილოა, ერთმანეთს რომ ეპაექრებიან: არა, შენ არ გესმის ქართული „შნო“ რას ნიშნავს და არა შენო… არადა, ორივე შემთხვევაში, ძალიან სუბიექტურია იმის აღქმა, თუ როგორი იყო საქართველოს ნამდვილი ისტორიული გზა. მე და ანისაც ამ პოდკასტის გაკეთების სურვილი სწორედ აქედან გაგვიჩნდა, – გვინდოდა განგვესაზღვრა, რა იყო საქართველოს ნამდვილი ისტორიული გზა. იდენტობა იქ, წარსულში, უნდა გვეძებნა და არა – აწმყოში, რომელშიც ამ მხრივ საყრდენი არ გვაქვს.

ანი კახიძე: ამის მიზეზია ის, რომ პოსტსაბჭოთა ქვეყანა ვართ. ვფიქრობ, რომ „დამფუძნებელი მამების“ სახით სწორი გზა გვქონდა არჩეული დასავლური კურსით. მერე მოვიდა „ბოროტი“ საბჭოთა კავშირი და ეს იდენტობა მოარღვია. ვფიქრობ, ჭეშმარიტების მარცვლის პოვნა აქაც შეიძლება. თუმცა, ამავდროულად, ეს მაინც თანამედროვე თვალით ხედვაა. სოციალიზმსა და ნაციონალიზმზეც ამას ვამბობდით: თითქოს მოზაიკაა, ბევრი ფერია, მაგრამ მე თანამედროვე თვალით ვხედავ, ვირჩევ, რომ, მოდი, აქ დასავლეთს დავინახავ.

ელენე ფილფანი: ანის ნათქვამს დავაზუსტებ: როცა მათ პოლიტიკურ მოღვაწეობაზე მსჯელობენ ხოლმე დღეს, უფრო მეტად ყურადღებას ამახვილებენ გეოპოლიტიკურ არჩევანზე და ნაკლებად – იდეოლოგიაზე. რა გვინდა, რომ პირველ რესპუბლიკაში დავინახოთ? რას უგულებელვყოფთ ამ დროს?

ნუცა ბათიაშვილი: დღევანდელი გადმოსახედიდან ეს ყველაფერი ძალიან არათანმიმდევრულია.  პირველი რესპუბლიკა „დისკურსულ აიწონა-დაიწონაში“ ხვდება. სტივენ ჯონსი და სხვა ბევრი წერს ამაზე, რომ სინამდვილეში მემკვიდრეობითობა პირველი რესპუბლიკის პოლიტიკურ დისკურსსაც და განვითარებასაც ახასიათებს. ამ პერიოდის მოღვაწეები თერგდალეულების მემკვიდრეები არიან; მათთან დიალოგურობა ჟორდანიას ტექსტშიც ჩანს.  მეორე მხრივ, გავრცელებული აზრია, რომ ეს ყველაფერი უკიდურესად დადებითი იყო. ზოგადად, ეს დადებით-უარყოფითობა ძალიან მავნებელი მიმართებაა პოლიტიკური აზრის განსავრცობად, – ამ დროს კარგისა და ცუდის იქით აღარ იხედები. 2000-იან წლებამდე პირველი რესპუბლიკის ევროპული ფესვები განსახილველად მივიწყებული საკითხი იყო მეხსიერების პოლიტიკისა თუ კოლექტიური მეხსიერების თვალსაზრისით. ბოლო დროს ბევრი ისეთი რამ გაკეთდა და კეთდება პირველი რესპუბლიკის შესახებ (თქვენი პოდკასტიც ამ ყველაფრის ნაწილია), რაც მასზე წარმოდგენას ამდიდრებს და ამრავალფეროვნებს.  ამაზე ფიქრი აცოცხლებს ქართულ პოლიტიკურ აზრზე, იდეაზე მსჯელობას. თუ რამე შეგვიძლია, საბჭოთა კავშირს დავაბრალოთ, პირველ რიგში, აღნიშნულის ჩახშობაა – ღიაობის, კითხვების, პასუხებისთვის გამალებული მსჯელობის შესაძლებლობების მოსპობა… ამერიკული პოლიტიკური აზრის ისტორია იმ კუთხითაც საინტერესოა, რომ იგი მუდმივად ღიაა რაღაცაზე სამსჯელოდ. ჩემი აზრით, ასეთი ხასიათი დღემდე მოჰყვება. გასაბჭოების შემდეგ ეს ყველაფერი საქართველოში იკარგება. ადამიანებს იარლიყები ეწებებათ,  თითოს ერთი დოქტრინა მიეწერება და მერე იწყება დაუსრულებელი მსჯელობა იმაზე, ილია ჭავჭავაძე ლიბერალია თუ ნაციონალისტი. 

ანი კახიძე: ჩვენ ვხუმრობთ ხოლმე, რომ ილიას პოლიტიკურ კომპასზე დაატარებენ. ჩვენი ლექტორი ნიკოლოზ ალექსიძე გვიყვებოდა, თუ პოლიტიკურ კომპასზე კონკრეტულ ადგილას ხარ, ცდილობ, რომ რაც შეიძლება შორს წაიღო ჰიტლერი. ჩვენს შემთხვევაში კი გინდა, რომ ყველაზე ახლოს იყოს ილია შენთან, მიისაკუთრო.

ნუცა ბათიაშვილი: ამ პერიოდის ტექსტებს რომ ვკითხულობ, მგონია, რომ ყველაზე მნიშვნელოვანი მიმართების წერტილი მათთვისაც ილიაა. როგორც უკვე ვთქვი, ძირითადი დაძაბულობა „ხალხის“ განმარტებაზეა. მთავარი, რაც მოდერნულობაში ხალხის ცნების გაჩენას ახასიათებს, არის ის, რომ განცდაა მისი მამოძრავებელი. ხალხს მიეწერება ხასიათი, ფსიქოტიპი და „ემოციური რეპერტუარები“… ეს უკანასკნელი ჟორდანიასთვის პრაგმატულობასა და ქართველი ხალხის დარდზეა დაფუძნებული. მისი აღქმით, ხალხი ამ „დარდებით“ განისაზღვრება და, ვფიქრობ, მიუხედავად იმისა, რომ ამ ტექსტის შემდეგ მეოთხედი საუკუნეა გასული, მაინც  ჟორდანიასთვის მთავარი მიმართების წერტილი არის „მგზავრის წერილები“, როგორც ასევე ერთგვარი მანიფესტი იმისა, თუ რა არის ქართველი ხალხი, რომლის ხატი ლელთ ღუნიაა.

ილიას „აფექტური ეკოლოგია“ სხვა რამეზე დგას, – არა პრაგმატულ მისწრაფებებზე, არამედ რაღაც უფრო სულიერზე, რომელზეც, თავის მხრივ, ნაციონალიზმი შენდება. არჩილ ჯორჯაძის 1901 წლის ერთი ტექსტია, რომელშიც ავტორი ილია ჭავჭავაძის იდეოლოგიურ მემკვიდრეობას იაზრებს. ჯორჯაძე, როგორც წესი, ლანძღავს ხოლმე ჟორდანიას, მაგრამ ამ ტექსტში მას მეტად უჭერს მხარს: თითქოს ილიამ არ მოინდომა, ქართველი ხალხი წოდებრივი დანაწევრების თვალსაზრისით გაეაზრებინა; უფრო სწორად, მას არ ადარდებდა კლასობრივი დანაწევრება; ფიქრობდა, რომ ერთიანობა სხვა რამეს უნდა დაეფუძნოს და ჯორჯაძე ამაში არ ეთანხმება ილიას.

ანი კახიძე: პოსტკოლონიური სახელმწიფოსთვის როგორ განისაზღვრება იდენტობა? – მაშინ, როცა „ჩვენ“ და „სხვა“ იმიჯნება; როცა ეს „სხვა“ ჩვენთვის რუსეთია; თან, როცა რუსეთი რაღაც კუთხით დადებითად შემოდის ჩვენში…  ჟორდანიაც უსვამს ხაზს, რომ ხალხის ინტერესი შეიძლება რუსეთმა დაიცვას. ამგვარი ურთიერთობა როცა გვაქვს: თან დადებითად გექცევა, თან უარყოფითად, თან მტერია, თან მოყვარე – ამ დროს რა ხდება? ეს ყველაფერი თანამედროვეობის ჭრილშიც საინტერესოა: დღესაც ზოგს ეჩვენება, რომ რუსეთის გარეშე წარმოუდგენელია ჩვენი, როგორც ერის, არსებობა; ან ჰგონია, რომ რუსეთი ჩვენნაირი პატარა, „ჩაგრული“ ერისთვის მფარველი და კარგის მომტანი იქნება.

ნუცა ბათიაშვილი: ეს არ არის მხოლოდ ქართული პოსტკოლონიური იდენტობისთვის დამახასიათებელი. ზოგადად, პოსტკოლონიური თეორია იკვლევს იმპერიალიზმიდან ავტორიტეტის შემორჩენილ ფორმებს. ავტორიტეტის შემორჩენილი ფორმები სწორედ ამას ნიშნავს: რა არის პოლიტიკური სუბიექტისა და იდენტობის განმსაზღვრელი ჩარჩოები, რომლებიც, თავის მხრივ, იმპერიალისტურ წესრიგს უკავშირდება. რუსეთის, როგორც ოკუპანტისა, და მისი, როგორც დამხმარე ძალის, აღქმა ძალიან დიდი ხნის წინ გადაიაზრეს. ეს იმპერიალისტური წესრიგისა და შემდეგ პოსტკოლონიური იდენტობის პრინციპია. ჟორდანიაც, გარემოებების გათვალისწინებით, ამაზე ლაპარაკობს, რომ რუსეთის იმპერიასთან ერთად მოდის მატერიალურ-ეკონომიკური ცვლილებები, რომლებიც განვითარებას უკავშირდება. წინსვლისა და პოლიტიკური წესრიგის ფორმირება გადაიჯაჭვება.

პოსტკოლონიურ იდენტობაზე როცა საუბრობთ, ამ პერიოდსაც გულისხმობთ თუ პოსტსაბჭოსასაც?

ანი კახიძე: მგონი, ჯობია, რომ პოსტსაბჭოთაც ვიგულისხმოთ, რადგან სამწლიანი პერიოდი არ იქნება საკმარისი დასკვნებისთვის.

ელენე ფილფანი: კოლონიური იდენტობა ალბათ იქაც იარსებებდა. ჟორდანიას ნათქვამშიც იგრძნობა ეს. თქვენს სტატიაში, სადაც თეკლა ჩანს, ამბობდით, რომ ძველსა და ახალს შორისაა გაჭედილი სახელმწიფო, გარდაქმნის პერიოდშია, – თან ახლდება, თან ძველ გავლენებს ვერ იშორებსო. ეს ჟორდანიასთანაც კარგად ჩანს: ამბობს, რომ რუსეთმა მოიტანა ბურჟუაზიული წყობა და ახლა ამაზე უნდა გადავერთოთ, რაშიც რუსეთის მისწრაფებები გვეხმარებაო.

ნუცა ბათიაშვილი: ჩემი პროფესიიდან გამომდინარე, მე ამ ყველაფერს ვაფასებ არა ისტორიული ხედვით, არამედ მაინტერესებს, როგორ ლაგდება ეს მოვლენები ფენომენოლოგიურად, განცდის თვალსაზრისით როგორია ადამიანი. ეგ დისკურსებიც იმის მსაზღვრელია, თუ როგორ აღვიქვამთ რეალობას. ეს მითოსური სქემები ჩარჩოა იმის აღსაქმელად, რაც ხდება. პოსტკოლონიური ყოფისთვის დამახასიათებელია აწმყოს ისე განცდა, თითქოს სადღაც შუაში ხარ გაჩხერილი. როგორც კი ჩნდება იდეა სუვერენული ერის ჩამოყალიბების შესახებ, მასთან ერთად ჩნდება იდეა ერთიანობის შესახებ. ზოგიერთის აზრით, ეს უშუალოდ მოდერნულობის ცნებაა, ის ქმნის ინდივიდის ახალ გაგებას. ამ ინდივიდების კოლექტივი ხასიათდება კულტურული ერთგვაროვნებით. ჟორდანია მიიჩნევს, რომ კუთხური, რეგიონული მრავალფეროვნება პრობლემა შეიძლება იყოს. მერე ეს ყველაფერი ნორმალიზდება: ის, რომ მეგრელს სხვანაირი კულტურა აქვს და სხვას –  სხვანაირი, ეს ეთნოგრაფიული მთლიანობის ნაწილი ხდება და არა უშავს, ასე ვართ მოწყობილი. ამ ქმნადობისა და ღია კითხვებისას, მგონი, ყველა ამას გამოწვევად აღიქვამს: თუ ნაცია ან სუვერენული ერთობა გულისხმობს იმას, რომ ჩვენ უნდა გვაერთიანებდეს ერთნაირი კულტურა, რა ვუყოთ იმას, რომ ეს არ გვაქვს?! ამ იდეალის გამო ერთიანობა უნდა გამოიხატოს შეთანხმებით, – ჩვენ უნდა შევთანხმდეთ რაღაცებზე და თან  ცხოვრების, ყოფიერების ფორმები უნდა იყოს მსგავსი. ეს იდეალი ქმნის დაძაბულობას, რადგან უტოპიაა. სწორედ ამის გამო გრძნობ, რომ აწმყო ჯერ გაჩხერილია „სანამ იქამდე მიხვალსა“ და „იდეალურ წარსულს“ შორის.

ანი კახიძე: ქრისტიანულ გაგებას ჰგავს, – თითქოს დაკარგული სამოთხეა, რომელიც უნდა დაიბრუნო.

ნუცა ბათიაშვილი: დროის განცდა მნიშვნელოვნადაა განპირობებული ქრისტიანული გაგებით. არ ვიცი, რამდენად „ცოდვაა“ ამის თქმა, რომ მარქსისტული დროც კი აგებულია ქრისტიანულ დროზე: მოდიხარ, სადღაც უნდა მიაღწიო და ამ მიღწევის შემდეგ კიდევ გარდაქმნაა. ეს სპეკულაციაა, რა თქმა უნდა.

ელენე ფილფანი: საინტერესოა, რომ ეს „წარსულის ხატი“ უნდა იყოს მომავალი. უნდა დაბრუნდეს ის, რაც წარსულში გვქონდა.

ნუცა ბათიაშვილი: ჰო, ეს პარადოქსული ფრაზა ქართულ პოლიტიკურ დისკურსში დღესაც არსებობს: „წინ დავით აღმაშენებლისკენ!“.