კორექტორი: მარიამ გორდაძე
მდევარი, თბილისი, 2022
მე-20 საუკუნის ერთ ერთი გამორჩეული მოაზროვნის, კარლ გუსტავ იუნგის (1875-1961), იდეები მრავალ დისციპლინაში განვითარდა, როგორიცაა: ლიტერატურა, ფილოსოფია, თეოლოგია, ანთროპოლოგია, არქეოლოგია, მითოლოგია. თუმცა იუნგი, პირველ რიგში, იყო ფსიქიატრი და ფსიქოთერაპევტი, მთელი ცხოვრება მუშაობდა სამედიცინო სფეროში და 60 წლის განმავლობაში საკუთარ ფსიქოლოგიურ თეორიასა და მასთან დაკავშირებულ ცნებებს ავითარებდა, რის შედეგადაც საფუძველი ჩაუყარა ანალიზური ფსიქოლოგიის მიმართულებას.
თავად იუნგის განმარტებით, მისი მოდელი სხვა მიდგომებისგან ადამიანის ცხოვრების სიმბოლურ და სულიერ გამოცდილებაზე კონცენტრირებით განსხვავდება, ეფუძნება არქეტიპების თეორიასა და ფსიქიკის ღრმა სფეროს, კოლექტიური არაცნობიერის არსებობის თეორიას. თუ ფსიქიკის იუნგისეული სტრუქტურის სხვა კომპონენტები (ცნობიერი და პიროვნული არაცნობიერი) გარკვეული სახეცვლილებებით სიღრმის ფსიქოლოგიის სხვა მოდელებშიც გვხდება, იმავე არ ითქმის კოლექტიური არაცნობიერის ცნებაზე, რომელიც, მიურიე შტაინის სიტყვებით, იუნგის სულის რუკაზე შემქმნელის მაიდენტიფიცირებელი შტამპის როლს ასრულებს (შტაინი 2006, 82).
წინამდებარე სტატიაში, სხვადასხვა დროს ქამოქვეყნებულ პუბლიკაციებზე დაყრდნობით, განვმარტავ აღნიშნული ცნების მნიშვნელობას; წარმოვაჩენ მახასიათებლებს, რომლებიც განასხვავებენ მას პიროვნული არაცნობიერისაგან[1]; ვიმსჯელებ მის შემადგენელ შინაარებზე, ანუ არქეტიპებზე, კვლევის მეთოდებსა და დასაბუთებებზე. მაგრამ ჯერ, მოკლე ისტორიული კონტექსტის შესაქმნელად, განვიხილავ სიზმარს, რომელმაც შვეიცარიელ ანალიტიკოსს არაცნობიერის არაპიროვნული ფენების შესახებ შეუქმნა წარმოდგენა.
კოლექტიური არაცნობიერი
სიცოცხლის ბოლო წლებში დაწერილ ავტობიოგრაფიულ ნამუშევარში იუნგი იხსენებს მრავალსართულებიან სახლს, რომელიც 1909 წელს, ამერიკაში ფროიდთან ერთად მოგზაურობისას, დაესიზმრა (იუნგი 1961, 198). ამ პერიოდში ის ბევრს ფიქრობდა საკუთარ პოზიციაზე ფროიდისეულ თეორიასთან მიმართებით, რაც საბოლოოდ მათი გზების გაყოფით დასრულდა.
სიზმრის ლოგიკით იუნგი ძველებური ყაიდის ‘’საკუთარი სახლის“ ზედა სართულზე იმყოფებოდა, როცა გააცნობიერა, რომ წარმოდგენა არ ჰქონდა თავისი სახლის დანარჩენი ოთახები როგორ გამოიყურებოდა. ინტერესით აღძრული პირველ სართულზე ჩამოვიდა, რომელსაც კიდევ უფრო ძველი, მე-15-16 საუკუნის, ინტერიერი ჰქონდა, რის შემდეგაც რომანული პერიოდის სტილის მარანში გადაინაცვლა. საბოლოოდ თავი სარდაფში ამოყო, სადაც პრიმიტიული კულტურების ქოთნებისა და ძვლების ნამტვრებთან ერთად ორი უძველესი თავისქალა აღმოაჩინა. შემდეგ გამოეღვიძა.
ჩანაწერის მიხედვით, მრავალსართულიანი სახლი იუნგისათვის ადამიანის ფსიქიკის სტრუქტურულ დიაგრამად იქცა, რომელიც კულტურული ისტორიის როლსა და არაპიროვნული ფენის არსებობაზე მიანიშნებდა. აღწერილმა სიზმარმა ერთგვარი ინსტრუქციის ფუნქცია შეითავსა, რომელმაც ანალიტიკოსი კოლექტიური არაცნობიერის ცნებამდე მიიყვანა (იუნგი 1961, 199).
იუნგი ანალიზური ფსიქოლოგიის ცნებებს მთელი ცხოვრება ავითარებდა და ცვლილებებისადმი ბოლომდე ღია რჩებოდა. შესაბამისად, წლების მიხედვით პუბლიკაციებში წარმოდგენილი ტერმინთა განმარტებები მეტ-ნაკლებად განსხვავდება ერთმანეთისგან. ამავდროულად, ვინაიდან იუნგის ყოველი ახალი ნაშრომი წინამორბედთა გაგრძელებაა, კონტექსტის გათვალისწინების გარეშე, ამა თუ იმ ცნების მნიშვნელობაზე სრულ სურათს იშვიათად თუ იძლევა. აღნიშნული ფაქტორები ანალიზური ფსიქოლოგიის ტექსტებთან ურთიერთობისას ქმნის სირთულესა და ბუნდოვანებას.
კოლექტიური არაცნობიერის ცნება პირველად გვხვდება 1916 წელს გამოქვეყნებულ ესეიში „არაცნობიერის სტრუქტურა“. ამ პერიოდში იუნგი ჯერაც ცდილობს თავისი მასწავლებლის თეორიას გაემიჯნოს, ამიტომ საკუთარ ცნებას ფროიდისეულ არაცნობიერთან შეპირისპირებით ხსნის. თავდაპირველად მსჯელობს პრობლემაზე, რომლამდეც არაცნობიერის შინაარსებად მხოლოდ რეპრესირებული სურვილებისა და ინფანტილური ტენდენციების წარმოდგენას მივყავართ.
რეპრესია არის პროცესი, რომელიც გარემოს მორალური მოთხოვნების შედეგად ღრმა ბავშობაში იწყება და მთელი დარჩენილი ცხოვრება გრძლედება. თუმცა ფსიქოანალიზის საშულებით შესაძლებელია რეპრესირებული სურვილების გააზრება და კვლავ გაცნობიერება. ამ გაგებით, არაცნობიერში შინაარსები მხოლოდ დასწავლის (განდევნის) შედეგად არსებობენ და გარკვეული პრაქტიკითვე შეიძლება მისი (არაცნობიერის) ე.წ. დაცლა. აქედან ისიც გამომდინარეობს, რომ ყველა ეს შინაარსი პიროვნული ბუნებისაა და ინდივიდმა თითოეული თავის ცხოვრების გზაზე შეიძინა. თავისთავად, ერთი ადამიანის სიცოცხლე განსაზღვრული ხანგრძლივობისაა, შესაბამისად, შინაარსთა რაოდენობაც განსაზღვრულია. აღნიშნული ხედვა არ ითვალისწინებს პაციენტებთან ურთეირთობისას გამოვლენილ არაცნობიერის ბუნებას, რომელიც, განდევნილი სურვილების ხელახალი გაცნობიერების მიუხედავად, მაინც აგრძელებს ინფანტილურ-სექუსუალური ფანტაზიების წარმოქმნას, შესაბამისად, არ არის პასიური მიმღები ცნობიერული შინაარსებისა; და ასევე უარყოფს ფსიქიკის ყველა იმ კომპონენტს, რომლებსაც, სუსტი გრძნობა-აღქმების მსგავსად, ცნობიერების დონემდე არც არასდროს მიუღწევიათ ან გასაცნობიერებლად ჯერ არ მომწიფებულან (იუნგი 1909/1966, 365-70).
როგორც ადამიანი არაა სრულებით ცალკე მდგომი და უნიკალური არსება, არამედ წარმოადგენს სოციუმის ნაწილს, ისე მისი გონება არაა მთლიანად ინდივიდუალური ფენომენი. ანალოგიურად, როგორც გარკვეული საზოგადოებრივი ინსტინქტები და ტენდენციები მოდის ინდივიდის ეგოცენტრულ ინტერესებთან კონფლიქტში, ისე გონების ზოგიერთ ფუნქციათა კოლექტიური ბუნება უპირისპირდება პიროვნული მისწრაფებების მქონე მენტალურ კატეგორიებს, რისი მიზეზიც ადამიანის ტვინის განსხვავებულობაა. ამით იხსნება ერთმაენთთან კავშირის არმქონე ხალხებისა და რასების არაცნობიერი პროცესების უცნაური თანხვედრა, რაც საუკეთესოდ მათი ავტოქთონური მითების ფორმასა და მოტივების იდენტურობაში ვლინდება. ტვინის აგებულების უნივერსალურობა შესაძლებელს ხდის ერთიანი გონებრივი ფუნქიცების არსებობას, რომელსაც იუნგი აღნიშნულ ესეიში კოლექტიური ფსიქიკის, გონებისა და სულის ტერმინებით მოიხსენიებს, საბოლოოდ კი ანალიზურ ფსიქოლოგიაში კოლექტიური არაცნობიერის სახელით მკვიდრდება (იუნგი 1909/1966, 374-78).
იუნგი მიიჩნევს, რომ ადამიანი არ იბადება ტაბულა რასა, არამედ საკუთარ თავში უკვე ატარებს მწყობრ სისტემას, რომელიც დაბადებისთანავე მზადაა ადამანური წესისამებრ ფუნქციონირებისთვის. როგორც ერთ ჩიტს დამოუკიდებლად არ უსწავლია ბუდის შენება და მასში ეს ცოდნა თავიდანვე იყო მოცემული, ისე კაცობრიობას აქვს მილიონობით წლის განვითარებისა და გადარჩევის შედეგად ჩამოყალიბებული, საკუთარი ბუნების შესაფერისი გეგმა, რომელიც პრეისტორიული პერიოდიდან არსებულ ადამიანურ მდგომარეობებს შეესაბამება, როგორიცაა მაგალითად: ახალგაზრდობა და სიბერე, დაბადება და სიკვდილი, ვაჟი და ქალიშვილი, მამა და დედა, დაწყვილება და ასე შემდეგ. ყოველივე ამას სიახლედ მხოლოდ ინდივიდუალური ცნობიერება შეიმეცნებს, მაგრამ სხეულის სისტემისა და არაცნობიერისთვის, ისინი მხოლოდ ინსტინქტების ჩვეული ფუნქციონირებაა, რომლებიც დიდი ხნის წინ ჩამოყალიბდა (იუნგი 1961, 328). მართლაც, გასაკვირი იქნებოდა ბუნებრივი გადარჩევის პროცესებს ხელშეუხებელად მხოლოდ ჩვენი ფსიქიკა დაეტოვებინა. კოლექტიური არაცნობიერი კაცობრიობის მთლიან ევოლუციურ სულიერ მემკვიდრეობას შეიცავს, რომელიც თითოეული ადამიანის ტვინის სტრუქტურაში ახლებურად იბადება.
კოლექტიურ არაცნობიერზე მსჯელობისას ფუნდამენტურია ინსტინქტების თეორიის გათვალისწინება, რომელსაც იუნგი 1936 წელს „კოლექტიური არაცნობიერის შინაარსების“ შესახებ გამოქვეყნებულ ესეიში განიხილავს. ანალიტიკოსი ინსტინქტებს აღწერს, როგორც არაპერსონალურ, უნივერსალურად განაწილებულ, დინამიკური ან მოტივაციური ხასიათის მემკვიდრეობით ფაქტორებს, რომლებიც უმეტესწილად, ცნობიერების ხარისხის მიუხედავად, საკუთარ ბუნებრივ და ძალიან კონკრეტულ მიზნებს მისდევენ. ადამიანი მარტივად აღიარებს, რომ მის ქმედებებს რაციონალურ მოტივაციებთან ერთად, ინსტინქტებიც განაპირობებს. კოლექტიური არაცნობიერის ჰიპოთეზა კი არის დაშვება, რომ ჩვენი წარმოსახვაც, აღქმაცა და ფიქრიც ამგავრად ექცევა თანდაყოლილი და უნივერსალურად წარმოდგენილი ფორმალური ელემენტების ზეგავლენის ქვეშ, რომლებსაც იუნგი არქეტიპებს უწოდებს (იუნგი 1956/1959, 75-77).
ინსტინქტებისა და არქეტიპების ურთიერთმიმართებაზე შვეიცარიელი ფსიქოანალიტიკოსი არაერთ ესეიში მსჯელობს, ცდილობს მათ შორის მსგავსება-განსხვავებების დაფიქსირებას. საბოლოოდ კი, ბოლო წლების ჩანაწერებში, არქეტიპს წარმოადგენს ინსტინქტური ქცევის ნიმუშად, მისი გამოვლინების ერთგვარ ფორმად (იუნგი 1961, 199). კოლექტიური არაცნობიერი კი სხვა არაფერია, თუ არა ამ პირველყოფილი ხატების ერთობლიობა.
არსებობს იმდენივე არქეტიპი, რამდენიც ტიპური ცხოვრებისეული მდგომარეობა, რომელთა განუწყვეტელმა გამეორებამ ჩვენს ფსიქიკაზე წარუშლელი კვალი დატოვა. არქეტიპები არა შინაარსის მატარებელი ხატები, არამედ გარკვეული ტიპის აღქმისა და ქმედების უშინაარსო ფორმებია, რომლებიც სხვადასხვა სიტუაციაში, შესაბამისობის მიხედვით, ინსტიქტური ძალით აქტიურდება. წინააღმდეგ შემთხვევაში კი, პათოლოგია, ნევროზი ვითარდება (იუნგი 1954/1959, 81)
შესაბამისად, პიროვნული არაცნობიერი მოიცავს მტკივნეულ, რეპრესირებულ იდეებსა და ადრეულ ბავშობაში, ან მოგვიანებით დავიწყებულ მოგონებებს; მის ძირითად შემადგენელ კომპონენტს კომპლექსი წარმოადგენს. ხოლო კოლექტიური არაცნობიერი მოიცავს უნივერსალურად გავრცელებულ არაპიროვნულ, მითოლოგიური ბუნების შინაარსებს – არქეტიპებს, რომლებიც ისევე როგორც ინსტინქტები, დაბადებისთანავე მოცემულია ჩვენში ერთგვარი ჩარჩოსა თუ ყალიბის სახით. შედეგად, ადამიანი წარმოგვიდგება სუბპიროვნულობების ერთგავრ კლასტერად: ცნობიერში გვაქვს ეგო-კომპლექსი, შემდეგ პიროვნული კომპლექსების ერთობლიობა არაცნობიერ სფეროში და საბოლოოდ არქეტიპული ხატები კოლექტიურ არაცნობიერში (შტაინი 2006, 98). როგორც იუნგი 1909 წლის ესეიში აღნიშნავს, ეს უკანასკნელიც განსხვავდება თავისი უნივერსალურობის ხარისხით, ვინაიდან პირდაპირ კავშირშია ევოლუციისას ინდივიდის წინაპართა საერთო გამოცდილებებთან, რითიც ხალხებს შორის ფსიქიკური მსგავსება-განსხვავებები აიხსნება. ყველაფრის ბოლო შრედ კი სრულიად უნივერსალური არქეტიპები წარმოგვიდგება (იუნგი 1961, 376).
კვლევის მეთოდები
იუნგი თავადვე აღიარებდა, რომ კოლექტიური არაცნობიერის შესწავალა რთულ ამოცანას წარმოადგენდა. თუმცა ყოველთვის უარყოფდა კრიტიკას, რომ ის მსიტიკურ ცნებებზე სპეკულირებდა. თითქმის უკლებლივ ყველა პუბლიკაციაში აღნიშნავს, რომ თეორიების შემუშავებისას მხოლოდ და მხოლოდ ემპირიულ მასალებს ეყრდნობოდა. ვინაიდან კოლექტიური არაცნობიერის შინაარსები ცნობიერის ნაწილი არასდროს ყოფილა, მათთან უშუალო კავშირის დამყარება იუნგს შეუძლებლად მიაჩნდა. ამიტომ ემპირიულ მასალას კოლექტიური არაცნობიერის ირიბი გამოვლინებებიდან აგროვებდა, ძირითადად ორი გზით: არსებული მითოლოგიური წყაროების შესწავლითა და საკუთარი პაციენტებისგან მიღებული მონაცემების ანალიზით.
არქეტიპებთან დაკავშირებული იუნგის პირველი ემპირიული კვლევა ფრენკ მილერის სახელს უკავშირდება. ქალის პირად ცხოვრებაზე ანალიტიკოსმა არაფერი იცოდა, მხოლოდ მისი ფანტაზიების აღწერა ჰქონდა ხელთ, თავისი ჟენეველი კოლეგის, გუსტავ ფლორნოის, წიგნიდან. ფანტაზიების მიხედვით, მილერი ახალგაზრდა, გაუთხოვარ, ევროპაში მოგზაურ ქალად წარმოიდგინა, რომელსაც იტალიელი მეზღავაური იზიდავდა, თუმცა თავისი ეროტიკული სურვილების დაკმაყოფილებას ვერ ახერხებდა. ჯერ კიდევ ფროიდის ზეგავლენის ქვეშ მყოფმა, თავდაპირველად აღწერილი ლიბიდოს თეორიით ახსნა- შეკავებული სექსუალური ენერგია ქალს სუბლიმაციით პოეზიის წერასა და ფანტაზიებში გადაჰქონდა. თუმცა შემდგომი დამუშავებისას, როცა მხედველობაში მიიღო სხვადასხვა მითოლოგიური თუ რელიგიური მოტივი, მილერის ფანტაზიები გმირის არქეტიპს დაუკავშირა.
გმირის მითი ადამიანობის ძირითადი პატერნია, რაც თავის თავში მოიაზრებს „დედის“, ანუ ბავშვური პასიური დამოკიდებულების, მსხვერპლად შეწირვის აუცილებლობას. არქეტიპი მოითხოვს პიროვნებამ წარსულში დატოვოს ბავშობის ფანტაზიები და რეალობასთან დაამყაროს აქტიური კონტაქტი. ეს გამოწვევა კაცობრიობას რომ არ მიეღო, საუკუნეების წინ გადაშენდებოდა. ფრენკ მილერი კი ზრდასრულობის წნეხს გაურბოდა, თავს ფანტაზიებს აფარებდა, რომელებიც სულ უფრო და უფრო შორდებოდა რეალობას, რაც, იუნგის ვარაუდით, შესაძლოა ფსიქოზში გადაზრდილიყო.
აღნიშნულ ჩანაწერებზე მუშაობისას იუნგმა აღმოაჩინა, რომ ქალის ფანტაზიებში სპონტანურად წარმოებული სურათები და თემები ძველი ეგვიპტელების, ავსტრალიელი აბორიგენებისა და ადგილობრივი ამერიკელების მითოლოგიურ სახე-ხატებს დიდი სიზუსტით იმეორებდა (შტაინი 2006, 85-87). აქედან მოყოლებული პაციენტებთან მუშაობისას დაიწყო მათი სიზმრებისა და წარმოსახვების ჩანაწერების შეგროვება, რომელთა დამუშავებას მთელი დარჩენილი ცხოვრება მიუძღვნა.
ემპირიული მასალის მთავარი წყარო იყო სიზმარი, როგორც არქეტიპთა მიერ შექმნილი ფსიქიკური ფორმების უნებლიე, სპონტანური გამოვლინება, ბუნების სუფთა პროდუქტი. ხოლო აქტიური წარმოსახვა იუნგს შედარებით პრობლემურ მეთოდად ესახებოდა, ვინაიდან პაციენტის რეალობისგან დაშორების მიზეზად შეიძლებოდა ქცეულიყო. წლების განმავლობაში ანალიტიკოსმა შეამჩნია უკუპროპორციული დამოკიდებულება სიზმრთა სიხშირე-ინტენსივობასა და წარმოსახული შინაარსების გაცნობიერება-გააზრებას შორის, საიდანაც დაასკვნა, რომ ხშირად სიზმარში წარმოდგენილი ფანტაზიები გაცნობიერების აუცილებლობის გამო ევლინებოდა ადამიანს. აღნიშნული მეთოდების გარდა, ასევე მნიშვნელოვანი ინფორმაცია შეაგროვა ფსიქიკურად ავადმყოფ პაციენტებთან ურთიერთობისას, ტრანსში მყოფთა ფანტაზიებისა და პარანოიული ბოდვების ანალიზისას.
თავისთავად, ამ გზით შეგროვებული მასალის უმეტესობა გამოუსადეგარი იყო კოლექტიური არაცნობიერის არსებობის დასასაბუთებლად. ყოველ ჯერზე მხედველობაში უნდა მიეღო ინდივიდუალური კონტექსტი, რათა გამოერიცხა ყველა ის მოტივი, რომელთა შესახებაც შესაძლოა ადამიანს პირადი ცხოვრებისეული გამოცდილებიდან რაღაც წარმოდგენა ჰქონოდა. მასალა უსარგებლო იყო იმ შემთხვვეაშიც, თუ დამაჯერებელი მითოლოგიური პარალელები არ მოეძებნებოდა. რა თქმა უნდა, სიმზარში გველის გამოჩენა საკმარისი არ იყო ნანახის შესაფერის მითოლოგიურ მოტივთან დასაკავშირებლად. სწორი პარალელის გასავლებად, ანალიტიკოსს ზუსტად უნდა სცოდნოდა ინდივიდის მიმართება ამა თუ იმ სიმბოლიკასთან. შესაბამისად, შეგროვებული მასალის დამუშავებისას დახარჯული დროის უმეტესობა ხშირად წყალში გადაყრილი აღმოჩნდებოდა ხოლმე (იუნგი, 1936/1959, 80-83). თუმცა, თავისთავად, იყო არაერთი გამონაკლისიც.
განვიხილავ ერთ-ერთ ცნობილ „მზის ფალოსის“ მაგალითს, რომელსაც იუნგი არაერთგან იმოწმებდა საკუთარი თეორიის მართებულობის დასამტკიცებლად. 30 წელს გადამცდარ შიზოფრენიით დაავადებულ, მეგალომანიით შეპყრობილ მამაკაცს ხშირი ჰალუცინაციები ტანჯავდა. 1906 წლის ერთ დღეს იუნგი მას ფსიქიატრიულის კორიდორში გადააწყდა. კაცი ფანჯარასთან იდგა, მზეს გაჰყურებდა, თვალებს ახამხამებდა და თავს ცნობისმოყავრეობით აქეთ-იქით აქნევდა. იუნგს ხელი ჩასჭიდა და უთხრა, ნახევრად დახუჭული თვალებით მზისთვის შეეხედა და მზის ფალოსს დაინახავდა. თუ თავს გაამოძრავებდა, ფალოსიც შესაბამისად ამოძრავებედოდა. კაცის განმარტებით, ამ მოძრაობის შედეგად ქარები წარმოიქმნებოდა.
1910 წელს, მითოლოგიური წყაროების შესწავლისას, იუნგი მითრაელის კულტის ლიტურგიის ჩანაწერებს წააწყდა, სადაც სხვადასხვა ინსტრუქცია და ხილვა იყო აღწერილი, რომელთაგანაც ერთ-ერთი მზის დისკზე ჩამოკიდებული ქარების წარმომქმნელი ე.წ. მილის შესახებ იუწყებოდა. აღნიშნული შეიძლება უბრალო დამთხვევად ჩაითვალოს, თუმცა ამას ემატება შუა საკუნეების ფერწერის არაერთი ნიმუში, სადაც გამოსახულია მილი, რომელიც ზეციდან ეშვება და წმინდა მარიამის სამოსის ქვეშ იმალება. მასში სულიწმინდა მტრედის სახით მიფრინავს ქალწულის გასანაყოფიერებლად. ასევე სულთმოფინების, ორმოცდამეათე დღის სასწაულში სულიწმინდა სიმბოლურად ქარის სახითაა წარმოდგენილი: „და იყო მეყსეულად ზეცით ოხრაჲ, ვითარცა მოწევნაჲ ქარისა სასტიკისაჲ… და აღივსნეს ყოველნი სულითა წმიდითა და იწყეს სიტყუად უცხოთა ენათა, ვითარცა სული იგი მოსცემდა მათ სიტყუად“ (საქმე მოციქულთა 2, 1-11). ხოლო ლათინურ ტექსტში ვკითხულობთ: “Animo descensus per orbem solis tribuitur” (ამბობენ, რომ სული მზის დისკიდან ეშვება). აღნიშნული ცნება საერთოა მთელი კლასიკური და შუა საკუნეების ფილოსოფიისთვის (იუნგი 1931/1969, 213).
უშუალოდ ღვთისმშობელი კაცობრიობის მითოლოგიურ-რელიგიურ აზროვნებაში დედის არქეტიპის ერთ-ერთი სრულყოფილი გამოვლინებაა. „მეტამორფოზის სიმბოლოებში“ იუნგი სრულად აღწერს ფოლკლორში დედის ფიგურის უნივერსალურ მახასიათებლებს, მის დადებით (მარიამი, სოფია) და უარყოფით (ემპუსა, ლილიტი) სიმბოლურ სახესხვაობას. კონკრეტულ ფსიქიკაში რეალიზებისას კი, ინდივიდის პირადი გამოცდილების მიხედვით, არქეტიპი ათასგვარად შეიძლება გამოვლინდეს და განსხვავებული ობიექტების მიმართ ჩამოყალიბდეს დედის კომპლექსად, იქნება ეს უშუალოდ ბიოლოგიური დედა თუ ბებია, დედინაცვალი, დედამთილი ან ნებისმიერი ქალი, რომელზეც მამაკაცი ანიმას პროექციას მოახდენს (იუნგი 1954/1969, 28-31).
ფსიქიკის იუნგისეულ სტრუქტურაში ფუნდამენტური მნიშვნელობა ენიჭება ოთხ ძირითად არქეტიპს. ესენია: ჩრიდილი, პერსონა, ანიმა/ანიმუსი და თვითობა. ერთი შეხედვით, შეიძლება დამაბნეველი იყოს, თუ რატომაა ეს ოთხი არქეტიპი გამოყოფილი სხვა დანარჩენისაგან. 1951 წლის ნაშორმში იუნგი ჩრდილის არქეტიპზე მსჯელობისას ხსნის, რომ აღნიშნულთა დახასიათება ყველაზე ცხადად შეიძლება ემპირიული გადმოსახედიდან, ვინაიდან ისინი ყველაზე დიდ და ხშირ ზეგავლენას ახდენენ ეგოს ფუნქციონირებაზე (იუნგი 1951/1959, 24).
ჩამოთვლილი ოთხიდან ყველაზე მარტივად ხემისაწვდომი ჩრდილის არქეტიპია, რადგან მისი ბუნების განსაზღვრა პიროვნული არაცნობიერის შინაარსებისგანაა შესაძლებელი. ჩრდილი არის მორალური პრობლემა, გამოწვევა ეგო-პიროვნებისთვის. ესაა იმ ყველაფრის გაპიროვნება, რასაც ჩვენი ფსიქიკა გარემოსთან შეგუების პროცესში საკუთარი თავის დაცვის მიზნით განაგდებს (იუნგი 1951/1959, 25).
ხშირად ჩრდილს აპრიორი აიგივებენ ყველაფერ ამორალურ და მიუღებელთან. ზოგჯერ მას უბრალოდ „ბოროტებასაც“ კი უწოდებენ, თუმცა მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ თავისი განმარტებით, ჩრდილი არ გულისხმობს აუცილებლად უარყოფით შინაარსებს, ეს უბრალოდ არის ფსიქიკის კომპონენტები, რომლებიც გარკველი მიზეზების გამო რეპრესირდა ცნობიერული სფეროდან. თავისთავად, სოციალურ-კულტურული წესების გათვალისწინებით, მეტი შანსია, რომ ეგო-ცნობეირმა[2] დათრგუნოს საზოგადოებისთვის მიუღებელი სურვილები და მისწრაფებები, მაგრამ არსებობს გამონაკლისი შემთვხვევბი, რასაც იუნგი ჩრდილის არქეტიპზე მსჯელობისას პირველივე აბზაცში უსვამს ხაზს: შესაძლებელია, სიტუაციის თავისებურებიდან გამომდინარე, ეგომ დათრგუნოს საზოგადოებისა თუ კულტურის მიერ დადებითად შეფასებული თვისება-მახასიათებლები, რის შემთხვევაშიც თავად ეგო გამოდის უარყოფითი მოთამაშის როლში (იუნგი 1951/1959, 24). როგორც აღვნიშნე, ეგო-ცნობიერი თავისი ბუნებით მორალურად ნეიტრალური აგენტია, შესაბამისად, გარემოებების მიხედვით, სპექტრის ორივე პოლუსისკენ შეუძლია გადახრა.
ჩრდილის შემადგენელი კომპონენტები შესაძლოა გამუდმებით იცვლებოდეს, იკლებდეს ან იმატებდეს რაოდენობაში. აღნიშნული დამოკიდებულია ადამიანის მიერ მათი გაცნობეირების ნებელობასა და შესაძლებლობაზე, თვითანალიზზე, რომლის ხარისხსაც ინდივიდის ეგოს სიმყარე განაპირობებს. როგორც წესი, აღნიშნული მტკივნეული პროცესია და შეიძლება ფსიქიკური მთლიანობის განცდის რღვევაც გამოიწვიოს, თუ ეგო-ცნობიერი არ აღმოჩნდა საკმარისად ძლიერი ზეწოლასთან გასამკლავებლად. ჩრდილის კომპონენტებზე უშუალო წვდომის მოპოვება პროექციის პროცესზე დაკვირვებით შეგვიძლია. აღნიშნული ფროიდისეული ტერმინი გულისხმობს საკუთარი გრძნობების, მოსაზრებების, თვისებებისა თუ განწყობის სხვისთვის მიწერას (იუნგი 1951/1959, 24-28).
ჩვენი კულტურული მემკვიდრეობა სავსეა დაპირისპირებული გაორებებით: სამოთხე და ჯოჯოხეთი, კაენი და აბელი, ფაუსტი და მეფისტოფელი. მტრულად განწყობილი ძმების ან დების არქეტიპი ადამიანის მეტამითოლოგიის ერთ-ერთი ცენტრალური მოტივია, რომელსაც პრაქტიკულად ნებისმიერ კულტურაში შევხვდებით. ჩრდილის არქეტიპს უკავშირდება უკანასკნელი, ესქატოლოგიური ბრძოლა კეთილ და ბოროტ ძალებს შორის, რომლის შემდეგაც ბოროტება განდაგურდება და სამყაროში სიკეთე დაისადგურებს (თელემსკი 2008, 18-22).
პერსონას, ისევე როგორც ანიმა/ანიმუსის ცნებას, იუნგი 1921 წლის ნაშრომში განმარტავს ფსიქოლოგიურ ტიპებზე მსჯელობისას. ის ჩრდილის კლასიკურ ოპოზიციად წარმოგვიდგება (იუნგი 1921, 670).
ფუნქციური არქეტიპის სახელი (πρόσωπον) მიგვანიშნებს მის შინაარსზე – ესაა ერთგვარი ნიღაბი, დამცველი ფენა, რომელიც გარემოსთან შეგუების პროცესში მიმიკრიის ნიადაგზე ყალიბდება. ეგო-ცნობიერს უწევს მოერგოს გარკვეულ სოციო-კულტურულ მოთხოვნებს და მნიშვნელოვანწილად შეზღუდოს საკუთარი ინდივიდუალურობა – მისი ბირთვის სუფთა არქეტიპული მხარე საკუთარ თავთან იდენთიფიკაციაა, რომელიც დროთა განმავლობაში გარე ძალების ზემოქმედებით ფართოვდება და ნელ-ნელა თვითიგივეობრივ კავშირს ამყარებს პერსონას შემადგენელ კომპონენტებთან, როგორიცაა, მაგალითად, სახელი (შტაინი 2006, 105). ხოლო ყოველი მახასიათებელი, რომელიც მოცემულ კონტექსტში ინდივიდის რეპუტაციას, გადარჩენის შანსებს დააზარალებს, ქვეცნობიერში განიდევნება და ჩრდილის სამეფოში დაისადგურებს.
უშუალოდ პერსონას არქეტიპული ბირთვის არსებობას საზოგადოებებში ტიპური, პროგნოზირებადი და განმეორებადი როლები განაპირობებს. მაგალითად, ხშირად ინდივიდის ქცევა, დამოკიდებულებები თუ მანერები დედმამიშვილებს შორის მისი სტატუსით (უმცროსობა/უფროსობით) ყალიბდება. ძირითადად, ადამიანს ოჯახში მიჩენილი სტატუსი მთელი დარჩენილი ცხოვრება გაჰყვება ხოლმე. ასევე მნიშვნელოვანია სქესი, დაბადების ადგილი და სხვა გარე ფაქტორები თუ ცვლადები. თუმცა, ყურადსაღებია, რომ პერსონას ყოველი შინაარსი ეგო-ცნობიერთან სრულყოფილად არ ინტეგრირდება, შედეგად, ადამიანი მიჯნავს საკუთარი პიროვნების როლებს უშუალო შინაგანი ვინაობის თვითგანცდისაგან. ფუნდამენტურ დონეზე, ეგოსა და პერსონას განვითარება კომფლიქტური პროცესებია.
ეგოს არქეტიპული ბირთვი დროთა განმავლობაში არ იცვლება, თუმცა პერსონა, როგორც შეგუებითი მექანიზმი, ცხოვრების სხვადასხვა ეტაპზე მრავალ სახეცვლილებას განიცდის, ასაკისა და გარემო პირობების მიხედვით. გარე ფაქტორებთან წარმატებით ასიმილაცია ინდივიდის გამჭირახობასა და სისწრაფეზეა დამოკიდებული – რამდენად ზუსტ პროგნოზს გააკეთებს ირგვლივ მყოფების შესახებ. ამიტომაა, რომ პერსონას ჩამოყალიბებაში დიდ როლს თამაშობს ადრეულ წლებში განვითარებული მსოფლხედველობა და კომპლექსები, რომელთა მიხედვითაც ადამიანი ცხოვრების განმავლობაში ოპერირებს და მის გარშემო არსებულ მდგომარეობას აფასებს (შტაინი 2006, 103-06).
ყველაზე ფართოდ გავრცელებული განსაზღვრების თანახმად, ანიმა წარმოადგენს მამაკაცის ფსიქიკის ქალურ ნაწილს, ხოლო ანიმუსი – ქალის ფსიქიკის მამაკაცურ ნაწილს. მართალია, იუნგი უმეტესწილად აღნიშნულ ტერმინებს ამ მნიშვნელობით იყენებდა, თუმცა მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ სიზიგიური (შეერთება, შეუღლება) წყვილის გენდერული ასპექტი არქეტიპის ძირითადი განმარტებიდან გამომდინარეობს, ძირითადი განსაზღვრება არაა და ყველა შემთხვევაში მსგავს გადანაწილებას არ გულისხმობს (იუნგი 1921, 676).
ანიმა/ანიმუსი პერსონას პარალელური არქეტიპია: თუ ეს უკანასკნელი ეგოსა და გარე სამყაროს ურთიერთობის დროს რეგულირდება, სიზიგიური არქეტიპი შინაგან სამყარსთან შეგუებაზე პასუხისმგებელი ფუნქციური კომპლექსია. ანიმა ავსებს პერსონას და ეგო ცობიერს უკავშირებს ფსიქიკის ღრმა სფეროს – თვითობის ხატსა და გამოცდილებას (შტაინი 2006, 117).
როგორც იუნგი ნაშრომთა კრებულის მეექვსე ტომში აღნიშნავს, კონკრეტული ანიმა/ანიმუსის ხასიათი ვლინდება საკუთარ თავთან ინდივიდის დამოკიდებულებაში: როგორ ექცევა თავს, რამდენად სერიოზულად ან ბავშურად აღიქვავს მას. სიზიგიური კომპლექსი პასუხისმგებელია ეგო-ცობიერის თვითობის არქეტიპთან ჰარმონიის დამყარებაზე. ის ერთგვარი შინაგანი პიროვნებაა, რომელშიც აისახება ფსიქიკურ პროცესებთან და არაცობიერთან ინდივიდის მიმართება (იუნგი 1921, 672).
გარკვეულწილად ანიმას ხასიათი პერსონიდან „გამოითვლება“ – ის მოიცავს ყველაფერს, რაც უნდა იყოს გარე დამოკიდებულებაში, მაგრამ თვალსაჩინოდ არ წარმოგვიდგება. როცა კაცი საკუთარ პერსონასთან გადის იდენტიფიკაციას, მისი ინდივიდუალური მახასიათებლები ანიმაში კონცეტრირდება. აღნიშნული გმირის ტიპურ მითში აისახება: ბავშვი განსაკუთრებული ინდივიდუალურობით იბადება, თუმცა მან ჯერ ამის შესახებ არ იცის, ვინაიდან გარემოსთან შეგუების პროცესში პერსონას განვითარებისას ანიმაში კონცეტრირებულ ინდივიდუალურ მახასიათებლებს არ მიეცათ არაცნობიერი სფეროს დატოვების შესაძლებლობა. თანდათანობით გმირი აუცილებლად გადაეყრება ანიმას და გააცნობიერებს მას (იუნგი 1921, 675). შეგვიძლია გავიხსენოთ მოსეს, ან თუნდაც, ჰარი პოტერის შემთხვევა.
იუნგი ანიმას, შინაგან დამოკიდებულებას (inner attitude), მოიხსენიებს, როგორც „სულის-ხატს“ (soul- image), ვინაიდან ის არაცნობიერში წარმოდგენილია შესაფერისი მახისათებლების მქონე განსაზღრული პიროვნებების სახით. სწორედ აქ შემოდის სიზიგიური არქეტიპის გენდერული ასპექტი: იუნგის აზრით, როგორც წესი (და არა ყოველთვის), მამაკაცთა შემთხვევაში, ანიმა გაპიროვნდება, როგორც ქალი და პირიქით. რადგან ფემინურობა (მამაკაცთა შემთხვევაში) სულის ის თვისებაა, რომელიც ძირითადად არ რეალიზდება პერსონას გავლით (იუნგი 1921, 657).
თუ ეგო წარმოგვიდგება ცნობიერის მაორგანიზებელ შუა წერტილად, თვითობა უშუალოდ ფსიქიკის ცენტრი და როგორც ცნობიერი, ისე არაცნობიერი სფეროების სრულად მომცველი არქეტიპია (იუნგი 1944, 24). მის კულტურულ გამოვლინებებს იუნგი „ფილოსოფია და ალქემიაში“ მიმოიხილავს, ხოლო უშუალოდ ტერმინის მნიშვნელობის განმარტებანი მისი მთელი ცხოვრების შრომებშია მიმოფანტული.
ვინაიდან თვითობა ერთგვარი ფსიქიკური მთლიანობაა, ის მხოლოდ ნაწილობრივ წარმოადგენს ემპირულ ცნებას – მოიცავს როგორც მიღწევად, ისე მიუღწეველ (ან ჯერ მიუღწეველ) გამოცდილებებს. ემპირულად თვითობის არქეტიპი მჟღავნდნება სიზმრებში, მითებსა და ზღაპრებში „უზენაესი პიროვნების“ სახით, როგორიცაა მეფე, გმირი, მხსნელი; ან ტოტალურობის სიმბოლოებში (მაგ. წრე, კვადრატი, „quadratura circuli“, ჯვარი), ასევე დაპირსიპრებულ წყვილთა ერთიანობაში (მაგ. ინი და იანი; ძმათა მტრობა) (იუნგი 1921, 672).
იუნგის აზრით, თითოეულ ჩვენგანში არის საკუთარი თავის ღმერთის ხატი, ანუ საკუთარი არქეტიპობის განცდა. თვითარქეტიპობისკენ სწრავის გამოხატულებაა ფსიქიკის სისტემის შემადგენელ კომპონენტებს შორის ჰარმონიის დამყარებისკენ დინამიური სწრაფვა- ინდივიდუაციის ინსტინქტი. თვითშემეცნების უმაღლესი ფორმა დამახასიათებელია სწორედ თვითობის არქეტიპისთვის, რომელიც უზიარებს მას დაქვემდებარებულ ეგო-ცნობიერს.
თუმცა არაა ცხადი რამდენად შესაძლებელია თვითობის არქეტიპის აქტუალიზაცია. მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნულის უნარი განსხვავდება ინდივიდთა შორის, ნებისმიერისთვის ამოცანის სირთულე საფუძველშივე განსაზღვრულია, რადგან ცხოვრების განმავლობაში გამუდმებით წარმოიქმნება ახალ-ახალი პოლარობები და წინააღმდეგობები ფსიქიკის სხვადასხვა კომპონენტს შორის, რომელთა დაძლევაც ინდივიდუაციის[3] პროცესის ამოცანაა (შტაინი 2006, 142).
Jung, C. G. (1921). Psychological Types. The Collected Works of C. G. Jung, Vol. 6, Bollingen Series XX
JUNG, C. G. _Collected Works of C.G. Jung, Volume 12: Psychology and Alchemy_. Edited by ADLER GERHARD and HULL R. F. C. PRINCETON, N. J.: Princeton University Press, 1968. Accessed June 2, 2021. http://www.jstor.org/stable/j.ctt5hhrm3.
JUNG, C. G. _Collected Works of C.G. Jung, Volume 13: Alchemical Studies_. Edited by ADLER GERHARD and HULL R. F. C. PRINCETON, N. J.: Princeton University Press, 1968. Accessed June 2, 2021
JUNG, C. G. _Collected Works of C.G. Jung, Volume 5: Symbols of Transformation_. Edited by ADLER GERHARD and HULL R. F. C. PRINCETON, N. J.: Princeton University Press, 1956. Accessed June 2, 2021. http://www.jstor.org/stable/j.ctt5hhr5t.
JUNG, C. G. _Collected Works of C.G. Jung, Volume 8: Structure & Dynamics of the Psyche_. Edited by ADLER GERHARD and HULL R. F. C. PRINCETON, N. J.: Princeton University Press, 1969. Accessed June 1, 2021. http://www.jstor.org/stable/j.ctt5hhr1w.
JUNG, C. G. _Collected Works of C.G. Jung, Volume 9 (Part 2): Aion: Researches into the Phenomenology of the Self_. Edited by ADLER GERHARD and HULL R. F. C. PRINCETON, N.J.: Princeton University Press, 1959. Accessed June 2, 2021. http://www.jstor.org/stable/j.ctt5hhqh6.
Jung, C. G. 1995. Memories, Dreams, Reflections. Translated by Richard Winston and Clara Winston. Flamingo. London, England: Fontana Press.
JUNG, C. G. Collected Works of C.G. Jung, Volume 4: Freud & Psychoanalysis. Edited by ADLER GERHARD and HULL R. F. C. PRINCETON, N. J.: Princeton University Press, 1961. Accessed June 20, 2021. http://www.jstor.org/stable/j.ctt5hhrt0.
JUNG, C. G. Collected Works of C.G. Jung, Volume 7: Two Essays in Analytical Psychology. Edited by ADLER GERHARD and HULL R. F. C. PRINCETON, N.J.: Princeton University Press, 1966. Accessed June 19, 2021. http://www.jstor.org/stable/j.ctt5hhr7s.
Jung, C. G.,and R.F.C. Hull. _Four Archetypes: (From Vol. 9, Part 1 of the Collected Works of C. G. Jung)_. PRINCETON; OXFORD: Princeton University Press, 1969. Accessed June 2, 2021. http://www.jstor.org/stable/j.ctt7sw9v.
Jung, Carl Gustav. Analytical Psychology: Its Theory and Practice. 2nd ed. London, England: Routledge, 2014.
LEWIN, NICHOLAS. Essay. In JUNG ON WAR, POLITICS AND NAZI GERMANY: Exploring the Theory of Archetypes and the Collective… Unconscious, 99–176. London: ROUTLEDGE, 2019.
Shelburne, Walter A. Mythos and Logos in the Thought of Carl Jung: The Theory of the Collective Unconscious in Scientific Perspective. New York: State University of New York Press, 1988.
Stein, Murray. Jung’s Map of the Soul: an Introduction. Chicago, IL, Illinois: Open Court, 2006.
Stevens, Anthony. 2001. Jung: a very short introduction. Oxford: Oxford University Press.
[1] იუნგისეული გაგებით პიროვნული არაცნობიერი მოიცავს ფსიქიკის იმ შინაარსებს, რომლებიც ადამიანმა ინდივიდუალური ცხოვრების გზავზე დააგროვა და, რომლებმაც, სხვადასხვა მიზეზის გამო: იქნება ეს დრო თუ რეპრესია, ცნობიერიდან არაცნობირ სფეროში გადაინაცვლა. ასეთია ყველაფერი, რაზეც დროის ამ კონკრეტულ მონაკვეთში არ ვფიქრობ; რაც ოდესღაც ვიცოდი თუმცა გადამავიწყდა; ჩემმა შეგრძნებებმა აღიქვა, მაგრამ ცნობიერმა ვერ დააფიქსირა. ასეთია ყველა უნებლიედ წარმოქმნილი გრძნობა, ფიქრი თუ ქმედება (იუნგი 1954/1969, 261).
[2] იუნგი ეგოს განმარტავს, როგორ ცნობიერი სფეროს ცენტრალურ კომპონენტსა და ყველა პერსონალური აქტის სუბიექტს. ფსიქიკური შინაარსი მხოლოდ მაშინ და იმ ხარისხითაა გაცნობიერებული, როგორც და რაგვარადაც წარმოუდგება თუ გამოეცხადება ის სუბიექტს. შესაბამისად, ფუნდამენტალურ დონეზე ეგო ცნობიერების ერთგვარი კრიტერიუმია (იუნგი 1959, 17).
[3] ინდივიდუაცია ანალიზური ფსიქოლოგიის საბოლოო მიზანია და გულისხმობს ერთიანი, განუყოფელი და უნიკალური ინდივიდის ჩამოყალიბებას.