ინტერვიუს ავტორი: მარიამ ქავთარაძე
კვლევითი ჯგუფი: სალომე ონიანი, ანნა ამილახვარი, ზოი პოტამიტი
რესპონდენტი: კულტურის კვლევების სასწავლო-სამეცნიერო ინსტიტუტის ხელმძღვანელი, პროფესორი ნინო ჩიქოვანი
2008 წლის აგვისტოს ომი დამოუკიდებელი საქართველოს უახლესი ისტორიის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი და ფართო საზოგადოებრივი გავლენების მქონე მოვლენაა. მისი აღქმა და გაანალიზება ხალხში დღემდე სხვადასხვა ფორმითა და ინტერპრეტაციით მიმდინარეობს. ეს ყველაფერი თავად ერის იდენტობის, საზოგადოებრივი და კულტურული სტრუქტურების შესახებ ახალი და განსხვავებული დასკვნების საშუალებას იძლევა. მოცემული ინტერვიუ სწორედ ამ ომის საზოგადოების აწმყო ცნობიერში არეკვლას დაეთმო. ამ საკითხებზე სასაუბროდ კი ივ. ჯავახიშვილის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორი, კულტურის კვლევების სასწავლო სამეცნიერო ინსტიტუტის ხელმძღვანელი ნინო ჩიქოვანი მოვიწვიეთ.
ქალბატონო ნინო, რა ფორმით იქცევა ომი ერის კოლექტიური მეხსიერების ტრავმად? როგორ ვლინდება ეს ტრავმები საქართველოს შემთხვევაში 2008 წლის ომთან მიმართებით?
ნინო ჩიქოვანი: უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, ომი იქცევა ერის კოლექტიური მეხსიერების ნაწილად, მაგრამ იქცევა თუ არა ტრავმად, ისევე, როგორც ბევრი სხვადასხვა სახის მძიმე მოვლენა, ამას ბევრი რამ განსაზღვრავს. ტრავმული პოტენციალის მქონე ყველა მძიმე მოვლენა ტრავმად არ ყალიბდება, მათ შორის, არც ომები. მოგებული ომი ტრავმა შეიძლება არ გახდეს. ამ ფორმას იღებს მაშინ, თუ მის ტრავმულ მნიშვნელობას საზოგადოება გაიზიარებს. იმისთვის, რათა ესა თუ ის მოვლენა ტრავმად ჩამოყალიბდეს, პირველ რიგში, უნდა დაიწყოს მის შესახებ მსჯელობა, განსხვავებული აზრების გამოთქმა და ერთმანეთში გაცვლა. მნიშვნელობის მიმნიჭებელთა შორის ყველაზე მეტი რესურსის მფლობელები არიან ისინი, ვისაც მეტი პოლიტიკური, საზოგადოებრივი, გნებავთ, ფინანსური კაპიტალი აქვთ. მათ შორის არიან პოლიტიკური, შემოქმედებითი წრის წარმომადგენლები, მედია და ბევრი სხვა საშუალება, რომლებიც აყალიბებს და საზოგადოებას ან მის ცალკეულ ჯგუფებს უზიარებს გარკვეულ მნიშვნელობებს. თუ ამ ფაქტის, მოვლენის შეფასება, გაანალიზება დაიწყო, წინააღმდეგობრივი მოსაზრებები გაჩნდა, ეს მოსაზრებები აისახა პოლიტიკურ განცხადებებში, ჟურნალისტურ სტატიებში, მხატვრულ ტექსტებში, ფილმებში და ა.შ., მაშინ ესა თუ ის მოვლენა, მათ შორის ომი, შეიძლება ჩამოყალიბდეს კოლექტიური მეხსიერების ტრავმულ ნაწილად.
რაც შეეხება უშუალოდ აგვისტოს ომს, ეს, მგონი, რომ ასე მოხდა, რადგან ამ ომის შეფასება, განსჯა, მსჯელობა, თუნდაც იმის განსაზღვრა, თუ ვინ დაიწყო, რა მოხდა, ერში დღემდე მიმდინარეობს. მას ხან ხუთდღიან ომს უწოდებენ, ხანაც ყურადღებას ამახვილებენ იმაზე, რომ იგი უფრო ადრე დაიწყო, მაგრამ მერე მიეცა შეიარაღებული დაპირისპირების სახე. ყოველთვის ჩნდება კითხვები: ვინ არის დამნაშავე, ვინ – მსხვერპლი? მსხვერპლი მხოლოდ ის მოსახლეობაა, რომელსაც ეს ომი თავს დაატყდა, თუ დანარჩენი საზოგადოებაც? როგორ მოხერხდა ან ვერ მოხერხდა შეწინააღმდეგება? ან იმ ადამიანების მოვლა-პატრონობა ვისი საქმეა, რომლებმაც თავიანთი საცხოვრებელი დაკარგეს? – ამ საკითხებზე დღესაც არაა საზოგადოება შეთანხმებული, მაგრამ მეხსიერება ისე ყალიბდება, რომ სულაც არ არის სავალდებულო, ამ კითხვებს პასუხები ცალსახად გაეცეს. ისინი, შეიძლება, ურთიერთგამომრიცხავი ან ურთიერთშემავსებელი იყოს.
ამბობთ, რომ ეს ტრავმული მოვლენები მოქმედებს არა მარტო ხალხის იმ ნაწილზე, რომელსაც იგი თავს ატყდება, არამედ მთლიანად საზოგადოებაზე. ამ უკანასკნელზე რა ფორმით გადადის ეს ტრავმა? რა არის გამტარი?
ნინო ჩიქოვანი: კოლექტიური ტრავმის კვლევაში მოცემულია მკაფიოდ ჩამოყალიბებული მახასიათებლების ჩამონათვალი, რომელთა არსებობის შემთხვევაში შეიძლება ესა თუ ის ამბავი ტრავმულ მოვლენად ჩაითვალოს. ამ ჩამონათვალში შედის სისწრაფე, სიმწვავე, მოვლენის სხვადასხვა საზოგადოებრივ სფეროზე განფენილობა, მისი წარმოუდგენლობა, მოულოდნელობა… – აგვისტოს ომის შემთხვევაში ყველა ეს მახასიათებელი გვაქვს. რუსეთთან დაპირისპირების მძიმე გამოცდილება გვქონდა ახლო წარსულშიც – 90-იანი წლებიდან და შემდეგ უკვე პერიოდული გამწვავებები, რომლებიც, ძირითადად, „ცივი კონფლიქტის“ ხასიათს არ გასცდენია. ეს ომი კი მოულოდნელი სწორედ ამ აზრით იყო. არავინ, მათ შორის არც პოლიტიკოსები, არ ელოდა, რომ ეს ყველაფერი შეიარაღებული დაპირისპირების სახეს ისევ მიიღებდა. ამ მოულოდნელობის შედეგი იყო ის, რომ თბილისსა და დასავლეთ საქართველოში მოსახლეობის დიდი ნაწილი დიდხანს ვერ იჯერებდა, რომ აქვე, მათ ახლოს, ომი მიმდინარეობდა, გამომდინარე იქიდან, რომ თავად არ იყვნენ მის შუაგულში. ისინი ცხოვრებას ჩვეული წესით აგრძელებდნენ. ზაფხულში უმრავლესობა დასასვენებლად იყო წასული, ოჯახის წევრები ცალ-ცალკე იყვნენ, დიდად არავინ შფოთავდა, მაგრამ მერე ამბავი სწრაფად გავრცელდა, მედია სწრაფად ამუშავდა, ერთმანეთზე უარესი ინფორმაცია ვრცელდებოდა, ოჯახებიდან ზოგი თავად იყო სამხედრო მოსამსახურე, ზოგს ნათესავი, ახლობელი ჰყავდა ჯარში, დევნილები საცხოვრებლებს იცვლიდნენ, მედია ერთვებოდა როგორც ქვეყნის შიგნიდან, ისე გარედან. ამ გზით მოვლენამ შემაშინებლად და მტკივნეულად იმოქმედა არ ამარტო უშუალოდ ომის შუაგულში მყოფებზე, არამედ მთელ საზოგადოებაზე. ასე იქცა იგი მთელი საზოგადოების პრობლემად.
როცა საზოგადოების ყველა წევრი თანაბრად ვამბობთ, რომ ეს ომი გავლილი გვაქვს, ჩნდება თუ არა უსამართლობის განცდა მათში, ვინც უშუალოდ ომის ეპიცენტრში იმყოფებოდა, და რა ფორმით გამოიხატება ეს დამოკიდებულება?
ნინო ჩიქოვანი: რამდენიმე წლის წინ გვქონდა ერთი პროექტი, რომლის ფარგლებშიც ვხვდებოდით 2008 წლის ომის დევნილებს და რასაც თქვენ ამბობთ, ეს ძალიან საინტერესოდ გამოჩნდა მათ შემთხვევაში. მიუხედავად იმისა, რომ მათ აქვთ ძალიან მნიშვნელოვანი გამაერთიანებელი საერთო იდენტობისა, დევნილობის სახით, ისინი საკუთარ თავს ერთმანეთისგან განასხვავებენ იმით, თუ ვინ უფრო მძიმედ გამოიარა ეს ომი, ვინ უფრო მეტი დაკარგა. მაგალითად, ერთი რესპონდენტი მეორეს ეუბნებოდა, თქვენს სოფლებს არ ბომბავდნენ მაინცო. ის კი პასუხობდა, არ ბომბავდნენ, მაგრამ მუდმივ შიშში ვცხოვრობდიო – ერთმანეთს ედარებოდნენ. როცა, მაგალითად, თქვენი, ახალგაზრდა თაობა ამბობს, ეს ომი მეც გამომიცდიაო, ამ დროს მნიშვნელოვანია, ვინ არის მისი მსმენელი. მსმენელის ნაწილი იტყვის, ამ ბავშვმა რა იცის, ჩვენ რა გამოვიარეთო. მაგრამ სინამდვილეში ეს ომი, როგორც ტრავმა, თქვენს თაობამდეც მოვიდა.
ერთი ცნობილი მკვლევარი კოლექტიურ მეხსიერებას ორ ნაწილად ყოფს – კულტურულ და კომუნიკაციურ მეხსიერებად. კომუნიკაციური მეხსიერება მოიცავს რამდენიმე, 2-3, თაობას და გულისხმობს დაახლოებით 80-დან 100 წლამდე პერიოდს. როგორც თავად სიტყვა გვეუბნება, ეს მეხსიერება ჩვენი გარემოცვიდან მოგვეწოდება. მაგალითად, თქვენ არ მოსწრებიხართ 1989 წლის 9 აპრილს, მაგრამ იცით არა მარტო იმიტომ, რომ სკოლაში გასწავლეს, არამედ იმიტომაც, რომ ამის შესახებ გიყვებიან, არსებობს ფილმები, დოკუმენტური კადრები, მემორიალები და სამახსოვრო დღე. თქვენამდე იგი მოვიდა არა მარტო სახელმძღვანელოებით, რომლებიც, თავის მხრივ, წარსულთან დამაკავშირებელი მნიშვნელოვანი შუამავალია, არამედ ცოცხალი ენითა და ხატებით.
ეს კომუნიკაციური მეხსიერება კიდევ უფრო ახალგაზრდაა, როცა საქმე 2008 წლის აგვისტოს ომს ეხება. თქვენ ამის შესახებ მხოლოდ იმიტომ ხომ არ იცით, რომ გასწავლეს ან ვინმემ მიზანმიმართულად გიამბოთ, თუ როგორ ვითარდებოდა იმ 5 დღეში მოვლენები და მერე რა მოჰყვა, არამედ თქვენ კომუნიკაციური მეხსიერებიდანაც იღებთ ამ ინფორმაციას. ვთქვათ, როცა ამბობენ, რომ იქიდან ადამიანი გაიტაცეს, დღემდე ეძებენ, გამოსასყიდს ითხოვენ ან არ ითხოვენ – ესეც კომუნიკაციური მეხსიერების ერთ-ერთი ფორმაა. ამ ამბებს შეიძლება ჰყვებოდნენ ის ადამიანები, რომლებსაც ისინი თვითონ არ შეხებიათ, გატაცებული მათი ოჯახის წევრი არ არის, მაგრამ ეს ყველაფერი იციან. სწორედ ამიტომ ვამბობ, გააჩნია, ვინ არის მსმენელი ან მკითხველი. როცა ადამიანი გაიაზრებს, რომ ეს ომი, კონკრეტულ შემთხვევაში შეიძლება ვიღაცისთვის მეტად ან ნაკლებად ტრაგიკული, მხოლოდ პირადი გამოცდილება კი არ არის, არამედ იგი გაცილებით უფრო დიდ მეხსიერებაში დაილექა, მაშინ იგი არ დაიწყებს თავისი ტკივილის სხვის ტკივილთან შედარებას, მას აღიქვამს, როგორც საერთო პრობლემას, რომელიც ამ ჯგუფის წევრებს ერთმანეთისგან კი არ ყოფს, არამედ აკავშირებს.
თქვენი აზრით, ამ ინდივიდუალური გამოცდილებების, ტკივილის ერთმანეთთან შედარება რაში სჭირდებათ?
ნინო ჩიქოვანი: ეს ალბათ მაინც უფრო პირადი ტკივილის გამოძახილია. ეს ხომ მარტო კოლექტიური ტრავმა არ არის, იგი უპირველესად ინდივიდუალური ტკივილია,- ზოგმა ოჯახის წევრი, ზოგმა კი ყველაფერი დაკარგა, რაც წლობით აშენა საკუთარი ხელით, ძალისხმევით. იგი უყურებს თავის საცხოვრებელს ყოველდღიურად და თან იცის, რომ იქ ვერ დაბრუნდება. ეს მისი ძალიან მძაფრი ტკივილია, რომელიც წლებთან ერთად ვერ მოშუშდა. ერთი, რომ ადამიანები ვერ აღდგებიან, და მეორე, რომ ამ ძვირფასი ადამიანების საფლავებზეც კი ვერ მიდიან. ამიტომ ისინი ფიქრობენ, რომ შენ შეიძლება იცი ამ ყველაფრის შესახებ, მაგრამ ბოლომდე ვერ ითავისებ, ვიღაც მათ საკმარისად არ თანაუგრძნობს იმიტომ, რომ მას არ ესმის. ჩვენ ვამბობთ, აი, რა საშინელებაა, მაგრამ ისინი არ არიან დარწმუნებული იმაში, რომ ეს ბოლომდე გავიგეთ. როგორ შეიძლება გვესმოდეს, ეს ხომ ჩვენ არ გაგვივლია?! ამ კოლექტიურ ტრავმას ერთვის პირადი ტრავმა, რომელიც კონკრეტულმა ადამიანმა ვერ დაძლია, ვერ გადალახა. ამით განასხვავებს ის საკუთარ თავს სხვისგან.
თუმცა, იცით, საინტერესოა ის, თუ ვის პირისპირ საუბრობს იგი. როცა ის თქვენ, მე, ნებისმიერ ჩვენგანს ესაუბრება, შეიძლება დაგიწყოს ახსნა, თქვენ ამას ვერასდროს გაიგებთო, მაგრამ, როცა ის ესაუბრება სხვას, არა ჩვენი საზოგადოების წევრს, მაშინ ის თავის ჯგუფში გვაქცევს, ერთი ვხდებით, რადგან ეს ჩვენი საზოგადოებაა, რომელმაც ეს ომი გაიარა და რომლის მეხსიერებაშიც იგი დაილექა. როცა მასთან მიხვალთ ნებისმიერ უცხოელთან ერთად, ის ჩვენობით დაიწყებს ლაპარაკს და არა მხოლობითში – ჩვენი ქვეყანა, ჩვენი რეგიონი… თუმცა თავად ჩვენ შორის, რადგან ერთი ჯგუფის წევრები ვართ, შეიძლება მან განსხვავება გამოხატოს ისე, როგორც უკვე ვთქვით. ჩვენ სხვის პირისპირ ერთი ჯგუფი ვართ, მის შიგნით კი ეს ჯგუფი არ არის ერთგვაროვანი. ის გეტყვის, რომ შენ ახლა შენს სახლში ცხოვრობ ისე, როგორც ადრე, მე კი ვერა, იქ ვერ დავბრუნდი, სადაც ომამდე ვცხოვრობდი – ეს შეიძლება ეხებოდეს 2008 წლის ომსაც, აფხაზეთის კონფლიქტსაც და ა.შ. ის ადამიანები, რომლებიც ცხოვრების რაღაც ეტაპზე ახალი და ძალიან მწარე სინამდვილის პირისპირ აღმოჩნდნენ, აუცილებლად ადარებენ ხოლმე ამ ტკივილებს ერთმანეთს.
დროთა განმავლობაში როგორ იცვლება ერის კოლექტიურ მეხსიერებაში ამ ტკივილის სიმძაფრე?
ნინო ჩიქოვანი: დროთა განმავლობაში ეს ყველაფერი გაანალიზდება, ჩამოყალიბებულ ფორმას იძენს, მაგალითად, როგორც უკვე ვახსენეთ, ჟურნალისტების, იურისტების, მწერლების საქმიანობის სახით, და ეს ამბები გონივრულად აღიქმება, ასე თუ ისე წონასწორდება. არ შეიძლება, არც ინდივიდი და არც ჯგუფი მუდმივად ცხოვრობდეს მძაფრი ტკივილით, ვერ შეძლებს ამას. ეს ტრავმა როცა ამოითქმება, სხვებთან გაზიარდება, ის შედარებით უფრო მსუბუქდება, იგი ამის გარეშე არ დაიძლევა. ტრავმის დაძლევა ნიშნავს იმას, რომ მან ძნელად, ნელა, მტკივნეულად, მაგრამ საბოლოოდ მაინც წარსულში უნდა დაიდოს ბინა და შენ, როგორც ინდივიდმა თუ საზოგადოებამ, მომავლისკენ უნდა განაგრძო სვლა. არ შეიძლება, მუდმივად ისე ცხოვრობდე, როგორც 2008 წლის აგვისტოში, სექტემბერში ან ნოემბერში, მაგალითად, როცა დროებითი დასახლებების მშენებლობა დამთავრდა და იქ ხალხი შევიდა. დრო გადის და ეს, როგორც წარსული, ისტორია, ისე აღიქმება და, რა თქმა უნდა, ეს ემოციური ფონი შედარებით ნელდება.
მაგრამ აქ საინტერესოა, თუ როგორ გადაეცემა იგი თაობებს. ბავშვი დევნილთა ოჯახში შეიძლება გელაპარაკებოდეს თავისი ოჯახის იმ სოფელზე, რომელიც არასდროს უნახავს, რადგან ომის მერე დაიბადა, მაგრამ მას იმდენად ხშირად ესმის ამ სოფლის შესახებ, ვერც კი წარმოუდგენია, რომ იქ არც არის ნამყოფი. ხოლო ის ბავშვი, რომელიც თავისი სახლიდან გამოქცევისას, პირობითად, 7-8 წლის იყო, შეიძლება ამბობდეს, რომ ყველაზე მეტად ენატრება იქ დარჩენილი თავისი ძაღლი, ფისო… იმავე წუთას კი შეიძლება თქვას, რომ იქ დარჩა ბებოც – მასში ეს ყველაფერი თითქოს ირევა. ზრდასრულები კი იმ დანგრეულ, განადგურებულ სახლ-კართან, ახლობლების დანაკარგთან ერთად ხაზს უსვამენ იმას, რომ იმ ადგილებისა და საოჯახო ფოტოები არ დარჩათ და რომ თითქოს ომამდე არც კი უცხოვრიათ. ბევრს უთქვამს, თითქოს ჩვენ 2008 წლამდე არც კი ვყოფილვართო. ეს განცდა მათ მიჰყვებათ და ამიტომაც გადადის მომდევნო თაობებზე, ისინი წარსულს მუდმივად უბრუნდებიან, ჰყვებიან მის შესახებ, ხსნიან და პასუხობენ შეკითხვებს. კომუნიკაციურ მეხსიერებაში ეს მოვლენები უფრო ცოცხალი, მეტად მკვეთრი და ფერადოვანია. კულტურული მეხსიერება კი ის არის, რაც კომუნიკაციური მეხსიერებიდან შემდეგ უკვე საზოგადოების საერთო მეხსიერებაში გადადის. ამ დროს ისინი აღარ არის აღარც ისეთი ფერადოვანი, ემოციური, მძაფრი. ინფორმაცია იფილტრება და რჩება მემორიალებში, ფილმებში, ლექსებში, კვლევებში, მემუარებში… – სწორედ კულტურული მეხსიერების წყალობით ინახება და რჩება ყველაფერი ის, რასაც განსაკუთრებული მნიშვნელობა მიენიჭა. პრაქტიკულად, ჩვენ დღეს კომუნიკაციური მეხსიერება აღარ გვაქვს, მაგალითად, 1930-იანი წლების რეპრესიების შესახებ, რადგან ის ხალხი უკვე წავიდა, მათი შვილებისგანაც ცოტა დარჩა, უფრო მესამე და მეოთხე თაობები. თუმცა ჩვენ ამ მოვლენების შესახებ კულტურულ მეხსიერებას ვინარჩუნებთ.
ისტორიული მეხსიერებაც ახსენეთ. კოლექტიურ და ისტორიულ მეხსიერებას რა განასხვავებს?
ნინო ჩიქოვანი: კოლექტიური მეხსიერება მოვლენებს ინახავს იმ ფორმით, როგორც ჯგუფს ან მთლიანად საზოგადოებას წარმოუდგენია. მისი ფაქტობრივი გადამოწმება არავის შეუძლია და არც აინტერესებს. აქ ბევრი რამ მოქმედებს – ადამიანი თავად როგორია ფსიქოტიპის მიხედვით, რა აქვს განცდილი, რა განათლება აქვს, რა ასაკისაა… მაგრამ მაინც კონკრეტული წარმოდგენაა, რომელშიც არ ჩნდება კითხვები, ეს მოვლენები ზუსტად ასე იყო, ჩემთვის და ჩემი მეზობლისთვის ერთნაირად განვითარდა თუ არა. ისტორიული მეხსიერება კი პროფესიონალთა, უპირველესად, ისტორიკოსთა ჩარევით ყალიბდება კონკრეტულ ფორმად. არ აქვს მნიშვნელობა, ისტორიკოსი მოესწრო თუ არა ამ მოვლენას, მონაწილეობდა თუ არა მასში. მან იცის, როგორ იმუშაოს იმ წყაროებთან, რომლებიც ინახავს ინფორმაციას კონკრეტული ფაქტისა თუ მოვლენის შესახებ. ისტორიკოსის საქმე კითხვების დასმა და კრიტიკული ანალიზია. ეს უკანასკნელი არც სჭირდება და საერთოდ არც კი გვხვდება კოლექტიურ მეხსიერებაში. ისტორიული მეხსიერება ის გაფილტრული მეხსიერებაა, რომელმაც სხვადასხვა სახის მეხსიერებათა შეჯერების გზით სცადა იმის აღდგენა, რაც მოხდა, ოღონდ ეს „რეკონსტრუქცია“ უკვე მოძებნილი და მოსაძებნი პასუხების კრიტიკული შერწყმაა. ის გადასინჯვის შესაძლებლობას უშვებს, განსხვავებით კოლექტიური მეხსიერებისგან, რომლის მიზანი ეს არ არის. კოლექტიურ და კომუნიკაციურ მეხსიერებაში სხვადასხვა ფორმით ინახება ინფორმაცია იმაზე, თუ რომელი და რამდენი სოფელი დაიბომბა, რომელი უფრო მძიმედ… ეს საკითხები საკამათო შეიძლება გახდეს, მაგრამ ეს ყველაფერი რომელი იარაღის გამოყენებით მოხდა, ზუსტად რამდენი ადამიანი დაიღუპა და ა.შ. ისტორიულ მეხსიერებაში გადმოდის, ამას საგანგებოდ სწავლობენ, იკვლევენ და ცდილობენ, ამით მაქსიმალურად მიუახლოვდნენ ნამდვილ სურათს – სწორედ ესაა განსხვავება.
აგვისტოს ომის მომსწრე ერთ-ერთი რესპონდენტი ამბობს, რომ მან საკუთარი სახლის ფანჯრებიდან ნახა, როგორ ბომბავდნენ რუსული ტანკებით მათ მიწას, რომ გონივრულად იაზრებს ამ გამოცდილებას, თუმცა, ამის მიუხედავად, მტრის ხსენებისას მის ცნობიერში პირველ ხატად ცხენზე ამხედრებული თურქ-სპარსები იხატებიან. თქვენი აზრით, რას შეიძლება ნიშნავდეს ეს? შეუძლია თუ არა ისტორიულ მეხსიერებას პირად გამოცდილებაზე მაღლა დადგეს?
ნინო ჩიქოვანი: ჩვენი მეხსიერება ბევრი განმსაზღვრელის ურთიერთქმედების შედეგად ყალიბდება. ჩვენი საზოგადოებაში შერწყმა მუდმივად მიმდინარეობს, ბევრი რამის ზემოქმედებით ვყალიბდებით საზოგადოების წევრებად, თუმცა ამავე დროს ერთმანეთისგან ძალიან განვსხვავდებით. იმ განათლებამ, რომელიც ამ ადამიანმა და მისმა თაობამ მიიღო, მოგვცა მტრის ხატი ჩვენი დამპყრობლების სახით, რომელთაგან უმრავლესობა მუსლიმი, თურქ-სპარსი იყო, ყოველ შემთხვევაში, შუა საუკუნეებში. ჩვენ სულ გვიპყრობდნენ, სულ გვებრძოდნენ ოსმალები, ირანელები… ჩვენს ტერიტორიაზე შემოდიოდნენ, აოხრებდნენ, სპობდნენ… ამიტომ ამ რესპონდენტში მტრის სახე-ხატი ასე ჩამოყალიბდა. მას ასევე ასწავლეს, რომ ისტორიის კონკრეტულ მონაკვეთში იგი რუსეთმა გადაარჩინა ქართული მიწების დროებით საკუთარ მფლობელობაში შეტანით და ამ ფორმით ტერიტორიული ერთიანობის აღდგენით. ამავე დროს მასთან ერთმორწმუნეობაც გვაკავშირებდა, რუსეთი ჩვენს სარწმუნოებას არ ებრძოდა. აქ უკანა პლანზე გადავიდა ის, რომ სწორედ ამ ერთმორწმუნემ გააუქმა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია, რომელიც გაცილებით უფრო ადრინდელი იყო, ვიდრე რუსეთის ეკლესია. შესაბამისად, მეზობლების ორი ხატი იქმნება – მხსნელი და დამპყრობელი, მტერი და გადამრჩენელი… ამ ადამიანში ამ ხატების ღრმად ფესვგადგმის გამო რთული წარმოსადგენი აღმოჩნდა, რომ სწორედ ეს ერთმორწმუნე შემოგრიალდა ტანკებით და ავიაციის გამოყენება დაიწყო. ამ განწყობას შედარებით სხვანაირად, მაგრამ დღესაც ვხედავთ იმ განხილვებში, სადაც კამათობენ, არის თუ არა რუსეთი მტერი. ვიღაცები, ერთი მხრივ, ამბობენ, რომ ჩვენი ქვეყნის 20 პროცენტი რუსეთის მიერაა ოკუპირებული, მაგრამ, მეორე მხრივ, კითხვაზე, არის თუ არა იგი დამპყრობელი, დადებით პასუხს ძნელად ამოთქვამენ ხოლმე. პასუხი არის ან დუმილი, ან კიდევ ის, რომ, იცით, ისტორიაში ყველაფერი ხდება, მუდმივი მტრები და მუდმივი მოკეთეები არ არსებობენო. თუ ეს ასეა, რატომაა, მაგალითად, თურქეთი მუდმივი მტერი?! იგი მუდმივად ანტაგონისტია, რუსეთი კი – არა? ამიტომ, ეს რთული ამბავია. ეს მყარად ჩამოყალიბებული ხატები ძნელად იცვლება.
აქ მნიშვნელოვანია, როგორ მიეწოდება ეს ხატები საზოგადოებას. ამ მიწოდებაში ფუნდამენტურ როლს თამაშობს განათლება. ჩვენი საზოგადოების დიდი ნაწილი საბჭოთა მოსწავლეა და მათ ყოველთვის ჩააგონებდნენ, რომ ერთმორწმუნე რუსეთი სამშვიდობოდ მოდის, სხვები კი – ხმალშემართული. მათთვის არ უსწავლებიათ, რომ ალავერდისა და სვეტიცხოვლის ფრესკები სწორედ ამ ერთმორწმუნემ გადაღება, იქ ახალი მხატვრობა გაჩნდა და ძველი ვეღარ აღდგა. ასწავლეს ის, რომ გადავრჩით, და გადავრჩით სწორედ ამ ერთმორწმუნეობის ხარჯზე. ის ფაქტი, რომ ერთმორწმუნე ამ შენი სარწმუნოების საფუძვლებსა და საძირკველს ეხებოდა, უკანა პლანზეა. ამიტომ მას უჭირს ამის გადახარისხება, მით უფრო – გადახედვა და შეცვლა. მისთვის ეს გამჯდარი ხატი საკუთარი მეხსიერებისა და იდენტობის ძალიან მდგრადი შემადგენელი ნაწილია. ის თავის იდენტობას განსაზღვრავს თავისი ისტორიული და არა ახლანდელი მტრის პირისპირ. ძნელია ამ ყველაფრის გააზრება ადამიანისთვის, რომელსაც ეს არ ევალება. მას უბრალოდ უნდა, რომ ნორმალური ცხოვრების საშუალება მისცენ. იგი არც აკადემიურ სფეროშია, სადაც ამ მოვლენებზე კარგად დაფიქრება, კვლევა დაევალებოდა. ის რიგითი მოქალაქეა, რომელსაც თავისი საქმე აქვს და ამ საქმით ცხოვრობს.
კიდევ ერთი ომგამოვლილი საკუთარ და მის გარშემო მცხოვრები დევნილების სახლებს ორ მისამართს აწერს – ერთს ფაქტობრივს, ხოლო მეორეს – იმ მისამართს, სადაც ომამდე ცხოვრობდნენ. რით აიხსნება, რომ მსგავსი ადამიანები ამ მტკივნეული გამოცდილებისთვის არათუ გვერდის ავლას ცდილობენ, არამედ მას ყოველდღე ამ და მსგავსი ფორმებით ახსენებენ საკუთარ თავსა და სხვებს?[1]
ნინო ჩიქოვანი: ეს ადამიანი ამ კონკრეტულ შემთხვევაში სრულებით გაცნობიერებულად აკეთებს ამას, მაგრამ დევნილები ზოგჯერ გაუცნობიერებლადაც იქცევიან მსგავსად, მაგალითად, ქუჩებს თავიანთი სოფლების სახელებს არქმევენ. ახლა გამახსენდა ფოტო, რომელიც ამ საკითხების კვლევით დაინტერესებულმა ერთმა ჩემმა სტუდენტმა გადაიღო. ფოტოზე გამოსახულია მაღაზია, სახელად „ბოლი“. „ბოლი“ მაღაზიის დევნილი მფლობელის სოფლის სახელია და იგი ამ სოფლის შესახებ მოგონების შენარჩუნებას ამ ფორმით ცდილობს. ყველა მსგავსი ქმედება საკუთარი იდენტობის შენარჩუნების მცდელობაა. ეს ადამიანიც, რომელიც სახლებს მისამართებს აწერს, თავის ყოფილ საცხოვრებელსაა მიჯაჭვული და მისი მძაფრად გამოვლენილი სურვილი – შეინარჩუნოს ეს იდენტობა – ასეთ ფორმას იღებს. როგორც უკვე ვთქვით, რესპონდენტები ამბობდნენ ხოლმე, ფოტო რადგან არ შემოგვრჩა, თითქოს ომამდე არ გვიცხოვრიაო. ეს მისამართებისა თუ სახელების დარქმევაც სწორედ ამ განცდის დათრგუნვის მცდელობაა.
უფრო მეტიც, ერთ-ერთმა ფსიქოლოგმა, რომელიც დევნილ ბავშვებთან მუშაობდა, ასეთი ფაქტი შენიშნა – ჭიდაობის რომელიღაც სახეობაში შეჯიბრი ტარდებოდა, სადაც წეროვნის დევნილთა დასახლების ბავშვების გუნდი მონაწილეობდა. როცა მათ ეკითხებოდნენ, წეროვნიდან ხართო? ისინი პასუხობდნენ, არაო, და ამბობდნენ იმ სოფლის სახელს, სადაც ომამდე მათი მშობლები ცხოვრობდნენ. დევნილების ახლანდელ საცხოვრებელ რაიონებში დღემდე გაზეთები გამოდის ამ სოფლების სახელებით. ზოგ გაზეთს ეპიგრაფად აქვს, – „გახსოვდეს ქსნის ხეობა“ – სწორედ ისევე, როგორც ადრე იყო, – „გახსოვდეს აფხაზეთი.“ ესეც იდენტობის შენარჩუნებაა: ვიღაც კი არ ხარ არსაიდან, არამედ გაქვს შენი ისტორია პირადადაც და ამავდროულად საერთო ჯგუფის წევრი ხარ. შენი ცხოვრება დევნილობით არ იწყება. ამ იდენტობას კი არ ემიჯნები, არამედ, პირიქით, მას ინახავ, როგორც საკუთარ ნაწილს. თქვენი ასაკის აფხაზეთიდან დევნილი ახალგაზრდა დღეს გეტყვით, სოხუმელი ვარო, თუმცა იქ არც კი იქნება ნამყოფი. იქ გადაღებული ფოტოც არ ექნება. იგი მხოლოდ სხვისი გადაღებული კადრებით იქმნის წარმოდგენას ამ ადგილზე. ამ შემთხვევაშიც გააჩნია, როგორია კონკრეტული ადამიანის კომუნიკაციური მეხსიერება. სოხუმის ყველანაირი ფოტო და ვიდეო ვრცელდება, ზოგი სოხუმის შესახებ გიყვება მიმოზებისა და ზღვის სურნელის აღწერით, ზოგი კი იმ ნანგრევებზე გიამბობს, რომლებიც იქ დარჩა – მათი სახლი დაინგრა, მაგალითად, ან ვინმე ახლობელი შეეწირა და ეს ტრავმა დღემდე მოჰყვება ამ ოჯახს და მის შთამომავლობასაც. გააჩნია, ვისი მეხსიერება რაზე ამახვილებს ყურადღებას. ეს არის იდენტობა, რომელიც თაობებზე გადადის. ამ იდენტობებს ინახავენ არა მხოლოდ ისინი, ვინც უშუალოდ გამოდევნეს, არამედ ისინიც, ვისაც ეს ამბები გადასცეს. სწორედ ასევეა 2008 წლის ომის შემთხვევაშიც: „ – თქვენ წეროვნის გუნდი ხართ? – არა, აი, იმ და ამ კონკრეტული სოფლის გუნდი“. ინდივიდუალური და კოლექტიური იდენტობა ძნელად ეგუება წყვეტას. ეს განგრძობადობა ძალიან მნიშვნელოვანია.
თქვენი აზრით, ჩვენი, ახალგაზრდების, დღევანდელ საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ჩართულობა, უპირველესად, აქციებზე განსაკუთრებული აქტიურობის სახით, ხომ არ არის იმით განპირობებული, რომ, ამ სხვისი ამბების მოსმენის გარდა, გვინდა, საკუთარი ამბები თვითონ შევქმნათ? ჩვენი წილი იდენტობა ვიპოვოთ?
ნინო ჩიქოვანი: ყველა წინა თაობა მომდევნოს საყვედურობს იმას, რომ მათ საკმარისი სირთულეები არ გაუვლიათ. მაგალითად, ჩემს თაობას იმდენჯერ უსაყვედურეს, თქვენ ომი არ იცით რა არისო, საბოლოოდ, რაც კი ომი იყო, ყველამ ჩვენზე გადაიარა. ახლა ეს საყვედური ახალგაზრდა თაობასთან დაკავშირებით ისმის; რომ ყველაფერი მზა მიიღეს, მათ შორის -ქვეყნის დამოუკიდებლობაც. ქვეცნობიერად ძალიან კარგად იცის დღევანდელმა ახალგაზრდა თაობამ, რაც არ უნდა საზღვარგარეთ გასაქცევად ემზადებოდეს, რომ ეს მისი ქვეყანაა და ხვალ შეიძლება მათი მშობლების, ახლობლების თავს ცუდი რამ მოხდეს. სწორედ ამიტომ იმუშავა იმან, რაც კითხვაში აღნიშნეთ. თქვენ, ახალგაზრდა თაობამ, გადაწყვიტეთ, რომ მოდი, ჩვენ თვითონ მივხედოთ… – რას? – ეს „რას?“ ყველას შემთხვევაში სხვადასხვაა: ზოგი იტყვის ქვეყანას, ზოგი – სამშობლოს და ათას სხვას. მაგრამ ყველა მათგანს იდენტობა გააერთიანებს. თქვენ ამბობთ: ჩვენ ხომ არ ვართ ამ იდენტობის უმოქმედო მომხმარებლები და ის ბარტყები, რომლებსაც საკვებს პირში უდებენ?! – არა, მოგვისმინეთ, ჩვენ თვითონ ვქმნით იმას, სადაც ვცხოვრობთ!
თქვენ ახლა ფართო სურათში საუბრობთ და ბუნებრივია, რომ ზედხედიდან ასე ჩანს, მაგრამ ჩვენს, ახალგაზრდა თაობას თავად აქვს თუ არა გააზრებული, რომ ამ ყველაფერს იდენტობისთვის აკეთებს? თუ ეს ყველაფერი უნებლიეთ ხდება?
ნინო ჩიქოვანი: არც მთლად უნებურად და არც მთლად გააზრებულად. შეიძლება, რომ სხვადასხვა სახელით განისაზღვროს. შეიძლება, თქვენც ახლა გააანალიზეთ, რომ თქვენი იდენტობისთვის აკეთებდით ამას, მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ეს მიზანი თქვენში აქამდე არ ყოფილა. თქვენს თაობაშიც ხომ არის ის ხალხი, რომელიც, სულ რომ ქვეყანა დაიქცეს, მაინც არ გავა აქციაზე?! ამ ნაწილს ეშინია და ეს შიშიც ბუნებრივი ამბავია – ყოველდღე იმუქრებიან. ყველას სხვადასხვა პასუხი აქვს ამაზე. ვიღაცებზე ეს მუქარა პირიქით მოქმედებს – ჯიბრზე გააკეთებს, აჩვენებს, რომ არ ეშინია ამ მუქარის; ვიღაცის შემთხვევაში გულგრილობას წაახალისებს… მეც ახლა დავფიქრდი, რომ შეიძლება იქ ახალგაზრდები გაცნობიერებულად იმას კი არ ფიქრობდნენ, ჩემს პოლიტიკურ მომავალს ვქმნი აქ დგომითო, არამედ ფიქრობდნენ, რომ მოდი, თავად გადავწყვეტ, ვინ ვარ მე. კითხვაზე,- „ვინ ვარ მე?“, პასუხი განსაზღვრავს იდენტობას.
ამ აზრით, წითელშარვლიანი გოგოს ჭავლზე ხტომა და ქალის მიერ ევროკავშირის დროშის ფრიალი ერთი და იგივე ვერ იქნება.
ნინო ჩიქოვანი: დიახ, თუნდაც იმიტომ, რომ სხვადასხვა თაობაა. ძალიან ნიშანდობლივია, როცა ეს გოგონა ამბობს, რომ სპორტსმენია და ადვილად ვერ წააქცევენ. ამ რწმენის ხარჯზე უცბად აიღო ზურგჩანთა და იქ დადგა, სხვათა შორის, ასევე ახალგაზრდა ოჯახის წევრებთან ერთად. ხოლო ის ქალი, რომელსაც წინა გამოცდილებები აქვს და იცის, რა მოჰყვება ხოლმე დროშის ამგვარ ფრიალს, აბსოლუტურად მყარად, გააზრებულად დგას საკუთარი იდენტობისა და ცხოვრებისეული არჩევანის დასაცავად – ეს მიზანი აერთიანებს ამ ორ ადამიანს. მათ, არც მე, არც თქვენ არ გვინდა, ვიღაც გვკარნახობდეს, როგორც ვიცხოვროთ, რაზე ვილაპარაკოთ… ის, რაც არ გინდა, ზოგჯერ სწორედაც ინსტინქტურად გიბიძგებს, დადგე და აჩვენო, რომ იმ წყლის ჭავლის არ გეშინია. თუმცა ეს ყველაფერი მერე ცნობიერდება და საკუთარი იდენტობის დაცვის გააზრებულ ფორმას იღებს.
[1] „ცხოვრება ომის შემდეგ. თამარი, რომელიც სახლებს ნომრავს“. რადიო თავისუფლება. აგვისტო. 2018. Available online: https://www.facebook.com/radiotavisupleba/videos/10156678731792360/